ابوریحان محمد بن احمد بیرونی، زادهٔ ۱۴ شهریور ۳۵۲ خورشیدی (۲۹ ذیقعده ۳۶۲ قمری برابر ۵ سپتامبر ۹۷۳ میلادی) در خوارزم که در قلمرو سامانیان بود به دنیا آمد، و زادگاه او در آن زمان روستای کوچکی بیرون خوارزم بود، مرگش در غزنه در اوان انقلاب سلجوقیان و پادشاهی مسعود بن محمود غزنوی بوده است و برخی درگذشت او را در ۲۲ آذر ۴۲۷ خورشیدی (۲۷ جمادی‌الثانی ۴۴۰ قمری برابر ۱۳ دسامبر ۱۰۴۸ میلادی) می‌دانند.
وی دانشمند بزرگ و ریاضی‌دان، ستاره‌شناس، تقویم‌شناس، انسان‌شناس، هندشناس و تاریخ‌نگار بزرگ ایرانی سدهٔ چهارم و پنجم هجری است. بیرونی را بزرگترین دانشمند مسلمان و یکی از بزرگترین دانشمندان ایرانی و همهٔ اعصار می‌دانند. همین‌طور او را پدر علم انسان‌شناسی و هندشناسی می‌دانند.
ابوریحان مردی است که به اکثر علوم زمان خود احاطه داشته است. او از اولین کسانی است که به پیدا کردن وزن مخصوص بسیاری از اجسام مبادرت ورزید و آن‌چنان وزن مخصوص این اجسام را دقیق محاسبه کرده که اختلاف آنها با وزن مخصوص‌هایی که دانشمندان قرون اخیر با توجه به تمام وسایل جدید خود تهیه کرده‌اند بسیار ناچیز است. ابوریحان در طول عمر خود به شهرهای مختلفی سفر میکرد و به اندازه‌گیری طول و عرض جغرافیایی آن شهرها می‌پرداخت و سپس موقعیت هر شهر را روی یک کُره مشخص میکرد و پس از سال‌ها توانست آن نقاط را روی یک نقشهٔ مسطح پیاده کند و این مقدمهٔ علم کارتوگرافی بود که این کار با ابوریحان شروع شد.
مهم‌ترین آثار او التنجیم در ریاضیات و نجوم، آثار الباقیه در تاریخ و جغرافیا، قانون مسعودی که نوعی دانشنامه است، و کتاب تحقیق ماللهند دربارهٔ اوضاع این سرزمین از تاریخ و جغرافیا تا عادات و رسوم و طبقات اجتماعی آن.
كندی نوشته است: بیرونی حدوداً ۱۴۶ اثر از خود بر جای گذاشته است كه هر كدام مجموعاً شامل ۱۳۰۰۰ صفحه می‌باشد (هر صفحه همانند صفحات چاپی کتاب‌های جدید است). آثار وی در حقیقت تمام علم زمانه‌اش را دربرمی‌گیرد.
بیرونی به مطالعهٔ پدیده‌های قابل مشاهده در طبیعت و همچنین در وجود انسان گرایش بسیاری داشت. در بین علوم مختلف، علاقه‌مند به آنالیز ریاضی بود و در این زمینه استعداد زیادی داشت.
بیرونی در مقایسه با بطلمیوس در مورد خطاها نظر مساعدتری داشت. نویسنده می‌نویسد: بطلمیوس بر این عقیده بود كه از میان مشاهداتش،معتبرترین را برگزیند (یعنی مشاهداتی را انتخاب كند كه با نظریاتش هماهنگ است) و به خوانندگان آثارش در مورد كنار گذاشتن و نادیده گرفتن آن دسته از مشاهداتش كه انتخاب نشدند، چیزی نگوید. از طرف دیگر، بیرونی خطاهای مشاهداتش را از نظر علمی بیشتر مورد بررسی قرار می‌داد و هنگامی كه برخی از آنها را به عنوان مشاهداتی كه دقیق‌تر بودند، انتخاب میکرد، دیگر مشاهداتی را كه دارای خطا بودند و كنار گذاشته می‌شدند را نیز ارائه می‌داد. او همچنین نسبت به خطاهای محاسباتش حساسیت نشان می‌داد و همیشه سعی میکرد تا کمیت‌هایی را مشاهده كند كه برای رسیدن به جواب به كمترین دستكاری نیاز دارد.
