ابن‌سینا و طبقه‌بندی حکمت (بخش چهارم و پایانی)

تحلیل، تحقیق و تصحیح رساله اقسام‌الحکمه

عنوان رساله

برای بدست آوردن عنوان رساله از سه دسته قرائن سود جسته‌ایم: اول، فهرست آثار ابن سینا؛ دوم، عناوین نسخ خطی رساله؛ سوم، قرائن داخلی متن رساله.
قرائن دسته اول، فهرست آثار ابن سینا. از روایات مختلف آثار ابن سینا به ترتیب اعتبار عناوین ذیل برای رساله مورد بحث بدست می‌آید:
اقسام الحکمه (قفطی، فهرست اول ابن ابی اصیبعه)؛ مقاله فی اقسام الحکمه (۴۷۵۵ یونیورسیته، سرگذشت)؛ فی أقسام الحکمه (نسخه مراد ملای تتمه و ۴۸۴۹ ایاصوفیه، سرگذشت).
اقسام علوم الحکمه (نسخه برلن، تتمه).
مقاله فی تقاسیم الحکمه و العلوم (فهرست دوم ابن ابی اصیبعه و ۴۸۵۲ ایاصوفیا، سرگذشت و ۳۴۴۷ احمد ثالث، سرگذشت)

آنچنانکه گذشت روایت سوم از فهرست آثار ابن سینا معتبر‌ترین روایت این فهرست است، که بر اساس آن عنوان «اقسام الحکمه» بدست می‌آید.
دسته دوم، عناوین نسخ خطی رساله. از چهار نسخه اقدم و دیگر نسخ مختلف رساله این عناوین بدست می‌آید:
کتاب اقسام الحکمه و تفصیل‌ها له (۴۷۵۵ یونیورسیته)؛ رساله فی اقسام الحکمه (۴۶۵۱ ملک)؛
کتاب اقسام العلوم العقلیه (۴۷۵۴ یونیورسیته)؛
رساله فی تقاسیم الحکمه (۴۸۵۲ ایاصوفیا)؛
از چهار نسخه منتخب، دو نسخه اقدم معنون به (کتاب/ رساله فی) اقسام الحکمه (و تفصیل‌ها له) هستند. نسخه سوم عنوان «کتاب اقسام العلوم العقلیه» و نسخه چهارم «رساله فی تقاسیم الحکمه» را بر تارک خود دارند. عنوان اخیر به نحوی راجع به عنوان اول است. از این چهار نسخه عنوان «رساله اقسام الحکمه» بدست می‌آید، که با سه نسخه فی الجمله سازگار است. عنوان «کتاب/رساله اقسام العلوم العقلیه» اگرچه عنوان اصح نسخ منتخب است؛ اما با قرائن دسته اول و سوم (که خواهد آمد) سازگار نیست. از این دسته قرائن، عنوان «رساله اقسام الحکمه» راجح است، اگرچه متعین نیست.
دسته سوم، قرائن داخلی متن رساله. چه بسا از عبارت ابتدای متن رساله «فقد ألتمست منّی ان أشیر الی اقسام العلوم العقلیّه» عنوان «اقسام العلوم العقلیه» نتیجه گرفته شود. اما برخلاف نظر مرحوم دکتر مهدوی این قرینه برای تعیین نام رساله کافی نیست، زیرا اولاً ابن سینا در همین فقره این عنوان را درخواست دیگران برای تدوین این رساله ذکر می‌کند، بعلاوه در آخر فصل یازدهم قبل از شروع بحث در علم منطق می‌نویسد: «و إذ قد وقفنا علی الأقسام الأصلیّه و الفرعیّه للحکمه»، که گزارشی است از آنچه نوشته است با نام اقسام الحکمه. و نیز در عبارت پایانی رساله تصریح می‌کند: «فقد دللّنا علی أقسام الحکمه و ظهر انّه لیس شیءٌ منها یشتمل علی ما یخالف الشّرع»، که با صراحت از آنچه در رساله نوشته با عنوان اقسام الحکمه یاد کرده است.

 مهم‌تر از آن، شیخ در عناوین یازده‌گانه‌ای که برای فصول رساله انتخاب کرده است (در پنج مورد اول با تصریح به عنوان فصل و در شش مورد اخیر بدون ذکر عنوان فصل) در هشت مورد از یازده مورد از واژه حکمت استفاده کرده است، به این شرح: «فصل فى ماهیه الحکمه، فصل فى أول أقسام الحکمه، فصل فى أقسام الحکمه النظریه، فصل فى أقسام الحکمه العملیه، فصل فى أقسام الحکمه الطبیعیه، أقسام الحکمه الفرعیه الطبیعیه، الاقسام الاصلیه للحکمه الریاضیه، الاقسام التسعه للحکمه التى هى المنطق». و تنها در فصول هشتم، نهم و دهم بجای حکمت واژه علم را استعمال کرده است، به این شرح: «الاقسام الفرعیه للعلوم الریاضیه، الاقسام الاصلیه للعلم الالهى، فروع العلم الالهى».

 با توجه به مجموعه قرائن یاد شده، عنوان «رساله فی اقسام الحکمه» را برای متن رساله مناسب‌تر یافتیم. عناوین فرعی رساله «تقاسیم الحکمه» و «اقسام العلوم العقلیه» خواهند بود. قنواتی نیز همین عنوان «اقسام الحکمه» را برگزیده است. بروکلمن عنوان «تقاسیم الحکمه و العلوم» را انتخاب کرده، ارگین و مهدوی هم «اقسام العلوم العقلیه» را تعیین کرده‌اند.
لازم به ذکر است، بحث شیخ در ابتدای طبیعیات عیون الحکمه به «اقسام الحکمه» نزدیک است و در ابتدای منطق کتاب حکمه المشرقیین و در مقدمه منطق کتاب الشفا به «اقسام العلوم». اما اصطلاح العلوم العقلیه در دیگر آثار شیخ در این مقام یافت نشد.

 زمان نگارش رساله

 زمان نگارش رساله در متن آن ذکر نشده است. علیرغم اینکه جوزجانی در متن رساله سرگذشت زمان و مکان نگارش بیست و شش تألیف ابن سینا را متذکر شده است، متأسفانه به چنین مشخصاتی برای این رساله اشاره‌ای نکرده است. حتی مخاطب این رساله که ابن سینا آنرا به درخواست وی تدوین کرده است، مشخص نیست. نامی از آن نیز در دیگر آثار شیخ برده نشده است.

