«خدا پاداش روزه داران»؛ رمضان و روزه از دریچه نگرش عرفانی در گفت و گو با علی محمد صابری

نویسنده : زهرا سلیمانی‌اقدم

ماه خاص رمضان با مناسک و اعمال و رسوم ویژه‌اش همیشه مایه الهام و منبع فیوضات بسیاری از علما و عرفا بوده است، از این‌رو در عرفان اسلامی و نزد بزرگان آن جایگاه ویژه‌ای دارد. علی محمد صابری استاد گروه فلسفه مجتمع آموزش عالی تربیت دبیر پیامبر اعظم و استاد دانشگاه فرهنگیان و از محققان این حوزه از اهمیت جایگاه این ماه و ارادت عالمان و عرفای اسلامی به آن می‌گوید.

عرفا همیشه نگاه خاص خود را نسبت به امور و مناسک دینی داشته‌اند به‌خصوص ماه رمضان که در زبان آنان بسیار مورد تاکید و مدح قرار گرفته شده است. عرفان در میان عرفا چه جایگاهی دارد؟

کلمه رمضان از ماده «رمض» گرفته شده است که در عرفان آن را به بارانی که قبل از پاییز می‌بارد، معنا می‌کنند؛ بارانی که آخر تابستان می‌آید و زمین را از گردوغبار می‌شوید و پاک می‌کند. چنانچه پیامبر(ص) فرمودند «چون ماه رمضان درآید درهای بهشت باز می‌شود و درهای دوزخ بسته.»
حدیث مهم دیگری نیز درباره ماه رمضان وجود دارد که اهمیت آن را از دیدگاه عرفا دوچندان می‌کند، البته عده‌ای معتقدند این حدیث قدسی است؛ یعنی خداوند به پیامبر (ص) فرموده است که «پاداش هر عمل نیک ده تا هفتصد برابر است، مگر روزه که من خود پاداش آن هستم.» درواقع در این بیان خداوند این ماه را به‌عنوان یک ماه ویژه معرفی می‌کند؛ ماهی که به «شهر الله» معروف و از دیگر ماه‌ها برتر است.

پاداشی چون داشتن خدا به واسطه روزه، در اندیشه عرفا چه تعبیری دارد؟
شیخ احمد غزالی طوسی در رساله «بحرالحقیقه»؛ رساله‌ای که هفت بحر است یعنی درواقع هفت دریای حقیقت دارد، این حقیقت را شرح می‌دهد که چرا ماه رمضان را ماه خدا می‌دانیم و چرا روزه پاداشش خود خداوند است نه چیزی از خداوند خواستن. وی ذکر می‌کند که یک سالک یازده ماه را می‌گذراند که یک ماه آن ماه ارادت و بندگی‌ای است که در برابر گرفتاری‌ها پدید می‌آید، یک ماه آن، ماه صدق است، یک ماه هم ماه تقدیر است و به همین شکل تا ماه رمضان که ماه محبت است وآفتاب مشاهده دوست در آن پدید می‌آید. کسی که از خوردن غذا و آشامیدن آب امساک می‌ورزد وقتی با اخلاص و ذکر قلبی رو به سوی خدا می‌آورد، خداوند به او طعام و شرابی می‌دهد که برایش بقای جاودانه به ارمغان می‌آورد. این طعام و شراب، الهی و تابشی است از نور حق؛ چنانچه خداوند در آیه نور می‌فرماید «الله نور ما فی سماوات و فی‌الارض». این نور بر قلب و باطن سالک که جای مکاشفات است می‌تابد و سِر حق بر آن مکشوف می‌شود. همانجا خداوند، او را در بوستان خود قرار می‌دهد و در این بوستان طعامش می‌دهد و می‌فرماید به واسطه این طعام افطار کن ‌ای مومن. من به تو بشارت می‌دهم که «وصال من توراست. روی به جایی نداشته باش، رویت فقط به سوی من باشد تا حق را ناظر باشی و اجر روزه‌داران جز لقای حق نباشد.» این جملات را شیخ محمد غزالی در بحرالحقیقه می‌گوید. وقتی سالک با خداوند سخن می‌گوید او جواب می‌دهد و لبیک می‌گوید و دعای او را مستجاب می‌کند. دعای او در واقع لقای خود اوست.

این اندیشه عرفانی در نسبت با سختی‌های ناشی از گرفتن روزه مانند گرسنگی و تشنگی چگونه تبیین می‌شود؟
اصولا در عرفان روزه در ماه مبارک رمضان برای تربیت نفس است. نکته‌ای که می‌خواهم بگویم این است که به واسطه روزه، افسار نفس عماره کشیده می‌شود. با تذکیه و تهذیب سالک می‌تواند نفس را تربیت کند و همچنین تحمل گرسنگی باعث کسب فضیلت می‌شود، چنانچه حدیث داریم که می‌گوید «گرسنگی ابری است که بارانش حکمت است.»
از این جهت رمضان ماه خاص خداست که به آن ماه «خلع» می‌گویند که به معنای خلع از همه خواهش‌های نفسانی است. از جهتی دیگر به آن ماه لبث هم می‌گویند که به معنای پوشیدن لباس عبادت است، چون تا روزه نباشد نماز هم نماز نخواهد بود. این عبادت خلع و لبث هر دو باید باشند. قرآن درباره وجوب ماه رمضان می‌فرماید «کتب علی‌نفسه الرحمه». اینجا خداوند بر خود واجب می‌کند که درهای رحمت را برای این دسته از بندگان باز کند، چون برای هر چیز دری است و درِ بندگی، روزه است و لازمه این روزه گرفتن هم تقلیل غذا و گرسنگی و تشنگی است. گفته شده است که پنج چیز ناتمامان جهان را کند تمام: جو (گرسنگی)، صمت (خاموشی) عزلت، ذکر به دوام (ذکر خداوند) و سحر (شب زنده‌داری). همچنین لقمان نیز به پسرش می‌گوید که ‌ای پسرک من هرگاه معده پر از غذا باشد نیروی فکرت به خواب می‌رود و زبان ناطقه حکمتت گم می‌شود و اعضایت در انجام عبادت باز می‌ماند.
سعدی هم می‌فرماید:
اندرون از طعام خالی دار
تا در او نور معرفت بینی
تهی از حکمتی به علت آن
که پُری از طعام تا بینی
وقتی خداوند از بین عبادات می‌گوید روزه است که به من اختصاص دارد پس روزه به نوعی دارای امتیاز اختصاصی است، درواقع شخص روزه‌دار به نوعی تشبه به خداوند پیدا می‌کند و متخلق به اخلاق الهی و روحانی می‌شود. یعنی تشبه و مانند شدن به روحانیون و فرشتگان؛ چراکه روزه موجب نورانیت دل و ظهور انوار غیبی می‌شود. ماه رمضان، ماه اطاعت از فرمان خداوند است و سالک اصلا به پاداش یا ترس از جهنم کاری ندارد؛ بلکه امر مولای خودش را اطاعت می‌کند و خواهش‌های نفسانی را می‌کشد و قوای حیوانی را می‌کاهد تا باعث صفای روح شود.

منبع: روزنامه فرهیختگان