منبع: سازمان حقوق بشر ایران
۱۶ اسفند ماه ۱۳۹۷: در بخشی از یازدهمین گزارش سالانه مجازات اعدام در ایران که توسط سازمان حقوق بشر ایران (IHR) و گروه همه‌با‌هم علیه مجازات اعدام (ECPM) منتشر شد به موضوع مجازات قصاص نفس (اعدام برای قتل عمد) و بخشش این محکومان از سوی خانواده مقتول پرداخته شده است.
نابرابری شهروندان در برابر قانون قصاص، نقض رویه عادلانه در این پرونده‌ها، استفاده از شکنجه برای اخذ اعتراف و محاکمات شتاب‌زده و بدون زمان کافی برای انجام تحقیقات مستقل از شاهدان
قصاص به نوعی از مجازات اشاره دارد که در آن فرد محکوم مطابق با آسیبی که به قربانی وارد کرده، از آسیب بدنی تا قتل، مورد تلافی قرار می‌گیرد. قصاص نفس حکمی است که در قانون مجازات اسلامی جدید حفظ شده و برای قتل عمد صادر می‌شود. در این روش دولت به‌طور مؤثری مسئولیت اعدام برای قتل را بر روی شانه‌های خانواده‌ی قربانی قرار می‌دهد. احکام اعدام قصاص همچنین برای مجرمان نوجوان اعمال می‌شود، زیرا طبق شریعت اسلام، سن مسئولیت کیفری دختران ۹ سال و برای پسران ۱۵ سال قمری است. علاوه بر این، تحت قانون مجازات اسلامی، مجازات اعدام به‌صورت تبعیض‌آمیزی بر اساس جنسیت و مذهب (در این گزارش را مشاهده کنید) صادر می‌شود.
علاوه بر نابرابری شهروندان در برابر قانون قصاص، در خصوص نقض رویه عادلانه در این پرونده‌ها گزارش‌های زیادی ارائه شده است. استفاده از شکنجه برای اخذ اعتراف و محاکمات شتاب‌زده و بدون زمان کافی برای انجام تحقیقات مستقل از شاهدان، نمونه‌هایی از آن به حساب می‌آیند.
در سال ۲۰۱۸ قصاص نفس (اعدام) زندانیان با اتهام قتل عمد متداول‌ترین اتهام اعدام‌شدگان را تشکیل می‌دهد.
برخی از حقایق مربوط به قصاص نفس در سال ۲۰۱۸:
۱۸۸ نفر از اعدام‌شدگان این سال محکومان به قصاص نفس بودند (۲۲٪ کمتر از سال ۲۰۱۷)
۴۱ قصاص نفس از سوی منابع رسمی اعلام شده است (۲۲٪)
۷۵ قصاص نفس تنها در زندان رجایی‌شهر کرج انجام شده است
۶ تن از اعدام‌شدگان قصاص نفس را کودک-مجرمانی تشکیل می‌دادند که زمان ارتکاب جرمی که به آن متهم شده بودند زیر سن قانونی (کمتر از ۱۸ سال) بوده‌اند.
۵ زن در میان اعدام‌شدگان با اتهام قتل عمد بودند.
حکم قصاص ۶ نفر در ملأ عام به اجرا درآمده است.
اعدام‌های قصاص نفس از سال ۲۰۱۰
طبق گزارش‌های سازمان حقوق بشر ایران بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۸ حداقل ۱۲۴۲ نفر با اتهام قتل عمد، قصاص نفس (اعدام) شدند. نمودار زیر نشان می‌دهد که روند قصاص در این دوره چگونه بوده است.
تعداد قصاص نفس‌های اجراشده بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ نسبت به سال‌های دیگر کمتر بوده است اما این آمار در سال ۲۰۱۳ به‌طور چشم‌گیری افزایش یافت و از آن زمان نسبتاً بالا باقی ماند. افزایش تعداد اعدام‌های با اتهام قتل عمد (قصاص نفس) همزمان بود با افزایش انتقادهای جامعه‌ی بین‌الملل در خصوص اعدام‌های مربوط به مواد مخدر. در سال ۲۰۱۸ حکم قصاص نفس دستکم ۱۸۸ نفر به اجرا درآمد که این ۲۲٪ کمتر از سال ۲۰۱۷ است، اما همچنان در بین ۹ سال گذشته جزو بالاترین‌ها به شمار می‌رود.
