خاستگاه اخلاق پژوهش

دکتر احد فرامرز قراملکی

مقدمه: پرستوی پژوهش را دو بال است: روش و اخلاق. اخلاق پژوهش آهوی رفتار ارتباطی در فرایند تحقیق است که بر رعایت حقوق افراد مبتنی است. اخلاق پژوهش دو روی‌آوردِ فردگرایانه و سازمان‌نگر دارد. در روی‌آوردِ نخست بر مسئولیت‌های پژوهشگر به عنوان شخصیت حقیقی تأکید می‌شود و در روی‌آوردِ دوم بر مسؤلیت‌های اخلاقی مؤسسه‌های پژوهشی تأکید می‌گردد. مسائل اخلاقی در تعارض فرایند پژوهش با حقوق افراد مرتبط بروز می‌کنند و خاستگاه آن عبارت است از: ماهیت مسأله‌ی پژوهش، مکان، روش و شرکت‌کنندگان.

۱- طرح مسأله

 اخلاق پژوهش شاخه‌ای از اخلاق حرفه‌ای است که به بررسی مسائل اخلاقی در حرفه‌ی پژوهش می‌پردازد. شناخت حدود و ثغور این شاخه از اخلاق حرفه‌ای که مسأله‌ی تحقیق حاضر است، در گرو تحلیل مفاهیم و مؤلفه‌های آن است. پاسخ به سؤال‌های زیر، ضمن روشن کردن مفاهیم بنیادی، مبانی و روی آورد نوین به اخلاقِ پژوهش را نیز نشان می‌دهد: مراد از «اخلاق» و «پژوهش» در مفهومِ اخلاق پژوهش چیست؟ اخلاق و پژوهش چه تعاملی با هم دارند؟ جهت‌گیری‌های عمده در اخلاق پژوهش، حدود و ثغور آن چیست؟ خاستگاه مسائل اخلاقی در فرایند پژوهش کدام است؟

۲- تحلیل مفهومی اخلاق پژوهش

اخلاق پژوهش از دو مفهوم اخلاق و پژوهش تشکیل شده است و شناخت چیستی آن در گرو تحلیل آن دو مفهوم و تعامل بین آنهاست.

۱-۲ اخلاق:

امروزه تلقی نسبتاً نوینی از اخلاق در میان است. قدما، علم اخلاق را آموزگار خوی‌های نیکو دانسته‌اند.[۱] اخلاق را جمع خُلق دانسته‌اند که عبارت از صورت باطنی است و در مفهوم‌سازی عالمان اخلاق به معنای هیأتِ راسخ در نفس است که افعال از آن به سهولت صادر شود.[۲]
اینکه خُلق صرفاً انجام امری نیست، چرا که آدم بخیل ممکن است در شرایطی بذل و بخشش کند، نکته مهمی در مفهوم‌سازی قدما از اخلاق است. امروزه از خُلق و خوی به الگوی رفتاری تعبیر می‌کنیم، اما تمایز فضیلت و رذیلت در خلق و خوی از مواضع اختلاف نگرش نوین است.[۳]
حصر مفهوم اخلاق به فضایل و رذایل صرفاً شخصی و ملکات نفسانی، تصویر تحویل‌نگر[۴] و مبتنی بر اخذ وجهی از شیئ به جای همه هویت آن است. امروزه، اخلاق را الگوی خاصی از رفتار ارتباطی درون شخصی و برون شخصی می‌دانند. اخلاق، بر اساس این مفهوم‌سازی، مرهون ارتباط x با Y است. اگر x با Y، الگوی رفتاری Z را اخذ کند، x اخلاقی عمل کرده است. Y در این تعریف اعم از انسان و غیرانسان (مانند محیط زیست طبیعی و حیوانی) و نیز فراگیرِ خود شخص x و غیرِ اوست. مراد از Z ، الگوی مبتنی بر رعایت همه حقوق Y است. در این تعریف مفهوم حقوق Y کلیدی و چالش خیز است. به دلیل جهت‌گیری مقاله (ترویجی) به این چالش نمی‌پردازیم. به هرروی، اخلاق مسئولیت‌پذیری فرد در رفتار ارتباطی است که به رعایت حقوق دیگران معطوف است.

