غیاثالدین ابولفتح عمر ابن ابراهیم خیام
حکیم غیاثالدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خیام نیشابوری (زادهٔ ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ خورشیدی، مرگ در ۵۱۰ خورشیدی) [۱] به خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النیسابوری[۲] هم نامیده شده است. او از ریاضیدانان، ستارهشناسان و شُعرای بنام ایران در دورهٔ سلجوقی است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی او است و دارای لقب حجةالحق بوده است، [۳] ولی آوازهٔ وی بیشتر به واسطهٔ نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آنکه رباعیات خیام را به اغلب زبانهای زنده ترجمه نمودهاند، فیتز جرالد [۴] رباعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده است که مایهٔ شهرت بیشتر وی در مغربزمین گردیده است.
یکی از برجستهترین کارهای وی را میتوان اصلاح گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظامالملک، که در دورهٔ سلطنت ملکشاه سلجوقی (۴۲۶-۵۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی در ریاضیات، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است. [۵]
شماری از تذکرهنویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خواندهاند. [۶] [۷] هر چند قول مبنی بر این که خیام شاگرد ابن سینا بوده است، بسیار بعید مینماید. چون از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشتهاند. خیام در جایی ابن سینا را استاد خود میداند اما این استادی ابن سینا، جنبهٔ معنوی دارد. همچنین از وی هماکنون بیش از ۱۰۰ رباعی برجای مانده است. [۸]
زندگی
غیاثالدین ابوالفتح، عمر بن ابراهیم خیام (خیامی) در سال ۴۳۹ هجری (۱۰۴۸ میلادی) در شهر نیشابور و در زمانی به دنیا آمد که ترکان سلجوقی بر خراسان، ناحیهای وسیع در شرق ایران، تسلط داشتند. وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر از جمله امام موفق نیشابوری علوم زمانه خویش را فراگرفت و چنانکه گفتهاند بسیار جوان بود که در فلسفه و ریاضیات تبحر یافت.
خیام در سال ۴۶۱ هجری به قصد سمرقند، نیشابور را ترک کرد و در آنجا تحت حمایت ابوطاهر عبدالرحمن بن احمد، قاضیالقضات سمرقند اثر برجسته خود را در جبر تألیف کرد.
خیام سپس به اصفهان رفت و مدت ۱۸ سال در آنجا اقامت گزید و با حمایت ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظامالملک، به همراه جمعی از دانشمندان و ریاضیدانان معروف زمانه خود، در رصدخانهای که به دستور ملکشاه تأسیس شده بود، به انجام تحقیقات نجومی پرداخت. حاصل این تحقیقات اصلاح تقویم رایج در آن زمان و تنظیم تقویم جلالی (لقب سلطان ملکشاه سلجوقی) بود.
در تقویم جلالی، سال شمسی تقریباً برابر با ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۵ ثانیه است. سال دوازده ماه دارد. ۶ ماه نخست هر ماه ۳۱ روز و ۵ ماه بعد هر ماه ۳۰ روز و ماه آخر ۲۹ روز است. هر چهارسال، یکسال را کبیسه میخوانند که ماه آخر آن ۳۰ روز است و آن سال ۳۶۶ روز است. در تقویم جلالی هر پنج هزار سال یک روز اختلاف زمان وجود دارد در صورتی که در تقویم گریگوری هر ده هزار سال سه روز اشتباه دارد.
بعد از کشته شدن نظامالملک و سپس ملکشاه، در میان فرزندان ملکشاه بر سر تصاحب سلطنت اختلاف افتاد. به دلیل آشوبها و درگیریهای ناشی از این امر، مسائل علمی و فرهنگی که قبلاً از اهمیت خاصی برخوردار بود به فراموشی سپرده شد. عدم توجه به امور علمی و دانشمندان و رصدخانه، خیام را بر آن داشت که اصفهان را به قصد خراسان ترک کند. وی باقی عمر خویش را در شهرهای مهم خراسان به ویژه نیشابور و مرو که پایتخت فرمانروائی سنجر (پسر سوم ملکشاه) بود، گذراند. در آن زمان مرو یکی از مراکز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار میرفت و دانشمندان زیادی در آن حضور داشتند. بیشتر کارهای علمی خیام پس از مراجعت از اصفهان در این شهر جامه عمل به خود گرفت.