زندان رجایی‌شهر کرج: مکان اصلی اجرای حکم قصاص نفس
این گزارش طی ۴ سال گذشته نشان می‌دهد که میزان قابل توجهی از قصاص نفس‌های اجراشده در هر سال، در یک زندان واحد در استان البرز/ تهران صورت گرفته است. زندان رجایی‌شهر کرج (که پیش‌تر به‌عنوان گوهردشت شناخته می‌شد) محل اجرای اعدام بسیاری از زندانیان سیاسی، به‌خصوص کسانی است که به گروه‌های ممنوع کردی وابستگی داشته‌اند. در سال ۲۰۱۸ دستکم ۷۵ قصاص نفس در این زندان اجرا شده است. این تعداد ۴۰٪ از کل قصاص نفس‌ها و ۲۷٪ از کل اعدام‌ها برای همه‌ی اتهامات را شامل می‌شود.
در نمودار بالا تعداد احکام قصاص نفس اجراشده در زندان استان البرز/ تهران از سال ۲۰۱۵ نشان داده شده است. زندان رجایی‌شهر (واقع در استان البرز) زندانی است که در آن غالباً احکام قصاص اجرا می‌شوند.
در گزارشی که به‌مناسبت روز جهانی مبارزه با مجازات اعدام از سوی سازمان حقوق بشر ایران منتشر شده بود ساعت‌های آخر زندانیان محکوم به اعدام در زندان رجایی‌شهر کرج شرح داده شده است.
اعدام محمد ثلاث، از بازداشت‌شدگان در اعتراضات دراویش گنابادی با اتهام قتل عمد
محمد ثلاث یکی از دراویش گنابادی، در ۱۹ فوریه ۲۰۱۸ (۳۰ بهمن ۱۳۹۶) همزمان با درگیری دراویش گنابادی با مأموران پلیس در محدوده خیابان پاسداران تهران بازداشت و به اعدام محکوم شد. او در تاریخ ۱۸ ژوئن ۲۰۱۸ (۲۸ خرداد ۱۳۹۷) در زندان رجایی‌شهر کرج اعدام شد. اتهامی که محمد ثلاث به خاطر آن به اعدام محکوم شده بود قتل سه افسر پلیس به‌وسیله‌ی هدایت اتوبوس به سمت آنها عنوان شده است.
شعبه ۹ دادگاه کیفری استان تهران در حالی که کمتر از دو ماه از بازداشت محمد ثلاث گذشته بود وی را به اعدام محکوم کرد. او در زمان برگزاری اولین جلسه‌ی دادگاهش هنوز موفق به ملاقات با وکیل خود نشده بود.
مدارک بسیاری وجود دارند که ثابت می‌کند مراحل دادرسی پرونده محمد ثلاث به‌طور عادلانه‌ای طی نشده است و یا دستکم با استانداردهای مورد نیاز تطابق نداشته‌اند. گزارش‌های متعدد نشان دادند که این درویش گنابادی پیش و در طی بازداشت و حتی پس از دادگاه اولش مورد شکنجه قرار گرفته بود.
محمد ثلاث پس از اولین دادگاه، اتهامات خود را رد کرد و به گزارش یکی از اعضای خانواده‌اش «در دادگاه اول نیز پس از اینکه قبول نکرد که عمداً با اتوبوس حمله کرده، انگشتش را بیرون دادگاه شکستند».
پس از اعدام، جسد او از استان البرز که محل اجرای حکم بود به بروجرد در استان لرستان منتقل شد، جایی که صدها کیلومتر از محل سکونت کودکان و مادرش فاصله دارد. این در حالی است که آنها درخواست داشتند که جسد وی در تهران دفن شود. مقامات، جسد او را بدون حضور خانواده‌اش در حالی که نیروهای امنیتی نگهبانی می‌دادند، دفن کردند. مقامات همچنین با درخواست خانواده‌ی ثلاث مبنی بر معاینه‌ی جسد وی توسط پزشکی قانونی برای تشخیص جراحات ناشی از شکنجه نیز امتناع کردند. چند روز پس از اعدام محمد ثلاث، وکیل او زینب طاهری نیز بازداشت شد.
جنبش بخشش:
براساس قانون مجازات اسلامی، مجازات قتل، قصاص نفس است و خانواده‌ی فرد مقتول می‌توانند برای آن درخواست دهند. اما آنها می‌توانند حتی پس از صدور حکم، به‌جای قصاص نفس، تقاضای دریافت دیه (خون‌بها) را داشته باشند یا به‌سادگی می‌توانند بدون هیچ شرطی بخشش را انتخاب کنند.
