عزم راسخ یزدی‌ها برای حفظ بافت تاریخی
احسان رستمی‌پور – بافت تاریخی یزد، بخش هویت‌بخش این شهر، سال‌هاست در سفرنامه‌ی سیاحان و قاب دوربین عکاسان جای می‌گیرد. مجموعه خانه‌های خشتی که صدها سال است پای‌برجا مانده‌اند و زندگی هنوز در آنها ادامه دارد. اتفاقی که این بافت بکر را به یکی از معدود بافت‌های تاریخی زنده‌ی کشور تبدیل کرده است. اما سال‌هاست که صحبت از ثبت‌جهانی این بافت تاریخی است. چند ماهی می‌شود که روند ثبت جهانی بافت تاریخی یزد به‌طور رسمی آغاز شده و مقامات سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قصد دارند این پرونده را سال آینده به یونسکو ارسال کنند. اوایل شهریورماه نیز ارزیاب یونسکو به همین منظور وارد بافت تاریخی یزد شد تا گزارشی از آن تهیه کند. به بهانه‌ی بافت تاریخی یزد در بخشی از این پرونده‌ی ویژه سراغ محمد مهدی شرافت، مدیرکل میراث فرهنگی استان یزد رفتیم و از وضعیت بافت تاریخی این شهر صحبت کردیم.
• سال‌هاست بحث ثبت جهانی بافت تاریخی یزد در جریان است، بالاخره این مهم به نتیجه رسیده است. چه روندی در این جریان طی شد؟
بافت تاریخی یزد به لحاظ وسعت، دست‌نخوردگی و زنده‌بودن یکی از منحصر بفردترین بافت‌های تاریخی کشور است که در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده و از همان زمان تلاش شده بود که برای ثبت جهانی آن اقدام شود. دو نوبت تلاش شد و به نتیجه نرسید. با توجه به اینکه هر سال تنها دو پرونده از ایران برای ثبت جهانی پذیرفته می‌شود. دو سال قبل یک همتی شکل گرفت و ریاست سازمان و معاونت میراث به همراه مسئولان یزد به صورت جدی این مطالبه را پیگیری کردند و خوشبختانه پرونده‌ی آن با راهنمای طالبیان و همت جوانان یزد در پایگاه پژوهشی یزد تکمیل شد. از اسفند سال گذشته با آغاز برگزاری جلسات و پژوهش‌های آن، تکمیل پرونده و فرآیند جهانی شدن یزد آغاز شد.
• ارزیاب یونسکو نیز به تازگی از یزد بازدید داشته و قرار است که گزارش‌های خود را به یونسکو ارسال کند. از فضایی که ضمن حضور ارزیاب در بافت داشتید برای ما بگویید.
از یک تا شش شهریور هم ارزیاب یونسکو به یزد آمد. طالبیان هم ایشان را همراهی کرد. گزارش ارزیاب تا یک‌ماه و نیم، دو ماه دیگر مشخص می‌شود. گواهی می‌دهم که ما هرچه در توان داشتیم گذاشتیم و قابلیت‌های شهر یزد هم به چشم ارزیاب آمد و مورد تحسین ایشان قرار گرفت. ارزیاب از مجموعه قنات زاچ که به تازگی ثبت جهانی شده بود بازدید داشت؛ بازدیدی که جذابیت بالایی برایشان داشت. از مجموعه باغ دولت‌آباد نیز بازدید کردند، به‌ویژه اتفاقات بحث مرمتی آن و سادگی و بکر بودن بافت تاریخی یزد به چشم‌شان آمد. امیدواریم تعداد سؤالاتی که پرسیده می‌شود اندک باشد و بتوانیم در موعد مقرر پاسخگو باشیم و موارد احتمالی را نیز به سرعت رفع کنیم. خیلی امید داریم با وفاقی که روی بافت یزد وجود دارد و تلاشی که انجام شده سال آینده بتوانیم جشن جهانی شدن یزد را بگیریم.
