بهاءالدین محمد ابن حسین عاملى
بهاءالدین محمدبن حسین عاملى معروف به شیخ بهایى (۱۰۳۰- ۹۵۳ ه ق)؛ از عالمان بزرگ شیعى در سده دهم و یازدهم هجرى که در عرصههاى گوناگون علمى، سیاسى و هنرى شهرت قابل توجهی دارد.
ولادت و تحصیل
بهاءالدین محمد بن حسین بن عبدالصمد عاملى در سال ۹۵۳ (ه ق) در بعلبک در منطقهاى که امروزه با نام لبنان شناخته مىشود، چشم به جهان گشود. (۱) زادگاه او همواره یکى از مراکز مهم مذهب تشیع بوده و دانشمندان شیعى بسیارى از این ناحیه برخاستهاند. خاندان بهایى یکى از خانوادههاى معروف جبلعامل در این عصر بودهاند. (۲) علماى این منطقه در بنیاد نهادن تشیع در ایران و استوار کردن آن بویژه از قرن هفتم به بعد تلاش بسیار کردهاند.
بهایى دوران کودکى و نوجوانى خود را در محل تولدش به سر آورد. وى در سال مهاجرت پدرش به ایران (۹۶۶ ه ق) سیزده سال داشت. در سالهاى اولیه مهاجرت، (به دلیل عدم آشنایى با زبان فارسى) در فراگیرى علم و دانش همچنان از محضر پدر خویش بهره مىجست، اما با انتقال خانواده او از اصفهان به قزوین (که به دعوت شاه طهماسب صفوى، و تعیین پدرش به منصب شیخ‌الاسلامى پایتخت صورت گرفت) دنیاى جدیدى از علم و سیاست در برابر شیخ بهایى گشوده شد، زیرا قزوین در آن روزگار مرکز علم و دانش، و نیز محل اقامت شخصیتهاى بزرگ علمى و سیاسى در ایران بود. این سفر فرصتى بود براى شیخ بهایى براى دستیابى به رشد علمى و نیز آشنایى با فعالیتهاى سیاسى و اجتماعى که آینده او را رقم زد.
استادان
شیخ بهایى رحمه الله در شهر قزوین از محضر اساتید بسیارى در علوم مختلف کسب فیض کرده و در فنون گوناگون تجربه اندوخت. وى به خاطر نبوغ ذاتى و استعداد کمنظیرى که در فراگیرى علوم داشت از اوان جوانى دست به نگارش در موضوعات دینى زد.
نام برخى از اساتید شیخ بهایى از این قرار است:
۱. شیخ حسین بن عبدالصمد پدر شیخ بهایى که در علوم نقلى (فقه و اصول، تفسیر، حدیث و ادبیات عرب) استاد فرزند خود بوده است.
۲. عبدالله بن شهابالدین حسین یزدى، معروف به ملاعبدالله یزدى، که علم منطق و کلام و معانى و بیان و ادبیات عرب را به او آموخته است.
۳. حکیم عمادالدین محمود، طبیب ویژه شاه طهماسب و مشهورترین پزشک ایران در عصر بهایى که استاد او در طب بوده است.
۴. مولانا افضل قاینى، استاد شیخ بهایى در ریاضیات، کلام و فلسفه بوده است. (۳)
شاگردان
شیخ بهایى شاگردان زیادى را پرورش داده است. گروهى از دانشوران نامى قرن یازدهم نزد وى درس خواندهاند. یکى از محققان معاصر، ۳۳ تن از شاگردان او را نام برده است که در اینجا به مشهورترین آنها اشاره مىکنیم:
۱. ملامحمدمحسن بن مرتضى بن محمود فیض کاشانى، متوفى ۱۰۹۱ ق.
۲. سیدمیرزا رفیعالدین محمدبن حیدر حسینى طباطبایى نائینى، متوفى ۱۰۹۹ ق.
۳. ملامحمدتقى بن مقصود على مجلسى، معروف به مجلسى اول، متوفى ۱۰۷۰ ق.
۴. صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازى، معروف به ملاصدرا، حکیم مشهور قرن یازدهم، متوفى ۱۰۵۰ ق.