سایه‌ها (Shadows) یكی از مهم‌ترین آثار بیرونی است كه حدوداً در سال ۴۱۱ نوشته شده است. روزنفلد به طور مفصل در مورد این اثر بیرونی نوشته است. محتوای این اثر بیرونی شامل موارد زیر است: اصطلاحات عربی سایه‌ها و تصویرها، پدیده‌های جدید و غیر عادی از جمله تصویرها، gnomonics، تاریخچه تانژانت و تابع‌های متقاطع.
این كتاب به شرح مقاله‌هایی كه بیرونی درزمینهٔ ریاضیات نوشته است می‌پردازد.
این مقاله‌ها شامل موارد زیر می‌باشد: حساب نظری و عملی، برآیند دسته‌ها، آنالیز تركیبی، قانون ۳، اعداد گُنگ، نظریهٔ خارج قسمت، تعاریف مفاهیم جبری، شیوه‌های حل معادله‌های جبری و مسائلی كه تنها با خط‌كش و پرگار حل نمی‌شدند، منحنی‌های مخروطی، فضاسنجی، تصویرگنجنگاری، مثلثات قانون سینوس در صفحه، حل مثلثات كروی.
بیرونی همچنین مقاله‌هایی در مورد زمین‌پیمایی و جغرافی ارائه داد. او شیوه‌های اندازه‌گیری زمین و فاصله‌های روی آن را از طریق مثلث‌بندی معرفی نمود. او شعاع زمین را ۶۳۳۹/۶ ارزیابی كرد كه این اندازه تا قرن دهم در كشورهای غربی به دست آورده نشده بود. كتاب ” قانون مسعودی”(Masudic canon) وی شامل جدولی است كه مختصات ششصد مكان را ارائه می‌دهد و او در مورد همهٔ این مکان‌ها دانش كافی داشت. البته بیرونی همهٔ آنها را خودش اندازه‌گیری نكرده است. برخی از آنها را از جدول مشابهی كه خوارزمی عرضه كرده بود، گرفته است. نویسنده اظهار می‌دارد كه بیرونی ظاهراً در مورد ارقامی كه خوارزمی و بطلمیوس ارائه كرده بودند، به این نتیجه می‌رسد كه ارقام ارائه شده توسط خوارزمی دقیق‌تر است .
بیرونی همچنین در مورد هماهنگی زمان رساله‌ای نوشته است. او چندین رساله نیز در مورد اُسطرلاب نوشته و به شرح و توصیف تقویم ماشینی پرداخته است. او مشاهدات جالبی در مورد سرعت نور به انجام رساند و اظهار داشت كه سرعت نور در مقایسه با سرعت صوت بسیار زیادتر است. او از كهكشان راه شیری به عنوان ” مجموعه‌ای از اجزاء بی‌شمار طبیعت ستارگان سحابی ” یاد كرد.
هیدرواستاتیک موضوعی در علم فیزیک است كه بیرونی مورد مطالعه قرار داد و از وزن‌های ویژه، اندازه‌های دقیقی ارائه داد و به شرح نسبت‌های بین چگالی طلا، جیوه، سرب، نقره، برنز، مس، برنج، آهن و قلع پرداخت. او نتایج را به عنوان تركیبی از اعداد به صورت
۱/ n , n = ۲, ۳ , ۴ , … ۱۰ نشان داد.
تهیه توسط: وبسایت مجذوبان نور