 از مقایسه محتوای رساله بویژه در فصل طبیعیات آن با محتوا و فصل بندی شفا می‌توان اطمینان نسبی حاصل کرد که این رساله قبل از نگارش طبیعیات شفا تدوین شده است. چرا که تقسیم‌بندی آن مطابق کتاب ارسطو است و نه شفا. بی‌شک اگر رساله بعد از شفا تدوین شده بود، می‌بایست از نظم آن پیروی می‌کرد. با توجه به اینکه نگارش طبیعات شفا از سال ۴۱۲ آغاز شده، می‌توان نگارش این رساله را قبل از ۴۱۲ دانست. از آنجا که نخستین آثار شیخ به سال ۳۹۱ (بیست و یک سالگی او) باز می‌گردد، به نظر می‌رسد تاریخ نگارش این رساله بین سالهای ۳۹۲ تا ۴۱۲ باشد.
ضمنا با عنایت به مقایسه تقاسیم این رساله و تقاسیم حکمت در دو اثر دیگر شیخ، زمان تدوین آن قبل از عیون الحکمه و حکمه المشرقیین می‌باشد. (تاریخ تدوین این دو اثر مشخص نیست).

 روش تحقیق:

 موارد ذیل در پاورقی مورد تحقیق قرار گرفته است:
اول، در واژه‌ها و أعلام یونانی، ضبط مصطلح در زبان عربی این واژه‌ها در متن و معادل یونانی آن‌ها (با الفبای انگلیسی) آورده شد.
دوم، در مورد اعلام بکار رفته در متن، به تاریخ و مشخصات اجمالی آن‌ها اشاره شده است.
سوم، در مورد کتب مستعمل در متن، مشخصات ترجمه‌های نخستین عربی آن کتب و مشخصات معتبر‌ترین چاپ آن آمده است.
چهارم، کوشیده شده تا عناوین و مشخصات کتب مورد اشاره شیخ حدس زده شود.
پنجم، میزان انتساب این کتب به مؤلف مذکور در متن بویژه آثار ارسطو به اختصار مورد تحقیق قرار گرفته است.
ششم، در موارد کلیدی نشانی مطلب مشابه در دیگر آثار (حتی الامکان مسلم الانتساب) ابن سینا بویژه کتاب الشفا اشاره شده است.
هفتم، آیات قرآنی مورد اشاره شیخ در متن استخراج شده است.
هشتم، در مراجع تحقیق حتی‌الامکان سعی شده از منابع نگاشته شده قبل از زمان تألیف رساله ابن سینا برای توضیح و تشریح استفاده شود.

 ۳. مقدمه تصحیح انتقادی

 در سومین و آخرین بخش مقدماتی، از هفت مطلب بحث خواهیم کرد. نخست مشخصات کلیه نسخ خطی شناخته شده رساله اقسام الحکمه ابن سینا معرفی می‌شود. سپس به معرفی و ارزیابی کلیه چاپهای رساله خواهیم پرداخت. در قسمت سوم از ضرورت نخستین تصحیح انتقادی رساله سخن خواهیم گفت. آنگاه مشخصات نسخ خطی مبنای تصحیح معرفی می‌شوند. پس از آن از روش تصحیح سخن خواهیم گفت. در ششمین قسمت مشخصات ترجمه‌های رساله به زبانهای مختلف ارائه می‌شود. واپسین قسمت به تشکر از عزیزانی خواهیم پرداخت که مصحح را به نحوی یاری کرده‌اند.

 مشخصات کلیه نسخ خطی شناخته شده رساله:

 از رساله اقسام الحکمه ابن سینا مجموعاً ۵۸ نسخه شناسائی شده است. در این معرفی مشخصات اصلی نسخه خطی به ترتیب ذیل ذکر شده است: نام شهری که نسخه خطی در آن نگهداری می‌شود، نام کتابخانه در بردارنده نسخه خطی به اختصار، شماره نسخه خطی، نام کاتب (در صورت شناسائی)، تاریخ کتابت نسخه (در صورت ذکر یا احراز)، مکان کتابت (در صورت مذکور بودن)، ناقص یا کامل بودن نسخه، مشخصات فیلم یا عکس نسخه در دیگر کتابخانه‌ها. این نسخ خطی به لحاظ تاریخ کتابت به سه دسته تقسیم شده‌اند:

 دسته اول: ۵ نسخه اقدم (کتابت اواخر قرن ششم تا اوائل قرن هشتم):
اول: استانبول، دانشگاه ۳/۴۷۱۱ (سال ۵۷۹)؛ دوم: استانبول، دانشگاه ۵/۴۷۵۵ (سال ۵۸۸)؛ سوم: تهران، ملک ۲/۴۶۵۱ (قرن ۷)؛ چهارم: استانبول، دانشگاه ۴/۴۷۵۴ (سال ۷۰۲؛ تهران، دانشگاه ۵/۲۳۲ فیلم)؛ پنجم: استانبول، ایاصوفیه ۲/۴۸۵۲ (سال ۷۲۴؛ تهران، دانشگاه، ۲/۲۲۶۶ ف).

 دسته دوم: نسخ دارای تاریخ به ترتیب زمان کتابت (۱۵ نسخه، از اوائل قرن دهم تا اواسط قرن چهاردهم):
تهران، ملک ۲/۴۶۴۱ (سال ۹۰۴، شیراز)؛ تهران، دانشگاه ۹/۴۷۳۲ (ذیقعده ۹۶۲)؛ یزد، وزیری ۲۳/۲۳۷۷ (ابن محمود نور الله المیبدی، سال ۹۶۵)؛ مشهد، رضوی ۱۰۶۵ (قرن ۱۰، افتادگی ازآغاز و انجام، وقفی ۱۰۶۷)؛ تهران، دانشگاه ۸/۴۶۶۸ (شوال ۱۰۱۸)؛ تبریز، خادم حسینی ۵/۸۷، خوی ۹۴۵ (عبدالرشید حسینی، سال ۱۰۳۰)؛ تهران، مجلس ۳۸/۶۳۴ (سال ۱۰۴۳)؛ تهران، مجلس ۳۵/۱۴۲۸۰ (سال ۱۰۸۰)؛ تهران، ادبیات، ۱۳/۲۵۳ (قرن ۱۱)؛ تهران، مجلس ۶/۱۸۰۷ (سال ۱۱۰۲)؛ تهران، مجلس ۳/۲۸۱۴ (رجب علی اصفهانی، سال ۱۱۱۸ (؛ تهران، مجلس، ۳۵/۱۴۴۷۳ (قرن ۱۲)؛ تهران، ملک ۳/۴۶۴۵ (غلامحسین الطبیب، سال ۱۲۷۷، مدرسه صالحیه مشهد)؛ قم، میراث ۴/۳۶۳۶ (قرن ۱۳)؛ استانبول دانشگاه، ۸۶/۱۴۵۸ (قرن ۱۳)؛ تهران، ملک ۴/۱۰۲۲ (سید علی تنکابنی قزوینی، ۱۳۵۸). 