۲-۲ اخلاق حرفه‌ای:

مسئولیت‌پذیری در رفتار ارتباطی بر حسبِ مصداق x، محیط آن و نیز مصداق Y تنوع می‌یابد: مسئولیت فرد در زندگی شخصی (اخلاق شخصی)،[۵] مسئولیت فرد در زندگی شغلی (اخلاق کار)،[۶] مسئولیت سازمان نسبت به محیط [۷] و….
اخلاق پژوهش شامل دو قسم اخیر از مسئولیت‌پذیری است: مسئولیت پژوهشگر در فعالیـت حرفه‌ای خود و مسئولیت سازمانها و مؤسسه‌های پژوهشی. وجوه تمایز این دو گونه مسئولیت اخلاقی در فرایند پژوهش بیان خواهد شد.

۳-۲ پژوهش:

واژه‌ی تحقیق کاربردهای فراوان دارد. اگر پژوهش را متمایز از مطالعات پراکنده، به فرایند پردازش اطلاعات اطلاق کنیم که به گستره خاصی از علوم متعلق و دارای هویت جمعی است، مفهومِ فراگیر از آن را به دست می‌آوریم، به گونه‌ای که شامل هر گونه مطالعه با جهت‌گیری‌های مختلف آموزشی، اطلاع‌رسانی، ترویجی و پژوهشی (به معنای خاص) می‌گردد [۸]. بر اساس این مفهوم‌سازی، مطالعات معطوف به احیاء میراث مکتوب از مصادیق پژوهش نظام‌مند است.

۴-۲ تعامل اخلاق و پژوهش:

اخلاق به منزله یک دانش، گستره ای از علوم انسانی است که در حوزه های مختلف بشری با مسائل گوناگون روبه رو می شود و در حل آنها محتاج تحقیق می گردد. برای اینکه علم از مساله فربه شود، توسعه و رشد (و نیز کارایی و اثربخشی) علم اخلاق در گرو پژوهش نظام مند است.
از طرف دیگر، پژوهش نیز به عنوان فعالیت آگاهانه و مختارانه و مؤثر بر سرنوشت بشر می تواند جهت گیریهای اخلاقی، غیر اخلاقی و ضد اخلاقی۹ داشته باشد. دغدغه مسؤولیت پذیری در فرایند تحقیق، پژوهشگر را نیازمند علم اخلاق می سازد.[۱۰]

۳- ضرورت جهت‌گیری اخلاقی در فرایند پژوهش

پژوهش در گستره‌های مختلف به ویژه در حوزه علوم انسانی، بیرون از جامعه و بی‌ارتباط از سرنوشت بشر انجام نمی‌شود و این امر صرفاً معطوف به نقش پژوهشگر نیست، بلکه فرایند پژوهش به طور کلی و اعم از پژوهشگر، روشها، ابزار، شرکت‌کنندگان در پژوهش و … با محیط پیچیده اجتماعی تعامل می‌یابد. تأثیر پژوهش در سرنوشت جامعه، ضرورت جهت‌گیری اخلاقی به آن را از جهات مختلفی توجیه می‌کند:
یک: فرایند پژوهش، در گام نخست گردآوری اطلاعات است و اطلاعات قدرت است. دستیابی به اطلاعات در واقع دستابی به قدرت است و برخورداری از قدرت مسئولیت‌آور است.
دو: مطالعات سوی‌گیرانه، نقش مخرّب در جامعه دارد و منشأ انحراف، اغفال و فریب در جامعه می‌گردد.
سه: فرایند پژوهش در مواضع مختلفی با حقوق افراد تعارض می‌یابد. یکی از مهمترین مصادیق این تعارض در مطالعات تجربی انسانی رخ می‌دهد که پژوهشگر سعی می‌کند به اطلاعاتی از شرکت‌کنندگان در پژوهش دست یابد که حریم شخصی آنان است.
در فرایند پژوهش با مسائلی مواجه می‌شویم که پاسخ به آنها را باید از علم اخلاق فرا گرفت: آیا به لحاظ اخلاقی مجاز به تحقیق در هر امری هستیم؟ آیا هر گونه پژوهش مجاز است؟ آیا به هر روشی (به فرض اثر بخشی حرفه‌ای) می‌توان فرایند تحقیق را هدایت کرد؟ آیا آزمایش را در خصوص هر فردی می‌توان انجام داد؟ آیا توافق آگاهانه شرکت‌کنندگان در پژوهش لازم است؟
بنابراین پرستوی پژوهش را دو بال است: روش و اخلاق. همان گونه که روشمندی و انتظام، الزام حرفه‌ای است، مسئولیت‌پذیری در قبال حقوق افراد الزام اخلاقی است.