• تهیه‌ی پرونده‌ی ثبت جهانی بافت تاریخی یزد از سال‌ها قبل شروع شده بود. این‌بار چه نهادی مسئول تهیه‌ی آن بود؟ از داخل استان آیا ارگانی همکاری داشت؟
از دوسال پیش شروع شده بود، البته دو دوره قبل کارهایی انجام شده بود و از بخشی اندکی از اطلاعات آنها نیز استفاده شد اما به کل فرمت تهیه‌ی پرونده تغییر کرد. تقریباً از صفر شروع کردیم. این یک کار مشترک است. در بحث پرونده‌ی بادگیر، قنات و بافت تاریخی یزد، پایگاه پژوهشی همکاری داشته است. این پرونده‌ها پیچیدگی و ظرافت‌های خود را دارد که خوشبختانه آقای طالبیان تسلط دارند و با راهنمای ایشان یک بخشی از پرونده در یزد تهیه شده است، البته این تجربه‌ای شد برای پرورش جوانانی که حالا ذخیره‌ی این استان هستند و می‌توان در استان‌های دیگر و باقی نقاط استان از آنها استفاده کرد.
• بافت تاریخی اما فرق بسیاری با یک اثر یا مجموعه‌ی تاریخی دارد. چه نکاتی برای ثبت جهانی بافت در نظر گرفته شده؟
تفاوت عمده‌ای نسبت به ۲۱ اثر قبلی دارد، بافت زنده‌ای است و مردم در حال زندگی در آن هستند. زندگی خودش منجر به نیازهایی جدیدی است که باید یک‌سری از تغییرات را بپذیریم. سختی کاری که در بافت تاریخی یزد است پلان و برنامه‌ی مدیریت منسجمی است که کیفیت زندگی ساکنان مردم را تضمین می‌کند و حتی این الزام وجود دارد که روزبه‌روز ارتقا پیدا کند. از سوی دیگر باید هویت بافت تاریخی یزد – معماری خشتی و بافت به هم تنیده – را حفظ کند.
• این پلان مدیریتی همیشه یکی از پاشنه‌های آشیل پرونده‌های ثبت جهانی ما بوده است. در موضوع کویر لوت هم این اتفاق افتاد و یونسکو درباره‌ی مدیریت آن سوالاتی داشت. درباره‌ی برنامه‌ی مدیریتی بافت تاریخی بیشتر توضیح بدهید.
این مربوط به دستگاهی است که دخالت مدیریتی دارد. اصل موضوع شهرداری است. شهرداری مثل باقی نقاط شهر باید کار کند اما در کنار آن یک نهاد تخصصی قرار دارد که میراث فرهنگی است. اینجاست که نقشی برای پایگاه یزد در نظر گرفته شده است، این پایگاه مجموعه‌ای است که به نمایندگی از یونسکو که پایش‌های مستمر تغییرات را زیر نظر دارد و ناظر مقیم بافت خواهد بود، به‌صورت بی‌طرف ضوابط و مقررات بافت تاریخی که تدوین شده را نظارت می‌کند. شهرداری یزد ۲۵ سال پیش، شهرداری ناحیه تاریخی را تشکیل داد که یک زمانی شهرداری پیشتاز بود در حفظ بافت تاریخی یزد. این برعکس باقی شهرهاست که درصدد تخریب بافت بودند و اکثر شهردارهای بعد از انقلاب یزد نیز طرفدار حفظ بافت تاریخی یزد بودند و سعی می‌کردند با توجه به آن محدودیت‌ها امکانات‌های خوبی را ارائه دهند.