دسته سوم: ۳۸ نسخه فاقد تاریخ کتابت:
تهران: [دانشگاه: ۳/۲۳۰ ف و ۱/۲۶۲ ف و ۲۶/۴۳۸ ف و ۱۳/۱۱۴۹؛ ملک ۸/۴۲۶۷]؛ مشهد: [رضوی: ۵۹۵ (تهران، دانشگاه، ۱/۶۴۵۲ عکسی) و ۵۵۰ و ۵۹۱۳]؛ شیراز: [نورالدین ۱۷/۱۶ (نشریه ۵/۲۸۸)]؛ استانبول: [ایا صوفیه: ۶/۴۸۱۸ و۲۰/۴۸۲۹ (تهران، دانشگاه، ۲۰/۲۲۶۴ ف) و ۲۵/۴۸۵۳؛ طوپ قاپ سرا، احمد ثالث ۱۳/۱۵۸۴ و ۵۰/۳۴۴۷؛ سلیمانیه: اسعد افندی ۳۶۸۸ و شهید علی پاشا ۲۷۲۵؛ نور عثمانیه ۹/۴۸۹۴؛ حمیدیه ۵۸/۱۴۴۸؛ ملت: جار الله ۱/۱۳۰۲ و پرتو پاشا ۶۴۷؛ کوپرولو: ۵/۸۶۸ و ۳/۱۶۰۵ و ۵/۱۶۲۸]؛ آکسفورد: [بادلیان: ۳/۴۳۰ و ۱۰/۹۸۰]؛ لندن: [موزه: ۳/۴۳۰ و ۱۳/۹۷۸ و ۷/۹۸۰ و ۱۰/۹۸۱]؛ منچس‌تر، رایلند، ۳۸۴؛ گوتا، ۲۹/۱۱۵۳؛ لایدن، ۱۴۷۸؛ پترسبورگ، موزه ۱۵۶؛ قاهره: [دار الکتب: ۲۵۰، تیمور ۱، طلعت ۳۳۹]؛ حیدر آباد، آصفیه ۱۷۱۶٫

 از ۵۸ نسخه شناسائی شده به ۳۴ نسخه دسترسی حاصل شد، یعنی کلیه نسخه‌های دسته اول و دوم (به استثنای نسخه۴۷۱۱ دانشگاه استانبول و تبریز)، و ۱۶ نسخه از دسته سوم یعنی کلیه نسخ موجود در ایران (به استثنای نسخه شیراز) و ۵ نسخه استانبول (نسخ ۴۸۲۹ و ۴۸۵۳ ایاصوفیا، نورعثمانیه و حمیدیه) بدست آمد. از ۲۴ نسخه باقیمانده (۲۲ مورد آن در دسته سوم یعنی نسخ بدون تاریخ قرار دارند) که متأسفانه علیرغم کوشش بسیار بدست نیامد، نسخه شماره ۳/۴۷۱۱ کتابخانه دانشگاه استانبول با تاریخ کتابت ۵۷۹ هجری (اقدم نسخ شناسائی شده) با ارزش‌ترین آنهاست. به هر حال قدیمی‌ترین نسخه شناسائی شده، یک قرن و نیم پس از وفات مصنف کتابت شده است. در میان این نسخ، هیچیک به خط مصنف یا شاگردان بلاواسطه وی نمی‌باشد.

 معرفی و ارزیابی کلیه چاپهای پیشین رساله:

 رساله اقسام الحکمه در ۱۳۰ سال اخیر مجموعا ۱۱ بار در استانبول (۱۲۹۸)، بمبئی (۱۳۱۸)، قاهره (۱۳۲۶ و ۱۳۲۸ و ۱۹۸۶)، لکنهو (۱۳۲۳)، قم (۱۳۷۰ ش)، فرانکفورت (۱۴۲۰) و بیروت (۱۴۰۸، ۱۴۱۰ و ۱۴۲۶) به شرح ذیل منتشر شده است:
تسع رسائل فی الحکمه و الطبیعیات، للشیخ الرئیس ابوعلی الحسین بن عبدالله بن سینا، الرساله الخامسه: اقسام العلوم العقلیه.
الطبعهالاولی: مطبعه الجوانب، قسطنطنیه، ۱۲۹۸، [۱۳۱ صفحه، صص ۸۰-۷۱]؛ [الطبعه الثانیه]: اداره الخان صاحب المیرزا محمد ملک الکتّاب [الشیرازی] و شیخ محمد بن غلام رسول سورتی، مطبعه گلزار حسنی، بمبئی، ۱۳۱۸، [۱۰۴ صفحه، الطبعه الحجریه، صص۷۷-۶۷]؛ الطبعه الاولی [الثالثه]: علی نفقه امین هندیه، مطبعه هندیه بالموسکی بمصر، سنه ۱۹۰۸/ ۱۳۲۶ [۱۸۰ صفحه، صص۱۱۸-۱۰۴]؛ الطبعه الثانیه [الرابعه]، قاهره، دار العربی للبستانی، بی‌تا؛ [الطبعه الخامسه]: صحح‌ها و قدم علیه حسن العاصی؛ بیروت ۱۹۸۶، دارالقابوس، ۱۴۴ صفحه، {طبع دوباره قاهره ۱۹۰۸ است}؛ [الطبعه السادسه]: مع شرح مصطفی النورانی، قم، ۱۳۷۰ ش، ۳۴۳ صفحه، انتشارات مکتب اهل بیت (ع)؛ [الطبعه السابعه]: الفلسفه الاسلامیه، یصدر‌ها فؤاد سزگین، معهد تاریخ العلوم العربیه و الاسلامیه فی اطار جامعه فرانکفورت، جمهوریه الآلمانا الاتحادیه، ۱۹۹۹/۱۴۲۰، المجلد ۴۲؛ اعاده طبعه القاهره ۱۳۲۶ و ۱۳۲۸؛ [۳۳۸ صفحه، صص۱۲۸-۱۱۴ (۱۱۸-۱۰۴)].
آخر المفصّل زمخشری، مطبع انصاری، دهلی۱۳۰۹؛ لکنهو۱۳۲۳٫
مجموعه الرسائل، طبعت علی نفقه الشیخ محیی الدین صبری الکردی الکانمشکانی، مطبعه کردستان العلمیه، مصر، ۱۳۲۸؛ ۶۳۶ صفحه. الرساله التاسعه: اقسام العلوم العقلیه [صص۲۴۳-۲۲۵].
المذهب التربوی عند ابن سینا خلال فلسفته العملیه، عبدالامیر ز. شمس الدین؛ بیروت، ۱۹۸۸، دار الاعلام للکتاب؛ ۴۴۸ صفحه، حاوی ۲۳ رساله ابن سینا در قسمت دوم کتاب؛ صفحه ۲۶۱ تا ۲۷۲٫ {افست طبع قاهره ۱۳۲۸}
کتاب مبحث عن القوی الانسانیه او کتاب فی النفس علی سنه الاختصار، نشره و قدم له ادوارد کرنیلیوس فندیک. الرساله الخامسه: فی اقسام العلوم العقلیه [برگرفته از «تسع رسائل» با حروف چینی جدید، صص ۷۶-۶۵]؛ دار و مکتبه بیبلیون، لبنان، ۲۰۰۵ م؛ [۸۷+۱۱۳ صفحه، بدون مقدمه، فهرست، مصحح و …].