۴- روی‌آوردهای عمده در اخلاق پژوهش

 اخلاق پژوهش، به عنوان شاخه‌ای از اخلاق حرفه‌ای با دو گونه رهیافت قابل بحث است: روی‌آورد فردگرایانه و رهیافت سازمانی‌نگر. بر حسب این دو روی‌آورد، دو تلقی از اخلاق پژوهش به میان می‌آید:

۱-۴ اخلاق پژوهشگر:

نخستین روی‌آورد در اخلاق پژوهش، مسئولیت‌پذیری اخلاقی را در عرصه تحقیق به شخص یا اشخاص پژوهشگر معطوف می‌کند. مواجهه با برخی از تحقیقات در دهه هفتاد، به ویژه مطالعاتی مانند آنچه استینلی میلگرام (۱۹۷۵ م.) مورد تحقیق قرار داد، بحث از حقوق شرکت‌کنندگان در پژوهش و مسئولیت پژوهشگر در قبال حقوق آنها را به میان آورد.[۱۱] مطالعاتی چون بیوتکنولوژی، تحقیقات مربوط به انرژی اتمی، تعیین هوش، به ویژه هوش هیجانی (EQ) با حقوق شرکت‌کنندگان، مانند حق حریم شخصی و بلکه با حقوق بشر تعارض یافت. دغدغه‌های اخلاقی سبب شد تا اصول اخلاقی خاصی تدوین و به عنوان الزام‌های اخلاقی محققان تلقی گردد.

۲-۴ اخلاق مؤسسه‌های پژوهشی:

امروزه، مشاغل در سازمان‌ها جای یافته‌اند. سازمان به منزله شخصیت حقوقی تأثیر بسیار ژرف و پردامنه‌ای بر حیات بشری دارد. مؤسسه‌های پژوهشی بسی بیش از اشخاص حقیقی(پژوهشگران) نقش و تأثیر اجتماعی دارند. به همین دلیل، سازمان‌هایی که به امر پژوهش می‌پرداند، در قبال همه عناصر محیط درونی و بیرونی (مستقیم و غیرمستقیم) خود مسئولیت دارند.
پایبندی به تعهدات اخلاقی در مقیاس سازمان، صرفاً بر اساس ضوابط اخلاقی حاصل نمی‌آید، بلکه مؤسسه‌های پژوهشی باید با شناخت کامل از عناصر محیط، حقوق هر یک از آنها را استقصاء کند و پس از طبقه‌بندی آنها و با تعیین اولویّت به تدوین منشور چند وجهی اخلاق پژوهش دست یابند. آنچه در سازمانهای دولتی در کشور ما به نام منشور اخلاقی رواج یافته است، صرفاً کدها و اصول اخلاقی‌اند و منشور پنداشتن آنها خطای بارز تحویلی‌نگری است. مرامنامه اخلاقی بالاترین مرجع ممیزی و ارزیابی عملکرد سازمان در پژوهش است. به عنوان مثال، دانشگاه‌های کشورهای صنعتی بر اساس مرامنامه اخلاقی خود، طرحهای تحقیقاتی پیشنهادی را به ممیزی اخلاقی نیز می‌رسانند.

۵- خاستگاه مسائل اخلاقی در پژوهش

 مسائل اخلاقی در پژوهش، به طور کلی از تعارض فرایند پژوهش با حقوق افراد مرتبط با تحقیق برمی‌خیزد. شناخت مواضع عام (و نه صرفاً موارد خاص) بروز مسائل اخلاقی، امکان تشخیص دقیق و حل اثربخش آنها را به دست می‌دهد:

۱-۵ ماهیت مسأله تحقیق: گاهی مسأله پژوهش، صرف‌نظر از شرایط زمانی و مکانی، زمینه تعارض با حقوق انسانهاست. تحقیقات مربوط به بیوتکنولوژی و ژنتیک، به عنوان مثال، از این قبیل‌اند؛ به همین دلیل، اخلاقِ مهندسی ژنتیک از رشد و توسعه فراوان برخوردار است. همچنین است مطالعات روانشناختی که به سنجش ویژگیهای شخصیتی از قبیل هوش هیجانی (EQ) می‌پردازند و تحقیقات مربوط به محیط زیست در سه بُعد انسانی، حیوانی و انسانی.

