نگاهی به زندگی علامه محمود شهابی، استاد دانشکده حقوق، به مناسبت سی‌امین سال درگذشت وی*
انسانی شکوهمند با خصوصیات ویژه یک فرد ممتاز، استادی متین و متفکر با تواضعی اعجاب‌انگیز.
تبحر و تسلط ایشان بر اصول و قواعد فقه و وسعت معلومات آن‌جناب در رشته‌های متعدد علوم ادبی و منطق و فلسفه و کلام و دیگر علوم اسلامی بر هیچکس پوشیده نیست. مطالب و مباحث دقیق و مشکل اصول و قواعد فقه را با بیانی دلپذیر ایراد می‌فرمایند و محضر ایشان برای دانشجویان بسی مغتنم است. دانشجویان با رغبتی خاص در کلاس ایشان حاضر می‌شوند و خطاب استاد به شیفتگان تدریسشان «علماء اعلام» است که با لحن شیوایی ادا می‌شود. دانشجویان ایشان را به بزرگ‌اندیشی و صفات درخور تمجید می‌شناسند.
توجه و علاقه‌ی ایشان به پیشرفت در امر تحصیلی دانشجو و آرزوهایشان در سیر کمال او، در خور سپاس و تحسین است و شاید هیچ عبارت و کلامی در خور این سپاس یافت نشود. عمر استاد سراسر مشحون از افتخار معنوی و ارشاد و تدریس دانش‌پژوهان بوده و در شبستان ادب گویای این شعر بوده‌اند.
هرگز شنیده‌ای که بسازد کسی بسوزد
ما ساختیم خرم و خوشدل که سوختیم
استاد شهابی از جمله انسان‌هایی است که یک‌شبه رهِ صدساله پیموده‌اند زیرا درجه اجتهاد خود را وقتی گرفتند که هنوز خیلی جوان بودند و این خود موجد جهشی به‌سوی آرزو و کمال‌جویی دانشجویانی است که در محضر ایشان کسب فیض کرده و راه سعادت می‌جویند.
آقای شهابی طرفدار تعالیم عالیه اسلامی و احکام مقدس دین مبین اسلام بوده و نمونه‌ی انسانی است که آنچه می‌گوید را با تمام قلب و همه‌ی وجود پذیرفته و به آن عمل کرده است.
مقام علمی استاد با نفوذ معنویت، مورد توجه دانشجویان بوده و فروزش راه روشنشان مشعل فروزان پژوهندگانی است که در کسب کمال و دانش به‌دنبال خیر و صلاح و نجاح می‌گردند.
آرزو می‌کنیم، نسل ما در راهی که استاد پوییده گام بردارد. گام‌هایی مطمئن و سریع. چه، استاد با دیروز درخشانی مشعل‌دار علم امروز ماست. و ما وظیفه‌داران سرزمینمان که باید فردایمان را درخشان سازیم ضروری است در راهی که او پیموده گام برداریم.
گذشته‌ی استاد مشحون از سعی و کوشش و تعقل و تفکر در رسیدن به مدارج عالیه‌ی کمال بوده و دریغ است اگر نسل تشنه‌ی ما بی‌توجه به راه مشعل‌داران علم و ادب و آزادمردانی چون او، راه سراب پوید.
استاد در سال ۱۳۲۱ هجری قمری در شهر تربت حیدریه در خانواده‌ی اهل دانش و تقوی متولد شد. اجداد پدری و مادری او تا چند پشت از مردان روحانی و بزرگ و همه دانشمند و متقی بوده‌اند.
تحصیلات مقدماتی را در تربت به پایان رسانده و در سال ۱۳۳۸ قمری به مشهد که در آن زمان از مراکز مهمه علوم قدیمه بود رفتند و در حوزه درس مرحوم ادیب نیشابوری که از ادبای بنام و مدرسان مشهور آن زمان بود حاضر شدند و بار دیگر از علوم ادبی و مقدماتی استفاده کردند و سپس اصول فقه و فلسفه را در مشهد نزد استادان بزرگ عصر نظیر مرحوم آیت‌الله‌زاده خراسانی و مرحوم آیت‌الله قمی و استاد شهیر فلسفه مرحوم آقا بزرگ فرا گرفتند.
در سال ۱۳۴۵ پس از اتمام تحصیلات و رسیدن به مقام اجتهاد به اصفهان مسافرت فرمودند و در آن شهر هم از محضر استادان بزرگی چون مرحوم آخوند ملاحسین فشارکی و حاج میرزا محمد صادق خاتون‌آبادی بار دیگر خارج فقه و اصول را استفاده کردند و در تمام طول این تحصیلات استعداد و هوش استاد، شگفتی استادان را برانگیخته و پیشرفت تحصیلی تحسین‌انگیزی داشته‌اند.
آقای شهابی در اصفهان جمعیتی به‌عنوان جمعیت اسلامی به منظور خدمت به دین اسلام تأسیس کردند و در مدت دو سه سالی که آن جمعیت فعالیت داشت خدماتی را عرضه کردند.