۵. ملامحمدباقر بن محمد مؤمن خراسانى سبزوارى، معروف به محقق سبزوارى، شیخالاسلام اصفهان، متوفى ۱۰۹۰ ق. (۴)
درباره دیدگاههاى علمى شیخ بهایى، مسلّم این است که از نظر فقهى مسلک اصولى داشته. تالیف زبدةالاصول در عصر گسترش اخبارىگرى مؤید این مطلب است. ایشان قطعاً مشرب تصوف (از نوع مثبت آن) داشته و طبعاً به عرفان و سلوک عرفانى متمایل بوده است.
آثار عرفانى او از قبیل مثنوىها، و تعبیرات وى در کشکول و غیر آن و نیز زىّ درویشى و سادهزیستىاش دلیل بر این مدعا است.
برخى از نویسندگان معاصر، شیخ بهایى را بزرگترین عارف اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم ایران به شمار آوردهاند. تلاش بهایى در جمع میان طریقت (یعنى «تصوف و عرفان» که طبعاً وى به آن متمایل بود) و شریعت (یعنى «فقه و احکام عملى اسلام» که لازمه مقام شیخ‌الاسلامى او بوده است) از خدمات بزرگ او معرفى شده است. (۵)
آثار و تألیفات
بهاءالدین عاملى در زمینههاى مختلف علوم اسلامى آثار گرانقدر و ماندگارى را بر جاى نهاده است. وى در علومى که در آن زمان مرسوم بود، بویژه در اخبار و احادیث، تفسیر، اصول فقه و ریاضیات داراى تألیفات بسیار است. تألیفات شیخ بهایى بر اساس پژوهش یکى از محققان، بالغ بر ۹۵ کتاب و رساله است. (۶) برخى از نویسندگان، آثار او را ۱۲۰ عنوان ذکر کردهاند. (۷) نگاشتههاى شیخ از زمان تألیف مورد توجه دانشمندان بوده و بر کتابهاى معروف او شرح یا حاشیه نوشتهاند. بعضى از این کتابها مدتهاى طولانى در ایران جزء کتابهاى درسى بوده است. (۸)
برخی از مهمترین آثار وی عبارتند از:
۱. جامع عباسى
شاخصترین اثر فقهى شیخ بهایى، جامع عباسى است. تألیف جامع عباسى به زبان فارسى، ابتکارى نو در نگارش متون فقهى براى استفاده عامه مردم به حساب مىآید، تا آنجا که برخى از صاحب‌نظران از آن به عنوان اولین دوره فقه فارسى غیراستدلالى که به صورت رساله عملیه نوشته شده استناد مىکنند. (۹) این اثر بنابر درخواست شاه عباس اول و با هدف پاسخگویى به سؤالها و نیازهاى شرعى عموم مردم نگارش یافت. به گزارش تاریخ عالم آراى عباسى شیخ در پایان عمر (۱۰۲۵) مشغول تألیف آن بود و در سال ۱۰۳۲ (دو سال بعد از درگذشت شیخ) نظامالدین بن حسین ساوجى یکى از شاگردان او، آن را به پایان برده است. (۱۰) این کتاب از یک مقدمه و بیست باب (از طهارت تا دیات) تشکیل شده است.
۲. الزبدة فى الاصول
مهمترین اثر اصولى شیخ بهایى کتاب زبدة الاصول است. تاریخ نگارش آن یعنى سال ۱۰۱۸ ق و به قولى در سال ۱۰۰۵ ق، حکایت از اهمیت آن دارد، زیرا اوایل قرن یازدهم، عصر سیطره اخباریان در حوزه فقه و اصول شیعى بوده است. (۱۱)
۳. اربعین
تألیف اربعین از سوى محدثان و عالمان شیعى بر اساس حدیث معروفى است که از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل شده است. (۱۲) شیخ بهایى نیز به پیروى از این سنت معمول، به تألیف اربعین حدیث پرداخت، با این امتیاز که شرح کافى و جامع درباره احادیث یاد شده دارد و در مجموع، از بهترین و معروفترین اربعینها مىباشد. این اثر بعد از مثنوى سوانح حجاز، تنها اثرى است که شیخ در آن به مباحث سیاسى پرداخته است. مؤلف در شرح حدیث پانزدهم (که درباره حرمت اعانت ظالمان و گرایش قلبى به آنها وارد شده است) به تفصیل دیدگاههاى خود را مطرح کرده است. شیخ درباره این موضوع به طور صریح و شفاف سخن گفته است، از این رو مىتوان دیدگاه و عقیده باطنى او در مورد رفتار با حاکم جور، و نیز علل و عوامل همکارى علما با شاهان صفوى را به دست آورد. همچنین وى در این اثر به بحث از امر به معروف و نهى از منکر، شرایط و مراحل آن پرداخته است.