۲-۵ مکان پژوهش:

مطالعات اجتماعی و روان‌شناختی به دلیل ماهیت تجربیِ انسان، در مکانهای خاص انجام می‌شوند. هر مکانی می‌تواند خاستگاه مسائل اخلاقی خاصی باشد. تحقیق در یک بنگاه اقتصادی می‌تواند با پدیده غیراخلاقی بنگاه‌خواری [Insider)[۱۲) همراه گردد. مطالعه در بیمارستان، زندان، مدارس دولتی و امثال آن با مسائل خاص اخلاقی قرین است.

۳-۵ روش تحقیق:

شیوه‌های گردآوری اطلاعات، روشها و ابزارهای مورد نیاز در سنجش و آزمون می‌تواند مسائل اخلاقی فراوانی را به میان آورد. در مواردی آگاهی شرکت‌کننده در پژوهش می‌تواند به دقت و عینیت پژوهش صدمه بزند، در چنین مواردی از روشهای جمع‌آوری اطلاعات استفاده می‌شود و این با حقوق شرکت‌کنندگان در پژوهش منافات دارد و در شیوه‌های تصحیح راههای سهل جمع‌آوری نسخ و انتخاب اصلح آنها به دقت تحقیق لطمه می‌زند. گاهی نسخه‌ها در مقام ارزیابی و سنجش قدمت و اصالت آسیب‌پذیرند. کتابخانه‌ای از در دسترس قرار دادن نسخه‌ای خودداری می‌کند، اما موافق است که آن را صرفاً رؤیت و مطالعه کنید، ضبط پنهان نسخه (از طریق قرائت بر کاست) مسأله حق مالکیت را به میان می‌آورد.
آیا علیرغم رضایت باطنی فرد می‌توان او را به نحوی به مصاحبه وادار کرد و اطلاعاتی را به دست آورد؟ در مواردی، گروه آزمایش را باید در شرایطی قرار داد که امکان صدمه جسمانی و روانی وجود دارد. آنچه روانشناسان نیروی سوم در خصوص انسان در شرایط فقدان تأثیرات محیط مورد آزمایش قراردادند (آزمایش تجربی انسان معلق ابن سینا)، نمونه بارزی از چنین آزمایش‌هاست.

۴-۵ شرکت‌ کنندگان:

[۱۳] در تحقیقات علوم رفتاری، کسانی که در فرایند پژوهش به عنوان گروه آزمایش یا به طور کلی شرکت‌کنندگان حضور دارند، خاستگاه بروز مسائل اخلاقی قرار می‌گیرند. تحقیقات بر روی فقرا، بچه‌ها، سیاستمداران، مدیران، بنگاه‌های اقتصادی، بیماران روانی، جنین، افراد مسن، مبتلایان به بیماری‌های خاص مانند ایدز همیشه مسائل اخلاقی را به میان آورده و باعث چالش‌های فراوان در اخلاق پژوهش شده‌اند.

۶- اصول اخلاقی در فرایند پژوهش

رعایت حقوق افراد و پایبندی به مسئولیت‌های اخلاقی در پژوهش محتاج اصولی است. راهبردی‌ترین اصول اخلاقی را می‌توان در هشت مورد تلخیص کرد:

۱-۶ اصل حرفه‌ای بودن در پژوهش:

پرداختن به پژوهش بدون احراز شرایط لازم و کافی، امری غیراخلاقی است. این اصل در همه حرفه‌ها صادق است. پژوهش غیرحرفه‌ای نه تنها به تولید علم و توسعه آن یاری نمی‌رساند، بلکه سبب حیرت و سرگشتگی محقق می‌گردد.

۲-۶ اصل امانت‌داری:

رعایت حق مالکیت فکری در برخورداری از اطلاعات به دست آمده، یکی از مصادیق امانت‌داری است. حفظ منابع و ابزارهای تحقیق نیز مصداق دیگر آن است که در تحقیقات معطوف به احیاء میراث مکتوب اهمیت فراوانی دارد. به تعبیر تمثیلی بیکن (۱۵۶۱ ۱۶۲۶ م.): محققان یا مورچگانند یا عنکبوتان و یا زنبوران عسل؛ البته باید به قسم چهارمی نیز اشاره کرد که ضمن سرقت از سفره تحقیقات دیگران، پژوهش را آلوده می‌سازند.