پس از چند سال اقامت در اصفهان چند ماهی در قم به تدریس پرداختند و سپس به تهران عزیمت فرمودند و از سال ۱۳۱۰ شمسی در دانشکده معقول و منقول که آن زمان به نام مدرسه عالی سپهسالار تأسیس یافته بود و بعد طبق قانون تابع دانشگاه و با تغییر نام، دانشکده معقول و منقول خوانده شد برای تدریس منطق و فلسفه دعوت و از سال تحصیلی ۲۰-۱۳۱۹ در دانشکده حقوق، تدریس اصول و قواعد فقه را عهده‌دار شدند.
استاد شهابی از همان ابتدای تحصیلات، تحصیل را با تدریس توأم می‌داشتند و غالبا از اول همان کتاب که در محضر استاد مورد استفاده‌شان بود برای دیگران تدریس می‌کرده‌اند.
مطالعات و اطلاعات استاد علاوه بر معلومات آن‌جناب در علوم متنوع و متعدد فلسفی و دینی، در قسمت‌های دیگر از قبیل تاریخ علوم و تاریخ ادیان و کتب مذاهب و ادیان شایان توجه است.
آقای شهابی در مطالعات و نظریات علمی پیرو عقل بوده و با احاطه و تسلطی که به مباحث مختلف علوم عقلی و مطالب اصول و فقهی دارند دارای آراء و عقایدی مستقل و مخصوص هستند و از لحاظ مسائل فلسفی به اجتهاد خود پیرو فلسفه‌ی قدیم بودند.
ایشان دارای تالیفات و آثار متعدد بودند که از جمله آن‌ها تاریخ ادوار فقه است که تاکنون دو جلد آن به چاپ رسیده و به‌طوری که خود استاد یاد کرده‌اند ممکن است در ده جلد تمام شود. استاد دارای طبعی سرشار و احساسی قوی هستند و گاه در فرصت‌هایی به سرودن اشعاری می‌پردازند. ایشان به عربی نیز شعر می‌سرایند به‌طوری که در صفحات اول کتاب «رهبر خرد» شعری عربی از ایشان به چشم می‌خورد.
تالیفات استاد شهابی عبارتند از:
۱ـ تقریرات اصول. ۲- قواعد فقه. ۳- تعلیقات بر شرایع الاسلام. ۴- ادوار فقه. ۵- دو رساله. ۶- سیر و تحول اصول فقه. ۷- رساله بود و نمود. ۸- منطق. ۹- عظمت محمد(ص) (ترجمه کتاب). ۱۰- مبدا و معاد. ۱۱- تصحیح کتاب (التنبیه و الاشارات) تالیف بوعلی سینا. ۱۲- مقدمه بر روانشناسی شیخ‌الرئیس. ۱۳- فروغ ایمان. ۱۴- ۱۹شماره مجله ایمان. ۱۵- شیعه (فصلی است از کتابی که بنام Islam, the Straight Path به زبان انگلیسی ترجمه شده و در بعضی از دانشگاه‌های آمریکا تدریس می‌شود و در خارج ایران بسیار مورد توجه قرار گرفته و به چندین زبان دیگر نیز ترجمه شده است) ۱۶- ظل الممدود فی امهات مباحث‌الوجود (عربی) ۱۷- مسرح الفئواد فی ترجمه السیدالداماد (عربی) ۱۸- اجرالفلک فی تفسیر سوره‌الملک (عربی) ۱۹- رساله بیم و امید (در شرح حدیث من سئل عن‌التوحید) ۲۰- خرد سنج؟ ۲۱- کتاب رهبر خرد.
جناب استاد شهابی سه دوره در شورای دانشگاه، نمایندگی داشته و در شورای عالی فرهنگ نیز عضویت داشته و دارند و مدتی حاکم تجدیدنظر محاکم شرعی بودند که به‌واسطه‌ی گرفتاری‌های زیاد علمی از آن استعفا داده‌اند.
در سال ۱۳۳۶ شمسی که کنگره‌ی دولت‌های اسلامی در لاهور تشکیل بود به پاکستان سفر کرده و در کنگره شرکت کرده‌اند سخنان استاد در مجامع کنگره‌ی مذکور بسیار جالب بوده و مورد توجه قرار گرفته است.
همچنین در سال ۱۳۳۹شمسی از طرف مرحوم آیت‌الله بروجردی به کنگره‌ی اسلامی که در بیت‌المقدس تشکیل شد، رفتند و سخنرانی‌های تحسین‌برانگیز و ارزنده‌ای ایراد کردند.
پی‌نویس:
* هنگامی که استاد در قید حیات بوده‌اند و به تدریس اصول و قواعد فقه می‌پرداختند، بعد از یک مصاحبه که انجام دادم در سالنامه دانشکده حقوق چاپ شده است.
بانو فرشید افشار پژوهشگر ـ حقوقدان
منبع: روزنامه اطلاعات