 این پنج عنوان منتشرشده اگرچه گاهی حروف چینی مجزا هم دارند، اما مجموعاً تنها به دو طبع مستقل منتهی می‌شوند:

 اول: طبع تسع رسائل (با هفت چاپ قسطنطنیه، بمبئی، قاهره، قم، فرانکفورت و بیروت). این طبع عیناً حروف چینی نسخه ۴۷۵۴ دانشگاه استانبول یا نسخه‌ای برگرفته از آن (بدون اشاره به نسخه مبنا) است با‌‌ همان رسائل و‌‌ همان ترتیب نسبی رسائل نه‌گانه، و نقل کلیه اغلاط آن بدون کمترین تصحیحی. اختلاف این چند چاپ تنها ناشی از اغلاط مطبعی است. این نسخه اگرچه اصح نسخ خطی است، اما متأسفانه هم افتادگی دارد هم غلط. این طبع رایج‌ترین طبع رساله تا کنون بوده است.

 دوم: طبع مجموعه الرسائل (قاهره، ۱۳۲۸). این طبع نیز حروف چینی نسخه ۴۷۵۴ دانشگاه استانبول یا نسخه‌ای برگرفته از آن (بدون کمترین اشاره‌ای به نسخه مبنا و روش تصحیح) با تصیح اجتهادی احتمالاً مرحوم محیی‌الدین صبری الکردی (مصحح النجاه و منطق المشرقیین و…) است. این طبع اصح از طبع قبلی است، اما همانند دیگر تصحیحات اجتهادی قابل استناد به مصنف نیست، هرچند در فقدان تصحیح انتقادی مفید‌ترین طبعهاست. این دو طبع در طول تصحیح مورد مراجعه واقع شده است.

 ضرورت نخستین تصحیح انتقادی رساله:

 رساله اقسام الحکمه از آثار مسلّم الانتساب به ابن سینا بوده، به لحاظ محتوی در عداد کتاب «احصاء العلوم» فارابی به حساب می‌آید و در بررسی دیدگاه مسلمانان در طبقه‌بندی علوم عقلی از منابع دست اول محسوب می‌شود. این رساله موجز پس از دائرةالمعارفهای ابن سینا در میان آثار وی جایگاهی رفیع دارد و حاوی مشروح‌ترین أبحاث ابن سینا در اقسام حکمت و علوم وابسته به آن است. در این رساله، ابن سینا کتب مرجع حکمت در فلسفه یونان را معرفی نموده، به ایجاز به نسبت شرع و حکمت إشاره کرده است.
از رساله اقسام الحکمه علیرغم اهمیتش تا کنون تصحیح انتقادی در دست نیست، و استفاده از آن تنها از طریق دو طبع غیر مصحَّح صورت گرفته است، که به هیچ وجه در شأن این رساله فاخر نیست. حتی‌‌ همان طبع‌های غیر مصحح نیز جز در برخی کتابخانه‌های قدیمی قابل دسترسی نمی‌باشد. بعلاوه متن مصحح این رساله سوگوارانه در سرزمین خودِ ابن سینا – ایران- منتشر نشده است.
اکنون که عزم بر تصحیح انتقادی مجموعه آثار ابن سینا جزم شده است، تصحیح انتقادی این رساله در اولویت قرار گرفت تا فارغ از فایده مترتب بر نشر مصحح آن، بر اساس مفاد آن ترتیب تصحیح انتقادی دیگر آثار شیخ الرئیس تنظیم شود.

 مشخصات نسخ خطی مبنای تصحیح:

 برای یافتن اصح نسخ خطی رساله اقسام الحکمه، ۳۴ نسخه خطی بدست آمده رساله اعم از مورخ و غیر مورخ با یکدیگر مقابله شد. نتیجه این مقابله ابتدائی این شد که ۳۰ نسخه از نسخ موجود به نحوی از انحاء برگرفته و استنساخ شده از چهار نسخه اقدم هستند و به یکی از آن‌ها منتهی می‌شوند. این چهار نسخه به عنوان نسخ مستقل مبنای تصحیح انتخاب شدند. قدیمی‌ترین این نسخ ۱۶۰ سال بعد از درگذشت ابن سینا نوشته شده است. مقابله ثانوی این نسخ نشان داد که میزان صحت آن‌ها با میزان قدمتشان نسبت مستقیم ندارد.

