سنت مناجات‌خوانی با مراسم سحر و افطار در ایران عجین شده است؛ سنتی که در کنار سفره‌های رنگارنگ و چندلایه ایرانی موسیقی و لحن خاص خود را نیز برای شنوندگان به ارمغان آورده است. این نیاز فضایی را در سنت آوازخوانی ایرانی به وجود آورده است تا برخی از خوانندگان تاریخ موسیقی ایرانی در فضای موسیقی مذهبی ایام ماه رمضان به خوانش متونی به زبان فارسی و عربی بپردازند. منبع آنها برای متون عربی قرآن و ادعیه بوده و برای متون فارسی نیز اشعار فراوان شاعرانی نامی که هر کدام از آنها به فراخور، ابیات و مضامینی را به موضوع رابطه انسان با خدا اختصاص داده بودند.
مروری کوتاه بر ده مناجات خان معروف شمه‌ای از فضای موسیقی در این شاخه را نشان می‌دهد.
حسن عندلیب
برابر آنچه که روح‌الله خالقی در کتاب سرگذشت موسیقی ایران بیان و حسن مشحون، دیگر مورخ موسیقی ایرانی نیز بر آن تاکید کرده است، حسن عندلیب اصفهانی از نخستین آوازخوانانی بود که در مسجد سپهسالار اذان می‌گفت و مناجات می‌کرد. از او و صدایش اثر و قطعه‌آی برجای نمانده تا بتوان به کیفیت آن پی برد اما برابر گفته مورخان یادشده، کهنسالان اهل فن که صدای او را شنیده‌اند، قدرت و تسلط او را در خوانندگی و دستگاه‌های موسیقی” ستایش کرده‌اند. از دیگر مناجات‌خوان‌های این دوره که دستی چیره در ردیف‌های موسیقی دستگاهی ایران داشته‌اند می‌توان به قربان خان قزوینی و علی خان نایب السلطنه و حاجی موذن‌تفرشی (پدر حسینعلی نکیسا) اشاره کرد.
جناب دماوندی
او از جمله خوانندگان نامی دوره قاجار است که از او علاوه بر چند صفحه سنگی ضبط شده به جای مانده مناجاتی در مایه دشتی ( کردبیات) و کمتر از یک دقیقه باقی‌مانده است و البته اذانی که به کوشش ساسان سپنتا کشف و انتشار یافت.
او در همین قطعه کوتاه با تحریرهایی جاندار و طولانی سعی کرده مناجاتی شنیدنی را در معرض داوری مخاطبان قرار دهد.
تشخیص یک بیت شعری که اودر این آواز خوانده است بسیار دشوار است و تنها تک کلماتی چون مناجات در آن به گوش می‌رسد.
از دماوندی اذانی هم برجای مانده است که از جمله نخستین اذان‌های ایرانی می‌توان آن را به حساب آورد.
حسینعلی نکیسا
حسینعلی‌خان مصفا که بعدها به نکیسا شهرت یافت نزد پدرش که موذن معروفی بود رموز آوازخوانی را فرا گرفت و همانند بسیاری از خوانندگان آن دوره به خواندن اشعار در تکایا و مراسم مذهبی پرداخت.
مناجات خوانی نیز در سنت آوازخوانی‌های او حضور داشته است.در مجموعه آثاری که از او و البته با کیفیتی بسیار پایین باقی مانده است، اثر مولود نبی او که با تار امیری فیروزکوهی و سه‌تار مشحون ضبط شده گوشه‌ای از تعلق خاطر او به بزرگان دینی را نشان می‌دهد.
مشحون که با او حشر و نشری داشته از او به عنوان “مردی پاک‌نهاد، آرام و بی تکلف” یاد کرده است که “صدایی زیر و پرتحریر داشت و تنوع تحریری او نیز ممتاز بود.”
ابوالحسن‌خان اقبال آذر
اقبال آذر که به دلیل اقبال خاص شاهان قاجار لقب اقبال السطان را هم گرفت از جمله خوانندگانی بود که هم در خواندن تعزیه و نیز در مناجات خوانی شهرتی بسزا یافت.
مناجات‌خوانی‌ها و سحرخوانی‌هایش در منطقه شش کلان تبریز مخاطبان بسیاری یافته بود و حتی آمدنش به تهران و خواندن در پشت بام یکی از دوستان سبب شد تا روز بعد از آن از صدایش در بازار تهران تعاریف فراوانی صورت گیرد.