چون مگس حاضر شود در هر طعام                         با وقاحت بی صلا و بی سلام [۱۴]

به تعبیر زرین‌کوب، محقق را هیچ آفتی از این بدتر نیست که به سرقت و انتحال کار دیگران عادت کند.[۱۵]

۳-۶ اصل رازداری:

محقق به بسیاری از اطلاعات شخصی افراد دست می‌یابد که اسرار افرادند و فاش کردن آنها تعدّی به حقوق دیگران است. این امر در مطالعات تجربی انسانی اهمیت بسزایی دارد. محققی برای یک بنگاه بزرگ اقتصادی در باب ارتقای مدیران به پژوهش مشغول است و با فرضیه «همبستگی نارسیسم» با ارتقاء مدیران به جمع‌آوری اطلاعات در خصوص مدیران آن بنگاه اقدام می‌کند، اطلاعاتی که وی درمی‌یابد، اسرار غیر قابل فاش هستند.

۴-۶ قضاوت مستدل:

محقق در مقام توصیف، تبیین و حتی ارزش داوری باید پای‌بند استدلال باشد و این سخن کلیفورد[۱۶] (۱۸۴۵ ۱۸۶۹ م.) را آویزه گوش قرار دهد: «باوری را نپذیریم مگر آنکه همه ادله اثبات حقانیت آن را داشته باشیم».[۱۷] این توصیه اخلاقی هم شامل قبول یک باور و هم شامل رد یک عقیده است. مادامی که دلیلی وجود ندارد باید سکوت کرد. اخلاق باور[۱۸] هر گونه حکم به نفی و اثبات را منوط به ادله کافی می‌داند[۱۹] (قضاوت اخلاقی)[۲۰] البته معرفت‌شناسان در این مقام چالش فراوانی به میان آورده‌اند که در این مقطع به آن نمی‌پردازیم.

۵-۶ اصل رهیافت نقّادانه:

اگر آزادی از دست رود، همه چیز از دست می‌رود و شرط لازم دستیابی به آزادی کسب معرفت است، این هم مرهون رهیافت نقادانه به معرفت است نه متکی به سرسپردگی.[۲۱]
اصل نقد در تحقیقات معطوف به احیاء میراث مکتوب اهمیت بسیار دارد، زیرا نقد نسخ خطی، نقد منابع، نقد انتسابها و اعتبارسنجی، نقش بنیادین در این مقام دارد. هر گونه سهل‌انگاری و جزم‌گرایی گمراه‌کننده است. اما نقد خود عملیات محتاج به ضوابط اخلاقی است. نقد سخنگو به جای نقد سخن، تبعیت بیرونی،[۲۲] نقد غیرمسبوق به فهم از مواضع نقد غیراخلاقی است.

۶-۶ اصل نقد پذیری:

همان گونه که اخذ رهیافت نقادانه اخلاقی است، نقدپذیری نیز اخلاقی است. عُجب، غرور به ویژه تکبر ناشی از پیشکسوتی عوامل نقدناپذیری محقق می‌گردد. نقدی که بر تحقیقات ما نوشته می‌شود، بهترین هدیه‌ای است که می‌توان به دست آورد. نقدها را ارج نهیم و ناقدان را تکریم کنیم.

۷-۶ اصل کثرت‌گرایی روش‌شناختی:

[۲۳] اخذ حصرگرایی روش‌شناختی[۲۴] از مهمترین مواضع خطاپذیری محقق است.[۲۵] حصرگرایی نه تنها به لحاظ حرفه‌ای بر اثربخشی تحقیق صدمه وارد می‌کند، بلکه به عنوان الگوی ارتباطی در پژوهش، غیراخلاقی است.

۸-۶ اصل رعایت حریم شخصی افراد:

ورود، بدون توافق آگاهانه، به حریم شخصی افراد، تعدی به مهمترین حق آنان است. این اصل در تحقیقات تجربی انسانی اهمیت فراوان دارد.

نتیجه
پژوهش، فرایند مؤثر بر سرنوشت بشر است و به همین دلیل پژوهشگران و مؤسسه‌های پژوهشی فارغ از دغدغه‌های اخلاقی نیستند. فرایند پژوهش از حیث ماهیت مسأله تحقیق، مکان پژوهش، روشها و ابزارها و شرکت‌کنندگان در آن، خاستگاه مسائل فراوان اخلاقی قرار می‌گیرد. پای‌بندی به مسئولیت‌های اخلاقی در سطح پژوهشگران محتاج اصول اخلاقی پژوهش است، اما در سطح مؤسسه‌های پژوهش فراتر از اصول اخلاقی باید به مرامنامه چندوجهی و کامل اخلاقِ سازمانی دست یافت.