• وضعیت فعلی بافت تاریخی در حفظ و حراست از حریم و منظر چگونه است؟
الان هر ناظری حتی همین ارزیاب اخیر وقتی به یزد می‌آید و روی یکی از خانه‌های تاریخی برود، خط آسمان یزد و کمتر مخدوش بودن آن باعث تعجب آنها می‌شود. همکاری استانداری و مجموعه شهرداری منجر به این شد که حتی ساختمان سی طبقه‌ای به دلیل حفظ ارتفاع بافت تاریخی صرفاً با تذکر ما کاهش یافت. در دوره‌ی قبل هم حتی در اطراف مجموعه‌ی باغ دولت‌آباد نیز مجوزهایی صادرشده بود که با تفاهم با مالک حل شد. این نشان از این است که عزم یزدی‌ها برای حفظ این بافت راسخ است.
• در حال حاضر ساختمان یا بنایی که حریم و منظر را مخدوش کند در بافت نداریم؟
بحث فردی هم وجود دارد. در حریم بافت، یک بیمارستان ۹ طبقه ساخته شده اما وقتی ضوابط تدوین شود دیگر شاهد چنینی اتفاقات نیستیم. از سویی باید این مشکلات را رفع کنیم. چالش‌های این شکلی ما کم است. سه، چهار مورد وجود دارد که امیدواریم بدون دردسرِ عمده‌ای بتوانیم حل کنیم. درواقع مشکل اساسی نداریم. مهم‌ترین مشکلی که داریم در داخل حریم در خیابان فرخی، بیمارستانی ساخته شده که آن هم تعهد شده نمای آن باید اصلاح شود و مدیریت شهری تعهد داده مکان این‌چنینی دیگر تکرار نشود. مدیر کل راه و شهرسازی یزد پیشنهاد داده طرح تفصیلی براساس ضوابط میراث فرهنگی بازنگری شود. این طرح در اولین فرصت ممکن با ضوابط بازنگری و این ضوابط مسلط و به‌عنوان سند بالا دستی حاکم می‌شود.
• یزد پیش از این نیز طعم ثبت جهانی را چشیده. کدام‌یک از آثار ثبت‌جهانی‌شده در این پرونده لحاظ شده است؟
بحث بادگیرها همچنان وجود دارد. دو قنات یزد که در بافت امتداد دارند، هم ثبت شده‌اند. در کنار آن در مجموعه باغ‌های ایرانی ثبت‌شده هم باغ دولت‌آباد را داریم. تک بنایی مثل خود مسجدجامع نیز ویژگی‌های خاص خود را دارد، اما مهم‌ترین المان جهانی ما پیوستگی بافت تاریخی است. این مجموعه است که ارزش مجموعه بافت ارزشمند یزد را تشکیل داده است. ما در ثبت آثار ملی نیز در سال گذشته، نخستین بودیم.
• مردم همیشه درخط اول نگهداری یا تغییر در بافت تاریخی هستند. چه برنامه‌های فرهنگی و ترویجی برای آشنایی مردم با بافت تاریخی داشتید تا نسبت به ثبت جهانی و ارزشمند بودنِ بافت تاریخی آگاه باشند؟
اتفاق خوبی که افتاد یک محله‌ای به صورت پایلوت انتخاب شد و نیروهای جوان و باعلاقه در حال فعالیت در آن هستند. در محلات، با مردم مراوداتی صورت گرفت. مجموعه‌ای که تشکیل داده بودیم با مطرح کردن دلایل سعی داشت مردم را با خود همراه کند اتفاق دیگری که خیلی به بافت تاریخی یزد کمک کرد، بحث رشد حضور گردشگر خارجی در یزد است. گردشگران، علاقه‌مند به بافت‌های تاریخی یزد هستند و یزد رتبه‌ی خوبی را از این حیث به خود اختصاص داده است؛ طی سه سال گذشته هر سال به تناسب سال گذشته ۸۰ درصد افزایش حضور گردشگر را تجربه کرده‌ایم. به‌عنوان نمونه در اردیبهشت‌ماه ۹۵ یزد شاهد بیشترین حضور گردشگر خارجی بود به‌طوری که نسبت به سال۹۱ رشد دوبرابری را می‌شد دید. با توجه به اینکه مردادماه، ماه گرمی برای سفر به یزد است این شهر به تناسب سال گذشته رشد سه برابری گردشگر را تجربه کرد. بیشتر گردشگران، گردشگر فرهنگی هستند.
