برخورداری از سلامتی در برابر عوامل آسیب رسان حق هر شهروندی است و رعایت این حق بویژه نسبت به افراد آسیب پذیر (کودکان سالخوردگان و بیماران) اهمیت فوق العاده ای دارد «حق بر سلامتی» و برخورداری از حداقل استانداردهای زیست جمعی در اسناد مختلف بین المللی مورد توجه قرار گرفته…
کیفیت محیط پیرامون ما به‌ویژه آن دسته از عناصری که ارتباط مستقیم با حیات انسان‌ها، جانوران و گیاهان دارند نیازمند مراقبت و کنترل است. شکی نیست که عنصر هوا به‌عنوان مهم‌ترین عاملِ حیات بر روی کره‌ی زمین از سایر عوامل، نیازمند مراقبت و توجه بیشتری است، اهمیت این عامل به قدری حیاتی است که بدون وجود آن حتی برای چند دقیقه امکان زندگی وجود ندارد، به عبارت دیگر شاید بتوان بدون غذا و آب چند روزی زنده ماند اما بدون وجود عنصرِ هوا حتی برای چند لحظه امکان زندگی وجود ندارد.
امروزه برخورداری از یک محیط زیست سالم وعاری از آلودگی برای شهروندان، جزئی از حقوق بشر محسوب می‌شود و در اسناد بین‌المللی و داخلی مورد تأکید قرار گرفته است. مطابق اصل نخست اعلامیه‌ی استکهلم «انسان از حقوقی بنیادین برای داشتن آزادی و برابری و شرایط مناسب زندگی در محیط زیستی که به او اجازه‌ی زندگیِ با حیثیت و سعادتمندانه را بدهد برخوردار است» لذا بر این اساس حق برخورداری از هوای سالم و پاک و عاری از آلودگی برای شهروندان و تضمین آن در راستای «حق بر محیط زیست سالم» جزو حقوق اولیه‌ی هر شهروند می‌باشد.
۱) بحران آلودگی هوا
آلودگی یکی ازنخستین و مهم‌ترین مشکلات زیست‌محیطی به شمار می‌رود که به دنبال افزایش مصرف انواع سوخت‌های فسیلی واختراع و تولید روز افزون اتومبیل و گسترش صنایع به‌ویژه در شهرهای شلوغ به وجود آمده است که باید برای کنترل و مقابله با آن فکری می‌شد. با شکل‌گیری برخی حساسیت‌ها نسبت به این موضوع که می‌رفت سلامت عمومی و محیط زیست را به خطر اندازد قوانین و مقررات مختلفی برای مقابله با آن توسط دولت‌ها به تصویب رسید. این جریان از کشورهایی آغاز گشت که این آلودگی شدت بیشتری به خود گرفته بود وعواقب آن را به‌عینه لمس نموده بودند. کم کم در اکثر کشورها قوانین ومقررات و نظامات گوناگونی برای کنترل و مقابله با این آلودگی به تصویب رسید و در کنار آن، نهادها و ارگان‌های اجرایی خاص و ویژه‌ای نیز برای مقابله با این پدیده و تضمین اجرای قوانین تأسیس گردید و روز به روز با افزایش این قسم از آلودگی و جهانی شدنِ آن لزوم پاسخگویی به این پدیده بیش از پیش احساس گردید. مسئله‌ی اساسی‌تردر این زمینه این است که به واقع حقوق و ابزارهای متکی بر آن چه نقشی می‌توانند در فرایند مقابله با تباهی‌های زیست‌محیطی به طوراعم و آلودگی هوا به طور اخص داشته باشند؟ و آیا می‌توان با توسل به ابزارهای حقوقیِ پیش‌بینی شده چاره‌ای برای این مشکل اندیشید؟ آیا حقوق نیز به‌مانند سایر راه حل‌های فنی محکوم به شکست است؟
۲) حق هوای پاک
آلودگی هوا را می‌توان به هرگونه تغییر در ترکیبات ایده آل که باعث تغییر کیفیت آن شده به گونه‌ای که برای سلامتی عمومی مضر باشد تعریف نمود.