پی‌نوشت‌ها:
۱. یحیی بن عدی. تهذیب الاخلاق، مقدمه و تصحیح دکتر محمود دامادی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۵، ص ۵ و نیز: زنجانی میرزا ابوطالب، کیمیای سعادت، ترجمه طهارة الاعراق ابوعلی مسکویه رازی، مقدمه و تصحیح دکتر ابوالقاسم امامی، (تهران، دفتر نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۵)، ص ۶۳٫
۲. شبّر، عبداللّه. الاخلاق، دققه جواد شبر، (بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۲ ق)، ص ۲۵٫
۳. تفصیل سخن در این مقام ر.ک: پینکافس، از مسأله محوری تا فضیلت‌گرایی، مقدمه، ترجمه سیدحمیدرضا حسنی، مهدی علی پور، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۲٫
۴. Reductionism.
۵. personal ethic
۶. از جمله ر.ک:
Pfeiffer Raymond S. & Forsberg Ralph p., Ethics on the job, Wadsworth publishing Company, Canada, ۲۰۰۰.
۷. فرامرز قراملکی، احد، اخلاق حرفه‌ای، (تهران، نشر مجنون، ۱۳۸۳)، ص ۹۳ و۱۰۳٫
۸. فرامرز قراملکی، احد، روش شناسی مطالعات دینی، (مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۸۰)، ص۲۲و۴۵٫
۹. ارزشی دانستن رفتار آدمی از حیث ارزش اخلاقی مبتنی بر آن است که رفتارها را به سه قسم صرفاً معطوف به منافع فرد (رفتار خنثی یا غیراخلاقی)، معطوف بر ترجیح منافع دیگران و فداکاری (رفتار اخلاقی) و معطوف به تعدی بر حقوق و منافع دیگر (رفتار ضد اخلاقی) تقسیم کنیم.
۱۰. از جمله ر.ک:
Sieber, Joan E. (ed.), The Ethics of social Research, New york: springer, verlag, ۱۹۹۲.
۱۱. از جمله ر.ک:
Diana Baumrind, “some Thoughts on Ethics of Research: After Reading Milgram’s Behavioral of obedience”, American psychologyist, ۱۹ (۱۹۶۴), ۴۲۱ – ۴۲۳.
۱۲. مراداز insider tading کسی است که با دسترسی به اطلاعات خاصی در یک بنگاه اقدام به خرید آن از طریق معاملات بورس می‌کند. از جمله مراجعه کنید به:
Boatright John R. , Ethics in Finance, Blackwell publishers Inc. Massachnest. ۱۹۹۹, p. ۱۳۵ – ۱۳۷.
۱۳. فرانکفورد، چاوا، نچمپاس دیوید، روشهای پژوهش در علوم اجتماعی، ترجمه فاضل لاریجانی و رضا فاضلی، (تهران، سروش، ۱۳۸۱)، ص ۱۱۵٫
۱۴. مولوی، مثنوی، تصحیح نیکلسون، دفتر دوم، بیت ۶۱۹ .
۱۵. زرین‌کوب، عبدالحسین، یادداشت‌ها و اندیشه‌ها، (تهران، اساطیر، ۱۳۷۱)، ص ۱۲٫
۱۶. Clifford, w.k.
۱۷. Clifford, Lectures & Essays (ed. F. pollock) ۲ vols, ۱۸۷۹.
۱۸. ethics of belief.
۱۹. ر.ک: کرمی، خدابخش، اخلاق در پژوهش و نگارش، ویراستاری نصراللّه امامی، (تهران، انتشارات رشد، ۱۳۸۰)، فصل پنجم.
۲۰. ethical justi fication.
۲۱. پوپر، کاول ریموند، اسطوره چارچوب، دفاع از علم و عقلانیت، ترجمه علی پایا، تهران، طرح نو، ۱۳۷۹٫
۲۲. در خصوص تبکیت بیرونی به خصوص مطالعه مورد پژوهانه ر.ک: فرامرز قراملکی احد، «تبکیت بیرونی مانع گفتگوی اثر بخش»، (مقالات و بررسی‌ها شماره ۶۸ ، ۱۳۷۹ ش)، ص ۳۲۳ و۳۲۷٫
۲۳. methodological pluralism.
۲۴. methodological exclusivism.
۲۵. ر.ک: فرامرز قراملکی احد. اصول و فنون پژوهی در گستره دین‌پژوهی، (قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۳)، ص ۲۴۱و ۲۵۵٫

منبع: روزنامه اطلاعات