مشخصات این نسخ به ترتیب صحت نسبی متن به شرح ذیل است:

 نسخه اول: نسخه شماره ۴/۴۷۵۴ دانشگاه استانبول. این مجموعه حاوی ۱۰ رساله از آثار ابن سینا در ۱۱۴ برگ است. کاتب آن نامعلوم و تاریخ کتابت آن پایان ربیع‌الثانی۷۰۲ است. خط آن نسخ و هر صفحه ۱۵ سطر دارد. نخستین رساله آن «رساله القوی الانسانیه و ادراکات‌ها» (منسوب به) ابن سینا و آخرین آن «رساله جوهریه الاجرام السماویه» است. «کتاب اقسام العلوم العقلیه» رساله پنجم این مجموعه از ورق ۳۹ر تا ۵۰پ در ۱۲ برگ و ۲۴ صفحه پس از «کتاب الحدود» و قبل از «رساله فی اثبات النبوه و تأویل رموزهم و امثالهم» آمده است. فیلم این نسخه به شماره ۲۳۲ در مجموعه فیلم کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. خط این نسخه بسیار واضح و خوانا و اغلاط آن در مقایسه با سه نسخه دیگر منتخب کمتر است. در مواضع دشوار رساله، این نسخه تعیین‌کننده است. کاتب این نسخه مطمئناً افضل از کاتبان دیگر نسخ مورد بحث بوده است. با این همه برخی افتادگی‌ها و پاره‌ای اختلاف نسخ مرجوح با هر سه نسخه دیگر باعث شد که از انتخاب این نسخه به عنوان نسخه اصل در تصحیح اجتناب کنیم. هرچند بر اساس آنچه به عنوان متن نهائی رساله از تصحیح انتقادی حاصل شده است، سهم این نسخه در میان چهار نسخه خطی منتخب بیشترین سهم است. رمز این نسخه در تصحیح حرف تاء «ت» است.

 نسخه دوم: نسخه شماره ۴۶۵۱ کتابخانه ملک، تهران. این مجموعه ۲۰۴ برگی حاوی ۱۶ رساله از جمله ۱۳ رساله ابن سینا و «جوامع السیاسه» فارابی (رساله نهم) و «شرح رساله حی بن یقظان» (رساله چهارم) و رساله‌ای نامشخص (رساله شانزدهم) است. مشخصات ظاهری این مجموعه عبارت است از: خط نسخ، فاقد نام کاتب، عناوین و علائم شنگرف، نوعی ترمه، جلد: میشن سیاه ضربی، ۷/۱۲*۴/۲۱ سم. نخستین رساله این مجموعه «الادویه القلبیه» ابن سینا است. «رساله فی اقسام الحکمه» دومین رساله این مجموعه در ۸ برگ و ۱۵ صفحه است. رساله سوم «رساله حی بن یقظان» ابن سینا است.

 بر اساس ارزیابی مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار زمان کتابت این مجموعه قرن هفتم است. (فهرست کتابخانه ملک، ج ۷ ص۴۵۱). خط این نسخه بد، اما پرنقطه‌تر است. این نسخه دارای برخی حواشی توضیحی است و مقابله شده است. اعتبار علمی کاتب این نسخه از اعتبار علمی نسخه اقدم بیشتر است. بر اساس آنچه به عنوان متن نهائی رساله از تصحیح انتقادی حاصل شده است، سهم این نسخه در میان چهار نسخه خطی منتخب بین دوم و سوم در نوسان است. رمز این نسخه در تصحیح حرف لام «ل» است.

 نسخه سوم: نسخه شماره ۴۸۵۲ کتابخانه ایاصوفیه، استانبول. این مجموعه ۱۲۰ برگی حاوی ۷ رساله فلسفی ابن سیناست. قطع آن ظاهراً رقعی، خط یکدست آن نسخ، تعداد سطور هر صفحه ۱۹ سطر است. نخستین رساله این مجموعه «سیره شیخ الرئیس و فهرست کتبه» است. در پایان صفحه اول این رساله عبارت «فی اوائل ربیع‌الاول من شهور سنه اربع و عشرین و سبعمأه» (۷۲۴ هجری قمری) مندرج است. «رساله فی تقاسیم الحکمه» دومین رساله این مجموعه از صفحه ۱۳پ تا۲۱ر در ۸ برگ و ۱۶ صفحه قبل از «رساله فی القضاء و القدر» آمده است. عکس این نسخه در دانشگاه تهران به شماره ۲/۲۲۶۶ موجود است. خط این نسخه واضح و خوش‌خوان‌تر از نسخه ملک است. بر اساس آنچه به عنوان متن نهائی رساله از تصحیح انتقادی حاصل شده است، سهم این نسخه در میان چهار نسخه خطی منتخب همانند نسخه ملک بین دوم و سوم در نوسان است. رمز این نسخه در تصحیح حرف صاد «ص» است.

 نسخه چهارم: نسخه خطی شماره ۴۷۵۵ دانشگاه استانبول. این مجموعه ۳۲۶ برگی حاوی ۲۶ رساله از آثار ابن سینا است. قطع آن ظاهراً رقعی، خط مجموعه یک دست و به قلم یک کاتب متأسفانه غیر معلوم، و به خط نسخ، و تعداد سطور هر صفحه ۱۵ سطر است. در آغاز مجموعه آمده است: «رسائل من تصانیف الشیخ الرئیس ابی علی رحمه الله علیه و بعضه منقول من خطه». نخستین رساله مجموعه «الموجز الصغیر فی المنطق»، رساله دوم «الرساله الموجزه فی المنطق»؛ رساله سوم «الارجوزه الموسومه بمیزان النظر فی المنطق»، رساله چهارم «کتاب عیون الحکمه» می‌باشد. «کتاب اقسام الحکمه و تفصیل‌ها له» پنجمین رساله این مجموعه از ورق ۸۴ تا ۹۲ یعنی۹ برگ یا ۱۷ صفحه است. پس از آن «رساله أجرام العلویه» با عنوان رسالته فی تعریف الرأی المحصل الذی ختمت علیه رؤیه الأ قدمین فی تعریف الأشیاء السماویه» ششمین رساله این مجموعه است. سه رساله آخر این مجموعه عبارتند از «سیره الشیخ الرئیس و قهرس کتبه و ذکر احواله و تواریخه»، «مقاله فی الهندباء» و قطعات متفرقه.

 در حاشیه انتهای رساله سوم «الارجوزه الموسومه بمیزان النظر فی المنطق» در برگ ۴۳پ این عبارت به چشم می‌خورد: «تمت المقابله بالنسخه التی نقلت منها و کانت الام بخط بهمنیار تلمیذ الشیخ رحمهما الله و؟ بحسب الطاقه فی محرم سنه ۵۸۹». در آخر رساله هجدهم «المسائل التی وردت علیه فاجاب عنها» [الاجوبه عن مسائل العشره] در برگ ۲۶۶پ کاتب متذکر شده است: «هذا آخر ما وجد بخط الشیخ الرئیس رحمه الله تعالی…، فرغت من تعلیق‌ها فی مستهل شهر رمضان سنه ثمان و ثمانین و خمس مأه». در ذیل رساله نوزدهم «رساله فی اسباب حدوث الحروف و اسباب إختلاف‌ها» برگ ۲۷۷ر آمده است: «کان الفراغ منها فی رمضان سنه ۵۸۸» و در کنار‌‌ همان صفحه عبارت «عورض بها اصلها و صحت بحسبه» به چشم می‌خورد. از مجموعه این قرائن می‌توان با اطمینان نتیجه گرفت که این مجموعه نفیس در سال ۵۸۸ هجری قمری از روی نسخ به خط شیخ یا به خط شاگردانش استنساخ شده است و یکی از منابع با ارزش آثار ابن سینا به حساب می‌آید. نحوه خاص نگارش و شیوه نقطه‌گذاری به این قدمت شهادت می‌دهد.