حق بر هوای پاک از زیرمجموعه‌های حق بر محیط زیست سالم به شمار می‌رود و در برخی قوانین بر «حق تنفس بر هوای پاک» صحه گذاشته شده است. بر اساس این حق هر شهروندی حق دارد در هوایی پاک و سالم تنفس نماید و دولت‌ها مکلف به اتخاذ تدابیری برای تضمین آن می‌باشند.
در حقوق فرانسه زمینه‌های اولیه‌ی شناسایی این حق به قانون دوم اوت ۱۹۶۱ مربوط به مقابله با آلودگی هوا و سایر بوها بازمی‌گردد. در ماده ۱ قانون ۳۰ دسامبر ۱۹۹۶ مربوط به هوا و استفاده‌ی منطقی از انرژی (ماده ۱-۲۲۰ کد محیط زیست فرانسه) بر«حق هر کس بر تنفس در هوایی که مضر به سلامتی‌اش نباشد» تأکید گردیده و مورد شناسایی واقع شده است. با این‌حال از آنجا که خود شهروندان نیز در آلوده نمودن هوا به‌عنوان بازیگر اصلی (به‌ویژه از طریق اتومبیل) نقش اصلی را ایفا» می‌نمایند در حقوق فرانسه به ارتباط و همکاری و مشارکت اشخاص عمومی و خصوصی برای اجرای این حق اشاره شده است و ساز و کار حقوقی برای آن پیش‌بینی شده است. با این حال گروهی از نویسندگان این حق را مورد انتقاد قرار داده‌اند و به‌ویژه به مشکلاتی که از اجرای آن به وجود می آید اشاره نموده و اینکه اصولاً این حق را باید به صورت کلی در قالب حق بر محیط زیست تحلیل نمود.
۳) حق اطلاع از کیفیت هوا
حق بر اطلاع‌رسانی نسبت به کیفیت هوا و اثرات آن بر روی سلامتی و محیط زیست بر اساس ماده ۴ قانون ۱۹۹۶ (ماده ۶-۲۲۱ ک . م .ف) شناسایی وتضمین گردیده است. این حق از موضوعات پیشرفته‌ی مطروحه در این قانون می‌باشد. کلیه‌ی شهروندان به‌ویژه در مناطقی که با مشکل آلودگی هوا مواجه هستند حق دارند از کیفیت هوا اطلاع پیدا کنند این حق صرفاً شامل اطلاع‌رسانی فنی صرف نیست. بلکه باید میزان اثرات آلودگی هوا بر روی سلامتی و محیط زیست نیز به طوری که برای مردم قابل درک بوده معلوم شود. مطابق بخشی از این ماده:
«…نتایج مطالعات اپیدمیولوژیک مربوط به آلودگی هوا و نتایج مطالعات آلودگی هوا مرتبط با محیط زیست و همچنین اطلاعات و پیش‌بینی‌های مربوط به نظارت بر کیفیت هوا، پخش مواد آلاینده در جو و مصارف انرژی موضوع یک انتشار دوره‌ای خواهد بود … دولت هر ساله موظف است فهرستی از میزان پخش مواد آلاینده و مصرف انرژی را منتشر کند همچنین گزارشی در خصوص کیفیت هوا و تغییرات ممکنه در آن و اثرات آن بر سلامتی و محیط زیست را منتشر خواهد کرد…»
همچنین برای دسترسی عموم به محدودیت‌های آلاینده‌ها و استانداردهای پذیرفته شده مطابق حکم ۱۰ ژانویه ۲۰۰۰ کیفیت هوا بین عدد یک تا ۱۰ تنظیم گردیده است که عدد یک نمایانگر کیفیت بسیار خوب و عدد ۱۰ نمایانگر کیفیت بسیار بد هوا است.