• چه پروژه‌هایی در بافت تاریخی در حال پیگیری است که راه برای ثبت جهانی هموارتر شود؟
برای هموارتر کردن مسیر ثبت جهانی ۷۰ پروژه شامل هتل‌های بزرگ، هتل‌های سنتی و اقامتگاه‌های بوم‌گردی در حال پیگیری هستند که تعداد مناسب و قابل توجهی به نظر می‌رسد. یزد از معدود استان‌هایی است که توانست واقعیت اینکه میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری یک بسته مشترک و مکملِ همدیگر هستند را اجرا کند. بسیاری از بناهای تاریخی را با اعتبار میراث فرهنگی مرمت کردیم و در اختیار هنرمندان و صنایع‌دستی گذاشتیم. الان ساکنان متوجه شدند که گردشگری بدون اینکه به آنها ضربه بزند، می‌تواند برای جوان‌ها کار و اشتغال ایجاد کند. در یک دوره‌ای اعضای مخالفی در شورای‌شهر وجود داشتند، البته خوشبختانه در حال حاضر همه موافق این موضوع هستند. شوق جهانی شدن باعث شده که همه‌ی اهالی اعم از ساکنان و مغازه‌دارها و همه‌ی مردم این احساس را داشته باشند که بخشی از هویت‌شان در حال جهانی‌شدن است.
• در زمینه‌ی مرمت‌های بافت تاریخی چه اقداماتی شده، بودجه برای این پروژه‌ها در چه وضعیتی است؟
یک‌سری برنامه‌ی اجرایی برای کالبد داریم و این مدت همت مضاعفی برای اجرای آن داشتیم. بسیاری از ایراداتی که در منظر بافت بود سامان داده شد. همه‌ی دستگاه‌ها کمک کردند. از رنگ‌آمیزی خانه‌ها تا کیوسک‌های مخابراتی و تیرهای چراغ‌برق اقداماتی است در این مدت انجام شده است. خوشبختانه همزمان با حضور ارزیاب یونسکو، دکتر نوبخت هم در یزد حضور داشتند و جناب نوبخت قول قطعی و زمان‌دار به ما دادند که اعتبارهای لازم را تخصیص بدهند، البته این اعتبارات برای کل استان است و ما فراموش نکردیم که استان یزد نیازهای خودش را دارد. ما بیش از دو هزاروسیصد هکتار بافت ثبت آثار ملی داریم که باید به آنها رسیدگی شود. مشارکت در یزد شکل گرفته است. در حوزه‌ی خانه‌های تاریخی با شهرداری و با مالکان مشارکت می‌کنیم.
• در حوزه‌ی مرمت اوضاع به چه شکل است؟ آیا مرمت مهمی وجود دارد که بتواند روند ثبت را دچار چالش کند؟
یک سری تعهدات داریم که هر اتفاقی مثل ساخت و ساز یا تغییر می‌افتد در چارچوب و اصول معماری سنتی بود. الان به‌طور شاخص در حال کار روی یک موزه هستیم. یک‌سری تعهدات جدی داریم در بخش قنوات که باید رسیدگی شود. قنات زاچ و حسن‌آباد بسیاری از مشکلات‌شان حل شده اما باقی قنات‌ها باید رسیدگی شود. اما نیازمرمتی برای کل بافت است. در ۱۸۰ هکتار بحث منظر بافت تاریخی وجود دارد که باید برای آن اقدام شود. بخشی از اقدامات غیراصولی در بافت باید اصلاح شود. در همین زمینه بحث کف‌سازی بافت تاریخی را داشتیم. چون باید در نظر گرفت که پس از این آسفالت و سیمان در بافت تاریخی اصلاً درست نیست. فرهنگسازی در این زمینه زمان‌بر است. باید در این وسعت کیفیت زندگی را بالا ببریم. بعضی از بناهای وقفی رها شده و برخی خانه‌های تاریخی در بافت تاریخی وجود دارند که باید تکلیف مالکیت آنها روشن شود. هفت و هشت لکه‌ی بزرگ در بافت تاریخی داریم که تبدیل به خرابه شده که باید تعیین تکلیف شود. وسعت مرمت‌ها بیش از یک بنای شاخص است و با کل بافت روبه‌رو هستیم، این یک پیکره‌ی بزرگی است که همه‌ی مسائل آن ریز شده و با اصول و برنامه در حال پیگیری آن هستیم.
