کتاب «سلطان العارفین شیـخ صفـی الـدین اردبیلی»، اثر جدید عرفان‌پژوه معاصر، مهوش السادات عـلوی در ۶۸۰ صفـحه با مقـدمـه سید سلمان صفوی از سوی انتشارات آکادمی مطالعات ایرانی لندن انتشار یافت.به گزارش خبرنگار مهر، این کتاب در ده باب مشتمل بر ۴۵ فصل، نمایه آیات قرآن حکیم، احادیث، اصطلاحات و مفاهیم و اماکن و سه نقاشی تاریخی از شیخ زاهد گیلانی، شیخ صفی الدین اردبیلی و سید صدرالدین صفوی تنظیم شده است.
در این کتاب، شجره، خرقه و نسب شیخ صفی الدین اردبیلی (۶۵۰-۷۳۵)، تفاسیر شیخ صفی الدین بر آیات قرآن، احادیث، روایات، اشعار عرفایی نظیر سنایی، عطار، مولوی، کرمانی، اوحدی مراغه‌ای، فخرالدین عراقی، اصطلاحات و مفاهیم عرفانی، روابط شیخ صفی الدین با عرفا و اولیاءالله هم عصر و صاحب منصبان سیاسی و اجتماعی، کرامات و تعامل شیخ با اقشار مختلف مردم و علماء، اخلاق فردی و اجتماعی شیخ صفی الدین و مبانی طریقت صفویه بیان شده است.
در عصر سیطره کمیت برکیفیت، بازگشت به مفاهیم و تعالیم معنوی اسلام که در برخی از شخصیتهای تاریخی این مرز و بوم نظیر سهروردی، عطار، مولوی و شیخ صفی الدین اردبیلی تجلی عینی یافته، ضرورتی اجتناب ناپذیر است. کتاب «صفوةالصفا در ترجمه احوال و اقوال و کرامات شیخ صفی الدین اسحاق اردبیلی» تألیف ابن بزاز اردبیلی، مولف قرن هشتم، مهم‌ترین منبع شناخت زندگی و احوالات شیخ صفی الدین اردبیلی عارف بزرگ ایران و جهان اسلام است. این کتاب یکی از مهم‌ترین منابع تاریخیِ فهم دقیق عرفان و تصوف وَ از اَسناد معتبر تاریخ اجتماعی ایران است.
مؤلف کتاب «صفوةالصفا»، درویش توکلی بن اسماعیل ملقب به ابن بزاز اردبیلی، از مریدان شیخ و معاصران شیخ صدرالدین ادام الله برکته فرزند و جانشین شیخ قدّس الله سرّه بوده که در قرن هشتم ه. ق. می‌زیسته است. تاریخ نسخه مزبور کتاب «صفوةالصفا» ۷۵۹ ه. ق به چند سال پس از رحلت شیخ قدّس الله سرّه (۷۳۵) باز می گردد. این کتاب علاوه بر ارزشهای تاریخی – اجتماعی، یک سند برجسته در مورد تاریخ تصوف ایران و منبع قابل اعتباری برای بررسی و تحقیق پیرامون زندگی شیخ صفی الدین اردبیلی و دراویش معاصر ایشان است.
صفوةالصفا همسنگ «اسرارالتوحید» و «مناقب العارفین» است. اما نثر کهن (قرن هشتم) و حجم گسترده آن مانع ارتباط نسل جوان با این کتاب ارزشمند عرفان و تصوف اسلامی شده است. لذا در این تحقیق ارزشمند خانم علوی کوشش کرده است تا بر اساس مدل تحقیقات مدرن ادبیات شکسپیر در بریتانیا، با حفظ مفاهیم و ساختار جملات، برای سهولت فهم مخاطبین جوان در این عصر، نثر کتاب در حد امکان ساده و روان و بر اساس نگارش امروز باشد. از سوی دیگر بر اساس سبک تحقیقاتی دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی در برگزیده «اسرارالتوحید» ابوسعید ابوالخیر (آن سوی حرف و صوت «گزیده اسرارالتوحید»، انتشارات سخن، تهران ۱۳۸۸) در کتاب سلطان العارفین، بخش تعلیقات، شرح مختصری در باره فرزندان و اخلاف شیخ صفی الدین، مقبره متبرکه شیخ قدّس الله سرّه وَ همچنین اولیای متصوفه مذکور در متن بیان شده است.
در اثر استاد شفیعی کدکنی معانی کلمات و اصطلاحات کلیدی مشکل در بخش تعلیقات ذکر شده، اما در این تحقیق برای تسهیل فهم خوانندگان، این مهم در متن کتاب صورت گرفته است. ترجمه آیات، احادیث و عبارات عربی وَ منابع احادیث به صورت پاورقی وَ آدرس آیات و منابع اشعار در متن ذکر شده است. در این تحقیق، بخشهای غیرضروری و حکایات مشابه به پیشنهاد دکتر شهرام پازوکی حذف شده، تا خوانندگان جوان به سهولت با منش و روش رحمانی شیخ صفیالدین اردبیلی؛ اسوه عرفان پویا، اجتماعی و تمدنساز ایران آشنا شوند.
این تحقیق بر اساس نسخه معتبر خطی صفوةالصفا (نسخه دیوان هند، شماره ۱۰۹۸، تحریر سال۷۵۹ ه. ق)، تألیف درویش توکلی بن اسماعیل (ابن بزاز اردبیلی) به فیلم شماره ۲۵۶۳ در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران انجام گرفته است.نسخ خطی کتاب صفوةالصفا در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه ملی ایران، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانه مرکزی دانشگاه تبریز، کتابخانه ملی تبریز، کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، کتابخانه آستان قدس رضوی، موزه بریتانیا، کتابخانه ایاصوفیه استانبول و کتابخانه سالتیکوف شجدرین لنینگراد نگهداری می‌شود.
تحقیق حاضر بر مبنای مطالب مذکور؛ گزارش احوالات، رفتار، کرامات و گفتار حضرت شیخ صفی الدین اردبیلی قدّس الله سرّه، عارفِ تمدن ساز ایرانی و پدر معنوی استقلال ایران زمین، بر اساس منبع معتبر با نثری روان در چارچوب ادبیات عرفانی برای نسل امروز تنظیم شده است.این کتاب برای ایران‌شناسان، دانشجویان رشته‌های عرفان اسلامی، فرهنگ و تمدن اسلامی، خاورمیانه و قفقاز‌شناسی، تاریخ اندیشه ایرانی مفید است.
مهوش السادات علوی، مولف کتب مولانا خداوندگار طریقت عشق؛ آیت الله کاشانی و سیاست؛ اندیشه‌های عرفانی و سیر احوالات شیخ صفی الدین اردبیلی است. جدید‌ترین تالیف انگلیسی این نویسنده «رمزگشایی مثنوی مولوی» است که با مقدمه سیدحسین نصر در لندن در تابستان ۲۰۱۶ منتشر شده است.