۴) ارتباط آلودگی هوا با حق حیات
حق بر حیات از حقوق ذاتی هر شخص انسانی است که باید به موجب قانون حمایت شود، این حق در اسناد حقوق بشری مورد تأکید قرار گرفته است. در خصوص ارتباط این حق با محیط زیست نیز پیوندی ظریف برقرار است و می‌توان گفت که حیات هر انسانی بستگی به کیفیت محیط زیستِ او دارد و این موضوع هم شامل «صرف حیات» و هم شامل «کیفیت حیات» می‌شود و در هر دو بعد با محیط زیست ارتباط دارد در زمینه‌ی آلودگی هوا و حق بر حیات نیز می‌توان اینگونه استدلال کرد که با توجه به اهمیت عنصر هوا در زندگی انسان‌ها رابطه‌ی مستقیمی بین حفاظت از هوا در برابر آلودگی و حق بر حیات وجود دارد، به عبارت دیگر وجود عنصر هوا مرتبط با صرف حیات و نبودن آلودگی در آن مرتبط با کیفیت حیات می‌باشد. بنابراین برای تعیین حداقلی از کیفیت زندگی و حیات برای شهروندان لزوم مقابله با آلودگی هوا اهمیت ویژه‌ای دارد.
۵) ارتباط آلودگی هوا با حق سلامتی
شاید مهم‌ترین دلیل لزوم مقابله با آلودگی هوا در ارتباط با آثاری باشد که این آلودگی بر سلامتی افراد می‌گذارد و خطراتی است که از این ناحیه شهروندان را تهدید می‌کند.
هوا مهم‌ترین عامل در حیات انسان‌ها است و اگر آلودگی آن از سطح خاصی تجاوز کند باعث ایجاد خطرات مستقیم و غیرمستقیم بر سلامتی انسان خواهد بود. این خطرات به‌ویژه نسبت به افراد حساس(ازجمله بیماران مبتلابه آسم)، کودکان و سالخوردگان حائز اهمیت است. در فضاهای شهری ذرات معلق و مونواکسید کربن مهم‌ترین آلاینده‌هایی هستند که منجر به بیماری قلبی، تنفسی و عروقی می‌شوند.
ذرات معلق معمولاً از وسایل نقلیه‌ی در حال تردد منتشر شده و هنگامی که انسان در این هوا تنفس می‌کند این ذراتِ بسیار ریز و معلق به راحتی وارد ریه‌ها شده و در کوتاه‌مدت باعث بروز انواع بیماری‌های تنفسی و در بلندمدت منجر به سرطان می‌شوند.
مونواکسید کربن نیز که اغلب ناشی از وسایل نقلیه و استعمال دخانیات است دارای آثار زیان‌بار قلبی و عروقی به‌ویژه نسبت به افراد آسیب‌پذیر می‌باشد. از جمله مهم‌ترین آثار آلاینده‌های هوا بر سلامتی جسمانی عبارتند از: مسمویت، ناراحتی‌های شدید چشمی، سیاتیک، سل، سرطان، روماتیسم، بیماری‌های عروقی، اختلالات زایمان، خارش چشم، تحریکات سیستم تنفسی، افزایش حساسیت، آسم و تنگی نفس است و از آثار روانی آن می‌توان به افسردگی، افزایش احساس خفه‌شدگی، عصبانیت، بی حوصلگی، افت ضریب هوشی و اثراتی که بر منابع دیداری از جمله شفافیت هوا و تأثیر ناگوار ناشی از زشت شدن ساختمان‌ها و مناظر چشم‌انداز و زیبا و«حق منظر» می‌گذارد اشاره نمود.
در این راستا می‌توان گفت که برخورداری از سلامتی در برابر عوامل آسیب‌رسان حق هر شهروندی است و رعایت این حق به‌ویژه نسبت به افراد آسیب‌پذیر (کودکان، سالخوردگان و بیماران) اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. «حق بر سلامتی» و برخورداری از حداقل استانداردهای زیست‌جمعی در اسناد مختلف بین‌المللی مورد توجه قرار گرفته و برخورداری از استانداردهای قابل حصول سلامتی را مورد شناسایی قرار داده است و برای دولت‌ها در این زمینه تعهدات سلبی و ایجابی ایجاد نموده که از جمله تعهدات سلبیِ دولت‌ها در ارتباط با آلودگی هوا و حق بر سلامتی می‌توان به «تعهد به اجتناب از آلوده ساختن غیرقانونی هوا» اشاره نمود. بنابراین می‌توان گفت که آلوده کردن غیرمجاز هوا نقض حقوق شهروندی و حق بر سلامتی محسوب می‌شود و نیاز به راهکارهای حقوقیِ مقابله با این نقض کاملاً احساس می‌گردد.
نویسنده : علی مشهدی
منبع : روزنامه مردم‌سالاری