حجم حنجره اقبال به گونه‌ای بود که در برخی روایت‌هانفر وسط، تالار فرهنگ تبریز، سال ۱۳۴۶، جشن سده اقبال آمده است که صدای او از دو کیلومتری به گوش می‌رسید و حتی اوج صدایش در یک محیط شیشه‌ها را به لرزه در می‌آورد.
محمدحسین شهریار، شاعر نامی و از دوستان اقبال درباره مناجات‌خوانی‌های او گفته است که با بهره‌گیری از برخی از اشعار عطار مناجات می‌خواند.
او حتی شعری هم درباره این مناجات‌ها سرود که توصیفی دقیق‌تر از اذان و مناجات‌خوانی اقبال در اختیار مخاطب قرار می‌دهد.
شب بود و به ششگلان تبریز
اقبال به چهچه مناجـات
با زمزمــه هزار دستـــان
پیچیده صدا به کوچه باغات
تحریــر صدا فرشتگــانــی
پرواز گــرفته تا سمــاوات
حسین طاهرزاده
حسین خان طاهرزاده که از او به عنوان یکی از قله‌های آوازی شیوه آوازی اصفهان یاد می‌شود از دیگر خوانندگانی بود که دستی در خوانش مناجات و اذان و تعزیه داشت.
او ضمن حفظ سبک خوانندگی خود که هویتی مستقل به صدایش می‌بخشید تحریرهایی سریع داشت و از معدود خوانندگانی بود که در هنگام خواندن اذان و حتی مناجات‌های عربی تحریرهای ایرانی را به کار می‌برد.
از او صفحه‌ای چند دقیقه‌ای از مقدمات اذان خوانی باقی مانده است که نشان می‌دهد چگونه از تحریرها در فضای متون عربی بهره می‌گیرد- اگر چه می‌توان در تلفیق این متون با آوازهای ایرانی و تحریرها و اینکه تا چه میزان مخاطب می‌تواند با آن ارتباط برقرار کند تردید‌هایی وجود دارد.
جلال تاج اصفهانی
جلال تاج اصفهانی دیگر هنرمند آوازخوانی است که شیوه آوازخوانی‌اش بسیار از وعظ و روضه‌خوانی تاثیرگرفته است.
بیان با طمانینه وخطابی اشعار که بسیار تحت تاثیر وعظ‌خوانی روی منبرهای آن دوران است و نیز تاکید او بر ادای صحیح شعر به آثارش تشخصی خاص بخشیده است و می‌توان گفت که بعدها چهره‌هایی چون جواد ذبیحی از نوع خوانش او در آواز بهره برده و آن را در مناجات خوانی‌ها به کار گرفته و تنوع بخشیدند.
از آقای تاج اذانی هم در بیات ترک ضبط و موجود است که در جایی اشاره نشده است که تاریخ ضبط آن مربوط به چه زمانی است و آیا بر اذان ترک موذن زاده که در سال ۱۳۳۴ خوانده شد فضل تقدم دارد یا نه؟
اکبر گلپایگانی
نسلی از خوانندگان اگر چه به مانند استادان و گذشتگان خود کمتر به خوانش آثار مذهبی پرداختند اما سعی کردند این فضا را با بهره‌گیری از آواز همراه با ساز جهت تازه‌ای بخشند.
از جمله این افراد اکبر گلپایگانی بود که سنت مذهبی خوانی را از پدرش به ارث برد و در یکی از کارهایش (شاخه گل ۱۲۸ با همکاری خالقی و جواد معروفی) ابیاتی از مناجات‌نامه معروف رضی‌الدین ارتیمانی (شاعر نامی دوره صفویه) را خواند.
این ابیات که با مطلع “الهی به مستان میخانه‌ات” آغاز می‌شود بعدها در همکاری شهرام ناظری با کامبیز روشن روان نیز خوانده شد. گلپا و ناظری این اشعار را در گوشه ساقی‌نامه اصفهان خواندند که گوشه‌ای ریتمیک اما با تمپویی آرام است که آرامش را به مخاطب منتقل می‌کند.