• «ترین‌ها» یکی از نقاطی است که در ثبت جهانی به آن اهمیت داده می‌شود. از نظر شما «ترین‌های» بافت تاریخی یزد چیست؟
وسیع‌ترین و بکرترین بافت خشتی است. در عین حال این بافت زنده‌ترین است. این سه شاخصه را با فاصله‌ی زیادی از بافت‌های دیگر داریم. شکی در ایراداتی که در بافت تاریخی یزد وجود دارد نیست. دخل و تصرف‌هایی داشتیم اما با این حال بکرترین بافت تاریخی را داریم.
• نگهداری وضعیت بافت یکی دیگر از چالش‌های بافت تاریخی است. چه راهکاری برای حفظ نما و منظر بافت دارید؟
به هر حال ساخت‌وساز و نوسازی در بافت صورت خواهد گرفت. دفترچه‌ی راهنما برای کف‌سازی، برای حفظ و نگهداری ساختمان‌های خشتی و توسعه‌ی آنها داریم. این قضیه به صورت جدی از قبل پیگیری می‌شود. هر طرح نوسازی که قرار است در بافت انجام شود باید توسط مشاور ذیصلاح تهیه و در میراث فرهنگی هم تأیید شود. الان کارگاه خشت را فعال کردیم که حتی در بازسازی‌های عین‌به‌عین خشتی را داشته باشیم. موضوع اینجاست مالکان وقتی می‌توانند در جاهای دیگر تراکم بیشتری بگیرند، مجموعه‌ی میراث فرهنگی را در برابر خود می‌بینند و این سختی کار ما برای توجیه ساکنان بافت است.
• حق انتفاع توسعه یکی از راهکارهای این قضیه است که در قبال تراکمی که در بافت تاریخی به مالکان داده نمی‌شود، امتیاز دیگری برای مالک در نظر گرفته شود. آیا این موضوع در شهرداری و شورای شهر یزد بررسی شده است؟
الگویی که شهرداری تهران برای این موضوع داشت را به شورای‌شهر یزد داده‌ایم. هنوز این موضوع بررسی نشده اما در شهر تهران هم این موضوع اجرایی نشده است و موانعی دارد. در یزد برای مسکونی‌های داخل بافت تاریخی هیچ عوارضی گرفته نمی‌شود و در بافت میانی که بافت فرسوده هم گفته می‌شود تا ۵۰ درصد تخفیف عوارضی در نظر گرفته شده است. این موضوعات را باید با گفتگو حل کنیم و خوشبختانه مردم پذیرش این موضوع را دارند. باید منافع عموم ترجیح داده شود و گسترش این موضوع کار سختی است. برای داخل بافت شبکه‌ی حمل‌ونقل عمومی در نظر گرفته شده و تلاش شده کیفیت زندگی در بافت تاریخی نیز بالا برود و از آن‌سو در قبال امکاناتی که برای بافت درنظر گرفتیم، مردم نیز مشتاق مشارکت، حمایت و حفاظت از بافت تاریخی یزد شوند.
******
چند ماهی می‌شود که روند ثبت جهانی بافت تاریخی یزد به‌طور رسمی آغاز شده و مقامات سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری قصد دارند این پرونده را سال آینده به یونسکو ارسال کنند. اوایل شهریورماه نیز ارزیاب یونسکو به همین منظور وارد بافت تاریخی یزد شد تا گزارشی از آن تهیه کند.
منبع: روزنامه آفتاب یزد