۴. مثنوى سوانح الحجاز
مثنوى سوانح الحجاز یا مثنوى سوانح سفر حجاز که به مثنوى «نان و حلوا» معروف است از آثار بسیار مشهور شیخ بهایى است. شیخ این مثنوى را در راه مکه در بهترین حالات عرفانى خود، در زمانى که فارغ از تعلقات و شئون ظاهرى و مادى بوده سروده است.
مثنوى نان و حلوا آمیختهاى از مواعظ، طنز، حکایت، تمثیل و لطایف عرفانى و معارف برین بشرى است. روانى و دلنشینى این اشعار از جمله ویژگىهاى آن است.
تحلیلى که شیخ بهایى از مثنوى نان و حلوا ارائه مىدهد، ترسیم و تبیین ریاکارى، تلبیس و غرور به مال و منال و عنوان و منصب دنیایى است.
۵. کشکول
این کتاب تجلى نبوغ ادبى بهاءالدین عاملى است. در این اثر به صورت پراکنده اشاراتى به مباحث سیاسى شده است، از قبیل ضرورت حکومت، جایگاه حاکم در جامعه، و نیز برخى از ویژگىهاى مثبت پادشاهان.
از دیگر آثار معروف شیخ بهایى مىتوان به کتب زیر اشاره کرد:
المخلاة؛ خلاصة الحساب؛ فوائد الصمدیه؛ حدائق الصالحین؛ العروة الوثقى؛ اسرار البلاغة؛ مفتاح الفلاح؛ الحبل المتین فى احکام الدین؛ رساله «تحریم ذبائح اهل کتاب»؛ عین الحیات. (۱۳)
وفات
شیخ بهایى پس از هفتاد و هشت سال تلاش علمى و عملى، در سال «۱۰۳۰ ه ق» در اصفهان درگذشت و طبق وصیت وى در روضه رضوى به خاک سپرده شد. (۱۴) به نقل دیگر سال وفات شیخ در سال «۱۰۳۱ ه ق» بوده است. لیکن تاریخ اول مورد تصریح و تأیید مؤلف عالم آراى عباسى، شاگرد او مولى محمدتقى مجلسى، صاحب وقایع السنین (۱۵) و استاد نفیسى مىباشد. (۱۶)
پىنوشتها:
۱) الهجرة العاملیة، ص ۱۵۳.
۲) احوال و اشعار شیخ بهایى، صص ۱۰- ۹.
۳) الهجرة العاملیة، ص ۱۵۳؛ کلیات شیخ بهایى، مقدمه کتاب.
۴) احوال و اشعار فارسى شیخ بهایى، صص ۹۰- ۸۶.
۵) احوال و اشعار فارسى شیخ بهایى، ص ۵۰.
۶) احوال و اشعار فارسى شیخ بهایى، ص ۱۷۱.
۷) اربعین شیخ بهایى، ص ۴۴.
۸) احوال و اشعار فارسى شیخ بهایى، صص ۹۲- ۹۱.
۹) سیمایى از شیخ بهایى در آیینه آثار، ص ۵۳.
۱۰) همان، صص ۶۳- ۶۲.
۱۱) سیمایى از شیخ بهایى در آیینه آثار، صص ۸۷- ۸۶.
۱۲) متن حدیث چنین است: «من حفظ على امتى اربعین حدیثا مما یحتاجون الیه فى امر دینهم بعثه الله عزوجل یوم القیامة فقیها عالما»، اربعین، ص ۳۳.
۱۳) سیمایى از شیخ بهایى در آیینه آثار، محمد قصرى، انتشارات قدس رضوى، ۱۳۷۴ ش؛ احوال و اشعار فارسى شیخ بهایى، سعید نفیسى؛ مقدمه «کلیات شیخ بهایى» غلامحسین جواهرى، انتشارات کتابفروشى محمودى؛ مقدمه «العروة الوثقى»، اکبر ایرانى قمى، انتشارات دارالقرآن الکریم؛ ۱۴۱۲ ق.
۱۴) روضات الجنات، ج ۷، ص ۵۹.
۱۵) وقایع السنین، ص ۵۰۴.
۱۶) احوال و اشعار شیخ بهایى، صص ۸۲- ۸۱.
منبع: باشگاه اندیشه