جواد ذبیحی
کردجواد ذبیحی را باید سرآمد مناجات‌خوانان قرن حاضر نامید که به دلیل تنوع و طولانی بودن دوره خوانش این آثار و پخش گسترده‌اش از رادیو تاثیری شگفت بر مخاطبان گذاشته است و هنوز نسلی از ایرانیان از او و صدایش یاد می‌کنند.
او صدایی تاثیرگذار و حنجره‌ای پرتوان داشت و همین ویژگی‌ها به همراه علائق مذهبی و البته خلائی که در تهیه برنامه‌های مذهبی رادیو در آن زمان وجود داشت فضایی ویژه را برایش به وجود آورد تا صدایش را به گوشه و کنار ایران برساند.
ذبیحی چه در خواندن متون عربی و چه در خواندن اذان و چه انتخاب اشعار شعرای ایرانی در مناجات‌خوانی‌هایش، ذوقی پرورش‌یافته داشت.
شیوه آوازخوانی‌اش تحت تاثیر شیوه آوازی مکتب اصفهان و به خصوص ادیب خوانساری و جلال تاج اصفهانی قرار داشت اما هویت مستقل صدایش را هم نمی‌تون انکار کرد.
ربنایی که بعدها محمدرضا شجریان خواند به نوعی تحت تاثیر ربنای ذبیحی است.
از جمله مناجات‌های شنیدنی ذبیحی اشعاری است در مایه مخالف سه‌گاه که روی مثنوی معروف با مطلع” از علی آموز اخلاص عمل” مولوی خوانده شده است.
در سال‌های اخیر و به مدد فضای مجازی و اینترنت دیگر بار صدای مناجات‌های ذبیحی به گوش می رسد و می‌توان گفت ممنوعیتی که بعد از انقلاب بر پخش آثارش رفت عملا کارکرد خود را از دست داده است.
محمدرضا شجریان
اگر بگوییم شناخته شده ترین مناجات ایرانی را محمدرضا شجریان خوانده است، سخنی بیراه نگفته ایم. شجریان را بسیاری با ربنا می‌شناسند که لحن و فواصل موسیقی ایرانی را با آیه‌هایی از قرآن در آمیخت و خواند.
خود در گفت وگویی تفضیلی از تمرینی بودن این کار خبرداد اما هر گوش حرفه‌ای هم تصدیق می‌کند که این اثر با تکنیک و آمادگی حنجره خواننده ثبت و ضبط شده است.
شجریان اما درکنار این اثر معروف مناجات گونه‌ای هم در آواز افشاری (مثنوی معروف به مثنوی پیچ) خوانده است که در کنار ربنا زوج ایرانی عربی مناجات را شکل می‌دادند.
مثنوی افشاری روی اشعاری از مولانا خوانده شده است. بعد از اعتراضات سال ۸۸ تلویزیون ایران از پخش ربنا و صدای شجریان خودداری کرد و حتی تکرار آن را با صدای دیگران پخش اما باز این فضای مجازی است که عملا اجازه نداد صدای شجریان از سفره های افطار حذف شود.
محمدعلی کریمخانی
قطعه کوتاه ” آمده‌ام شاه پناهم بده” که با موسیقی آریا عظیمی نژاد همراه است در چند سال اخیر خواننده‌ای با صدایی منحصر به فرد را به فضای مناجات‌خوانی‌های ایران معرفی کرد.
حجم صدای کریمخانی بالاست و اگر بدون میکروفن در سالنی بزرگ بخواند به راحتی می‌تواند حس و کیفیت بالای صدایش را منتقل کند.
او این قطعه کوتاه آوازی را برای امام هشتم شیعیان و به سفارش آستان قدس رضوی خواند. اما همین قطعه کوتاه در مدتی کوتاه نام خواننده و آهنگساز آن را بر سرزبان‌ها انداخت و سبب شد تا او کارهای دیگری هم در زمینه مناجات خوانی ارائه کند.
در کنار کریمخانی باید از خوانندگان دیگری چون محمد اصفهانی و قاسم رفعتی یاد کرد که آثاری در خور اعتنا در این زمینه منتشر کردند.
در دو سال اخیر محمد معتمدی، خواننده موسیقی سنتی نیز قطعه آوازی مناجاتی خوانده است که اگرچه مستقل است، اما یادآور سبک و شیوه مناجات خوانی جواد ذبیحی است.
منبع: بی‌بی‌سی فارسی