 یکی از مشکلات این نسخه بی‌نقطه بودن یاء و تاء آغاز افعال مضارع و نیز بی‌نقطه بودن کلمات مشکل متن در اکثر قریب به اتفاق موارد است. از مجموعه شواهد به دست آمده در قرائت دقیق این نسخه و مقایسه آن با سه نسخه منتخب دیگر این نتیجه به دست آمد که علیرغم اقدمیت نمی‌توان آنرا در این تصحیح به عنوان نسخه اصل به حساب آورد. کاتب اگرچه کم‌سواد نبوده اما متأسفانه فاضل نیز نبوده است و‌ گاه اشتباهات بیّنی مرتکب شده است. تا حدی که آنچه به عنوان متن نهائی رساله از تصحیح انتقادی سر بر آورد، سهم این نسخه در میان چهار نسخه خطی منتخب چهارم است. رمز این نسخه در تصحیح حرف سین «س» است.

 روش تصحیح:

 با عنایت به اینکه اولاً نسخه به خط ابن سینا یا به تصحیح وی یا به خط شاگردان مستقیم او یا به تصحیح ایشان به زمان ما نرسیده است و هیچیک از نسخ منتخب نیز به لحاظ صحت حائز جمیع شرائط تشخیص داده نشد، این تصحیح از داشتن نسخه اصل محروم است. لذا روش تصحیح انتقادی بین چهار نسخه منتخب در پیش گرفته شد. به این معنی که در موارد اختلاف نسخ، اصح آن‌ها به عنوان متن و دیگر موارد به عنوان نسخه بدل در پاورقی ذکر شد. اگر هیچیک از موارد اختلافی صحیح به نظر نرسیده باشد، تمام آن موارد به پاورقی منتقل شده‌اند و واژه یا عبارت صحیح (همراه با مختصر توضیحی در پاورقی) در متن آورده شده است، نوعاً ممتاز با علامت کروشه. به هر حال کوشش شده اولاً متنی حتی‌الامکان صحیح و ثانیاً نزدیک‌ترین متن به گزارش نسخ منتخب خطی ارائه شده باشد.

 در این تصحیح به ترتیب نسخ «ت» در درجه اول، نسخ «ص» و «ل» در نوسان بین درجه دوم و سوم، و نسخه «س» (اقدم نسخ موجود) درجه چهارم در متن مصحح سهیم بوده‌اند. بعلاوه در موارد اختلافی بویژه زمانی که هیچیک از نسخ صحیح به نظر نمی‌رسید از نسخ مطبوع کمک گرفته شد (همراه با تذکر در پاورقی).
در مورد رسم الخط در عین وفاداری کامل به گزارش نسخ خطی منتخب، کوشش شده رسم الخط متن برای خواننده امروز مأنوس و مفهوم باشد (از جمله در کتابت همزه). از آنجا که در بسیاری از موارد اکثر نسخ خطی فاقد نقطه بوده‌اند (بویژه در افعال مضارع محتمل بین یاء و تاء) این نکته تشدید می‌شود.
کلیه پاراگراف‌بندی‌ها از مصحح است. عناوین فصول و شبه فصول (فاقد عنوان صریح فصل) را با قلم متمایز در وسط سطر آورده‌ایم. این عناوین را با شماره مسلل ۱ تا ۱۱ در کروشه همراه کرده‌ایم. قبل و بعد از مباحث منطق تمایز مطلب را با سه ستاره متمایز کرده‌ایم.

 مشخصات ترجمه‌های رساله به دیگر زبان‌ها:

 رساله به پنج زبان لاتین، عبری، فرانسوی، فارسی و انگلیسی ترجمه شده است. مشخصات ترجمه‌ها به ترتیب تاریخ انتشار عبارت است از:
۱) ترجمه لاتین: {آندریا آلپاگو؛ مجموعه درباره نفس؛ درباره معاد، جایگاه انسان پس از مرگ و اینکه بازگشت انسان به کجاست، نفس انسان پس از نفس، کلمات قصار درباره نفس، درباره تعریف و مسائل، درباره تقسیم علوم؛ ونیز، ۱۵۴۶}
Alpago، Andrea; Avicenna Philosophi Praeclarissimi Compendium de anima; De mahad-i-de dispositione، seu Loca، ad quem revertiture homo، velanima ejus post anima. Aphorismi de anima. De deffinitionibus، et quasesitis. De divisione scientiarum juntas; Venetiis، ۱۵۴۶، ff ۱۴۵- (۳).
Re-Print: Farnborough، Gregg Int.، ۱۹۶۹، ۱۴۵ folios. pp. ۱۳۸v-۱۴۵v.
۲) ترجمه عبری: جزئی از آن Falqeras: Rersit hohokma (بروکلمن، جلد اول ملحقات ص ۸۱۷) و
Monatsch. f. d. Gesch. u. Wiss. des Judentums ۸۰، ۹۷ (قنواتی، ص ۱۵).
۳) ترجمه‌های فرانسوی. رساله اقسام الحکمه سه ترجمه مختلف به زبان فرانسوی دارد. اقدم آن‌ها توسط قنواتی منتشر شده است. ترجمه انتقادی بخش اعظم رساله توسط میشوت بهترین ترجمه رساله به این زبان است. ترجمه میمون به لحاظ اعتبار پس از دو ترجمه قبلی قرار می‌گیرد:
۱٫ Anawati، G. C.، Les divisions des sciences intellectuelles d» Aviceenne، Melanges de l» Institut Dominicain des Etudes Orientales du Caire (Cairo)، ۱۳ (۷۷)، ۳۲۳-۳۳۵.
۲٫ MICHOT، J. Les sciences physiques et métaphysiques selon la Risâla fî Aqsâm al- «Ulûm d» Avicenne، in: Bull. Philos. Méd.، ۲۲ (۸۰)، ۶۴-۷۱.
۳٫ Épître sur les parties des sciences intellectuelles d» Abū «Alī al-H! usayn Ibn Sīnā.، traduit par Rabia Mimoune، in، «Études sur Avicenne.»، dirigées par Jean Jolivet et Roshdi Rashed، Paris: Les Belles Lettres، [Sciences et philosophie arabes.]، ۱۹۸۴، pp. ۱۴۳-۱۵۱
۴) ترجمه فارسی:
راهنمای حکمت، پنج رساله ابوعلی سینا، شارح و مترجم مرحوم ضیاء الدین دری، کتابخانه خیام، تهران ۱۳۷۳ هجری قمری، ۷۰ صفحه، رساله اول: اقسام علوم عقلیه [صص ۲۳-۹].
۵) ترجمه انگلیسی: مرحوم محسن مهدی دو فصل دوم (فصل فى أول أقسام الحکمه) و چهارم (فصل فى أقسام الحکمه العملیه) را به انگلیسی ترجمه کرده است:
Aqsām al- «Ulūm al- «Aqlīyya.، Translated by Muhsin Mahdi، in، «Medieval Political Philsophy: A Sourcebook.»، Edited by Ralph Lerner and Muhsin Mahdi، New York: Free Press of Glencoe; Toronto: Collier-Macmillan، ۱۹۶۳. pp ۹۵-۹۷.
جای آن دارد که ترجمه انگلیسی این رساله تکمیل شود، ترجمه فارسی آن ویرایش شود و نیز به دیگر زبانهای زنده دنیا ترجمه شود.
تشکر
دستیاران تصحیح رساله عبارتند از: خانم مهسا محمدی‌پور (کار‌شناس ارشد فلسفه اسلامی دانشگاه تربیت مدرس): استنساخ، مقابله اولیه اکثر نسخ خطی و تنظیم نمایه‌ها؛ و خانم مریم سالم (دانشجوی دکتری فلسفه مشاء دانشگاه تربیت مدرس): مقابله اولیه معدودی از نسخ خطی. از زحمات ایشان صمیمانه سپاسگزارم.
در مراحل مختلف تدوین و تصحیح این رساله نگارنده از کمک برخی از همکاران، دانشجویان و دوستان به شرح ذیل بهره‌مند بوده است:
حجج اسلام آقایان مصطفی درایتی و عباسعلی علیزاده (موسسه فرهنگی پژوهشی الجواد (ع) مشهد): شناسائی نسخ خطی رساله؛ آقایان محسن خلیلی (کتابخانه مجلس شورای اسلامی)، دکتر سید حسین موسویان (موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران) و احمد بستانی (دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس): دستیابی به نسخ خطی؛ آقایان محمدرضا احمدی (کتابخانه دائرةالمعارف بزرگ اسلامی) و محمدجواد اسماعیلی (دانشجوی دکتری فلسفه موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران): دستیابی به کتب منتشره؛ خانم فروغ اعظمی (مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران): تایپ متن رساله. از همه آن‌ها تشکر می‌کنم.
از اساتید مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران آقایان دکتر غلامرضا اعوانی، دکتر شهرام و بهمن پازوکی (در ترجمه واژه‌ها و عبارات یونانی، لاتین و آلمانی)، و آقای دکتر سید محمود یوسف ثانی (در رفع یکی از ابهامات تصحیح) استفاده کرده‌ام. از ایشان ممنونم.
این نوشتار به عنوان نخستین طرح پژوهشی کوتاه‌مدت نگارنده در مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران اجرا شده است. از رئیس، معاون پژوهشی، و اعضای شورای پژوهشی مؤسسه از این بابت تشکر می‌کنم.
تهران، اردیبهشت ۱۳۸۷

پایان

منابع:

 قرآن کریم.
احمد بن فارس بن زکریا؛ معجم مقائیس اللغه، طبع عیسی البابی الحلبی، قم، ۱۴۰۶ (طبع افست). 
ابن سینا، حسین بن عبدالله؛ کتاب الشفاء، مراجعه ابراهیم مدکور، قاهره، ۱۹۶۰-۱۹۵۰؛ طبع افست: قم، ۱۴۰۵، ۱۰ جلد. 
ابن سینا، حسین بن عبدالله؛ الهیات دانشنامه علائی؛ تصحیح و تحشیه محمد معین، همدان، ۱۳۸۳ ش (چاپ دوم). 
ابن سینا، حسین بن عبدالله؛ عیون الحکمه؛ تصحیح عبدالرحمن بدوی، قاهره، ۱۹۵۴٫ 
ابن سینا، حسین بن عبدالله؛ حکمه المشرقیین؛ تصحیح محب‌الدین الخطیب و عبدالفتاح القتلان، قاهره ۱۹۱۰٫ 
ابن ندیم؛ الفهرست، تصحیح محمدرضا تجدد، تهران، ۱۳۸۱ش. 
رسائل اخوان الصفاء؛ ۴ جلد، قم، ۱۴۰۵ (طبع افست). 
ارسطو، منطق، ترجمه اسحاق بن حنین و یحیی بن عدی، تصحیح بدوی، قاهره، ۱۹۴۹٫ 
ارسطو؛ متافیزیک، ترجمه شرف‌الدین شرف خراسانی، تهران، ۱۳۶۶ش. 
ارسطو؛ اصول حکومت آتن، ترجمه و تحشیه باستانی پاریزی، با مقدمه غلامحسین صدیقی، تهران، ۱۳۵۸ ش. 
ابومنصور محمد بن احمد الازهری، تهذیب اللغه؛ تحقیق احمد عبدالحلیم بیرونی، قاهره، بی‌تاریخ. 
عبدالرحمن بدوی؛ مخطوطات أرسطو فی العربیه، قاهره، ۱۹۵۹٫ 
عبدالرحمن بدوی، افلاطون فی الاسلام، تهران، ۱۳۵۳ ش. 
عثمان بکار؛ طبقه‌بندی علوم از نظر حکمای مسلمان، ترجمه جواد قاسمی، با مقدمه سید حسین نصر، مشهد، ۱۳۸۱ش. 
علی بن ابی القاسم زید بیهقی؛ تتمه صوان الحکمه/ تاریخ حکماء الاسلام، تصحیح محمد شریف، لاهور، ۱۳۵۱٫ 
اسماعیل بن حماد جوهری؛ الصحاح (تاج اللغه و صحاح العربیه)؛ تحقیق احمد عبدالغفور عطار، قاهره، ۱۳۷۶٫ 
احمد بن قاسم ابن ابی اصیبعه سعدی خزرجی؛ عیون الانباء فی طبقات الاطباء، تصحیح اوجست مولر، قاهره ۱۲۹۹٫ 
محمد بن احمد خوارزمی؛ مفاتیح العلوم؛ ترجمه حسین خدیوجم، تهران، ۱۳۶۲ش. 
محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ۱۳۴۸ش. 
محمدتقی دانش پژوه و ایرج افشار؛ فهرست کتابخانه ملک، ج ۷، مشهد، ۱۳۸۰٫ 
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۵و ۱۳۸۵ش؛ شرف خراسانی: مدخل ارسطو؛ تقی بینش: مدخل ارغنون؛ حمیده نورانی‌نژاد: مدخل تدبیر منزل. 
علی‌اکبر دهخدا، لغت نامه؛ تهران، ۱۳۷۳ش. 
شمس‌الدین محمد شهرزوری؛ رسائل الشجره الالهیه فی علوم الحقائق الربانیه، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران، ۱۳۸۳ ش. 
ابوالحسن علی بن قاضی یوسف قفطی؛ إخبار العلماء بأخبار الحکماء به گزارش محمد بن علی زورونی، تصحیح لبرت، لایپزیک ۱۹۰۳٫ 
سید جواد طباطبائی؛ زوال اندیشه سیاسی در ایران، گفتار در مبانی نظری انحطاط ایران؛ ویراسته جدید، تهران، ۱۳۸۳٫ 
خواجه نصیرالدین طوسی؛ اساس الاقتباس؛ تصحیح مدرس رضوی، تهران، ۱۳۶۱ش (چاپ سوم). 
خواجه نصیرالدین طوسی؛ اخلاق ناصری؛ تصحیح مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران، ۱۳۵۶ش. 
خواجه نصیرالدین طوسی؛ رساله اقسام الحکمه، تلخیص المحصل (نقد المحصل) به انضمام رسائل و فوائد کلامی، باهتمام عبدالله نورانی، تهران، ۱۳۵۹٫ 
ابوالحسن محمد عامری؛ الاعلام بمناقب الاسلام؛ تصحیح احمد عبدالحمید غراب، همراه با ترجمه فارسی، تهران، ۱۳۶۷ش. 
ابوالحسن محمد عامری؛ کتاب السعاده والاسعاد؛ تصحیح احمد عبدالحلیم عطیه، قاهره، بی‌تاریخ. 
ابوحامد محمد بن محمد غزالی؛ مجموعه رسائل الامام الغزالی (الرساله اللدنیه، کتاب المنقذ من الضلال، …)، بیروت، ۱۴۰۶٫ 
امام محمد غزالی؛ کتاب احیاء علوم الدین، تصحیح عبدالعزیز سیروان، بیروت، بی‌تاریخ. 
امام محمد غزالی؛ مقاصد الفلاسفه، تصحیح سلیمان دنیا، قاهره، ۱۹۶۴٫ 
ابوحامد محمد غزالی؛ جواهر القرآن و درره، تهران، ۱۳۶۷ش. 
ابونصر فارابی؛ رساله التنبیه علی سبیل السعاده، تصحیح سحبان خلیقات، اردن، ۱۹۸۷٫ 
ابونصر فارابی؛ کتاب احصاء العلوم، تحقیق عثمان امین، قاهره، ۱۹۴۹٫ 
ابونصر فارابی؛ ما ینبغی ان یقدم قبل تعلم فلسفه ارسطو، قاهره، ۱۳۲۸٫ 
ابونصر فارابی؛ الفصول المنتتزعه، تصحیح فوزی متری نجار، بیروت، ۱۹۷۱٫ 
فخرالدین رازی؛ جامع العلوم یا یا حدائق الانوار فی حقائق الاسرار معروف به کتاب ستینی، به کوشش محمد حسین تسبیحی، تهران، ۱۳۴۶ش. 
قطب‌الدین محمود بن مسعود شیرازی؛ دره التاج لغره الدباج، جلد اول، تصحیح محمد مشکوه، تهران، ۱۳۱۷ش. 
قنواتی، الاب، جورج شهاته، مؤلفات ابن سینا، قاهره، ۱۹۵۰٫ 
فردریک کاپلستون؛ تاریخ فلسفه یونان و روم، ترجمه سید جلال‌الدین مجتبوی، تهران، ۱۳۶۸ ش. 
محسن کدیور و محمد نوری؛ مأخذ‌شناسی علوم عقلی، انتشارات اطلاعات، تهران، ۱۳۷۹ش. 
محسن کدیور؛ کتاب‌شناسی جامع ابن سینا، تهران، ۱۳۸۷ش (در دست انتشار). 
ابویوسف یعقوب بن اسحاق کندی؛ رسائل الکندی الفلسفیه، محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره، ۱۹۵۰٫ 
مسعودی؛ التنبیه و الاشراف، لیدن، ۱۹۵۶٫ 
محمد معین؛ حاشیه بر برهان قاطع، تهران، ۱۳۴۲ش. 
مهدوی، یحیی؛ فهرست نسخه‌های مصنفات ابن سینا، تهران، ۱۳۳۳ش. 
Allan، D. J.، Aristote le philosophe، traduit de l» angiais par Ch. Lefevre، Lovain، Paris، ۱۹۶۲. 
Brockelmann، Geschichte der Arabischen Literature
During، I.، Aristotle in the ancient biographical tradition، Goteborg، ۱۹۵۷. 
Ergin، Osman; Ibnisina bibliografyasi، Istanbul، ۱۹۵۶. 
Gohlman، Wiliam، E.، The Life of Ibn Sina (A Critical Edition and Annotated Translation)، Albany، New York، State University of New York، press، ۱۹۷۴. 
Janssens، Jules، L. ; Annotated Bibliography of Ibn Sina (۱۹۷۰- ۱۹۸۹)، Leuven University press، ۱۹۹۱. 
Khanbagi، Ramin; Ibn Sīnā (Avicenna): A Comprehensive Bibliography، Second edition، Tehran، Iranian Institute of Philosophy، ۲۰۰۸. 
Laertius، Diogenes; Lives of Eminent Philosophers، with an English translation by R. D. Hicks، Harvard University Press، ۱۹۷۲. 
Lerner، Ralph & Muhsin Mahdi، Medieval Political Philsophy: A Sourcebook، New York: Free Press of Glencoe; Toronto: Collier-Macmillan، ۱۹۶۳. 
متن رساله اقسام الحکمه
منبع: دوفصل‌نامهٔ جاویدان خرد، سال پنجم، شماره اول، دوره جدید، زمستان ۱۳۸۷، ص۳۵ تا ۱۳۷- نویسنده آقای محسن کدیور