سازمان حقوق بشر ایران از سال ۲۰۱۵ اقدام به جمع‌آوری گزارش‌های مربوط به بخشش زندانیان محکوم به قصاص نفس کرده است. تمام این گزارش‌های گردآوری‌شده طی سه سال گذشته نشان می‌دهند که تعداد خانواده‌ی قربانیانی که بخشش یا گرفتن دیه (خون‌بها) را انتخاب کرده‌اند بیش از آن خانواده‌هایی بوده است که اجرای حکم قصاص نفس (اعدام) را انتخاب کردند.
به جهت سادگی، ما در بخش بعدی صرف‌نظر از اینکه تقاضایی برای دیه (خون‌بها) وجود داشته یا خیر، از اصطلاح بخشش استفاده خواهیم کرد.
همچون آمار اعدام‌ها، تمام پرونده‌های بخشش نیز توسط رسانه‌های رسمی داخل ایران اعلام نشده‌اند. بر اساس رسانه‌های رسمی داخل ایران و به میزان کمتر، سازمان حقوق بشر ایران از طریق شبکه‌های خود در داخل ایران موفق به شناسایی و ثبت ۲۲۱ مورد بخشش در سال ۲۰۱۷ شده است. این در حالی است که موارد بخشش ثبت‌شده در سال ۲۰۱۶ بالغ بر ۲۳۲ و در سال ۲۰۱۵ بالغ بر ۲۶۲ مورد بوده است. در سال ۲۰۱۸ تعداد بخشش‌ها از تعداد اعدام‌ها فزونی گرفته است. هرچند که این باور وجود دارد که اعداد واقعی برای بخشش و اعدام، بالاتر از تعدادی که کشف می‌شوند باشد. برخی گزارش‌ها حکایت از آن دارند که شمار بخشش‌ها ممکن است چندین برابر آماری باشند که این گزارش موفق به تأیید آن شده است. به‌عنوان مثال، در ۷ سپتامبر ۲۰۱۸ (۱۴ شهریور ۱۳۹۷) شبکه تلویزیون استانی کرمان از قول احمدی میانجی، معاون قوه قضاییه و رئیس شورای حل اختلاف کشور اعلام کرد که «۵۰۰ نفر اعدامی پارسال در کشور با وساطت شوراهای حل اختلاف از قصاص رهایی یافتند».
سازمان حقوق بشر ایران در سال ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ تنها ۵۰ بخشش را در استان کرمان گزارش کرده بود. ما مطمئن نیستیم که این گزارش صدا و سیمای مرکز کرمان تا چه اندازه می‌تواند دقیق باشد، اما این نشان می‌دهد که میزان بخشش واقعی بسیار بالاتر از چیزی است که گزارش شده است.
بدین ترتیب ترویج بخشش به جای قصاصِ نفس فرصتی است برای شهروندان که بدون عبور کردن از خطوط قرمز حکومت با مجازات اعدام مقابله کنند. در ۴ سال گذشته جنبش بخشش رشد قابل توجهی داشته است. گروه‌های جامعه مدنی از جمله جمعیت امام علی، لگام (گام‌به‌گام برای لغو مجازات اعدام) و دیگر کمپین‌های محلی و ملی در ترویج بخشش به جای مجازات اعدام فعال بوده‌اند. بازیگران، هنرمندان و فعالان حقوق بشر به‌صورت آشکار از شهروندان خواستار نجات جان محکومان به اعدام می‌شوند و رسانه‌ها اینگونه کمپین‌ها را پوشش خبری می‌دهند.
نمودارهای زیر که بر مبنای گزارش‌های سازمان حقوق بشر ایران تهیه شده، بخشش‌های ثبت‌شده و روند اعدام‌ها در ایران را نشان می‌دهند.
این نمودار تعداد بخشش‌ها و قصاص نفس‌های اجراشده در سال ۲۰۱۸ را نشان می‌دهد.
قصاص نفس و بخشش: تفکیک ماهانه
نمودار بالا تفکیک ماهانه اجرای حکم قصاص نفس را در مقابل بخشش‌ها نشان می‌دهد.
نمودار اجرای قصاص نفس در البرز/ تهران:
نمودار بالا تعداد موارد قصاص نفس در مقایسه با بخشش را در زندان‌های تهران و کرج (البرز) نشان می‌دهد. بیشترین موارد اجرای قصاص نفس و بخشش در سال ۲۰۱۸ در این منطقه صورت گرفته است.
قصاص و بخشش: توزیع جغرافیایی
در سال ۲۰۱۸ سازمان حقوق بشر ایران موفق به ثبت موارد بخشش در ۲۶ استان ایران شد (ایران در حال حاضر ۳۱ استان دارد). این در حالی است که اجرای حکم قصاص نفس در ۲۹ استان ایران گزارش شده است. در اکثر استان‌ها تعداد موارد بخشش از قصاص نفس بالاتر بوده است.