دستاوردهای علمی خیام برای جامعه بشری متعدد و بسیار درخور توجه بوده است. وی برای نخستین بار در تاریخ ریاضی به نحو تحسینبرانگیزی معادلههای درجه اول تا سوم را دستهبندی کرد، و سپس با استفاده از ترسیمات هندسی مبتنی بر مقاطع مخروطی توانست برای تمامی آنها راه حلی کلی ارائه کند. وی برای معادلههای درجه دوم هم از راه حلی هندسی و هم از راه حل عددی استفاده کرد، اما برای معادلات درجه سوم تنها ترسیمات هندسی را به کار برد؛ و بدین ترتیب توانست برای اغلب آنها راه حلی بیابد و در مواردی امکان وجود دو جواب را بررسی کند. اشکال کار در این بود که به دلیل تعریف نشدن اعداد منفی در آن زمان، خیام به جوابهای منفی معادله توجه نمیکرد و به سادگی از کنار امکان وجود سه جواب برای معادله درجه سوم رد میشد. با این همه تقریباً چهار قرن قبل از دکارت توانست به یکی از مهمترین دستاوردهای بشری در تاریخ جبر بلکه علوم دست یابد و راه حلی را که دکارت بعدها (به صورت کاملتر) بیان کرد، پیش نهد.
خیام همچنین توانست با موفقیت تعریف عدد را به عنوان کمیتی پیوسته به دست دهد و در واقع برای نخستین بار عدد مثبت حقیقی را تعریف کند و سرانجام به این حکم برسد که هیچ کمیتی، مرکب از جزءهای تقسیمناپذیر نیست و از نظر ریاضی، میتوان هر مقداری را به بینهایت بخش تقسیم کرد. همچنین خیام ضمن جستجوی راهی برای اثبات “اصل توازی” (اصل پنجم مقاله اول اصول اقلیدس) در کتاب شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس (شرح اصول مشکلآفرین کتاب اقلیدس)، مبتکر مفهوم عمیقی در هندسه شد. در تلاش برای اثبات این اصل، خیام گزارههایی را بیان کرد که کاملاً مطابق گزارههایی بود که چند قرن بعد توسط والیس و ساکری ریاضیدانان اروپایی بیان شد و راه را برای ظهور هندسههای نااقلیدسی در قرن نوزدهم هموار کرد. بسیاری را عقیده بر این است که مثلث حسابی پاسکال را باید مثلث حسابی خیام نامید و برخی پا را از این هم فراتر گذاشتند و معتقدند، دو جملهای نیوتن را باید دو جملهای خیام نامید. البته گفته میشود بیشتر از این دستور نیوتن و قانون تشکیل ضریب بسط دو جملهای را چه جمشید کاشانی و چه نصیرالدین توسی ضمن بررسی قانونهای مربوط به ریشه گرفتن از عددها آوردهاند.
استعداد شگرف خیام سبب شد که وی در زمینههای دیگری از دانش بشری نیز دستاوردهایی داشته باشد. از وی رسالههای کوتاهی در زمینههایی چون مکانیک، هیدرواستاتیک، هواشناسی، نظریه موسیقی و غیره نیز بر جای مانده است. اخیراً نیز تحقیقاتی در مورد فعالیت خیام در زمینه هندسه تزئینی انجام شده است که ارتباط او را با ساخت گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان تأئید میکند.
تاریخنگاران و دانشمندان همعصر خیام و کسانی که پس از او آمدند جملگی بر استادی وی در فلسفه اذعان داشتهاند، تا آنجا که گاه وی را حکیم دوران و ابن سینای زمان شمردهاند. آثار فلسفی موجود خیام به چند رساله کوتاه اما عمیق و پربار محدود میشود. آخرین رساله فلسفی خیام مبین گرایشهای عرفانی اوست.
اما گذشته از همه اینها، بیشترین شهرت خیام در طی دو قرن اخیر در جهان به دلیل رباعیات اوست که نخستین بار توسط فیتز جرالد به انگلیسی ترجمه و در دسترس جهانیان قرار گرفت و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد. رباعیات خیام به دلیل ترجمه بسیار آزاد (و گاه اشتباه) از شعر او موجب سوءتعبیرهای بعضاً غیر قابل قبولی از شخصیت وی شده است. این رباعیات بحث و اختلاف نظر میان تحلیلگران اندیشه خیام را شدت بخشیده است. برخی برای بیان اندیشه او تنها به ظاهر رباعیات او بسنده میکنند، در حالی که برخی دیگر بر این اعتقادند که اندیشههای واقعی خیام عمیقتر از آن است که صرفاً با تفسیر ظاهری شعر او قابل بیان باشد.
مرگ خیام را میان سال های ۵۱۷ -۵۲۰ هجری میدانند که در نیشابور اتفاق افتاد. گروهی از تذکرهنویسان نیز وفات او را ۵۱۶ نوشتهاند، اما پس از بررسیهای لازم مشخص گردیده که تاریخ وفات وی سال ۵۱۷ بوده است. مقبرهٔ وی هماکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع میباشد، قرار گرفته است. [ ۹]
آثار
خیام آثار علمی و ادبی بسیار تألیف کرد. فهرستی از مهمترین آثار وی به شرح زیر است:
– رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، درباره معادلات درجهٔ سوم. کتاب جبر و مقابله خیام با تلاش دانشپژوهان اروپایی در سال ۱۷۴۲ در یکی از کتابخانههای لیدن یافته شد. این کتاب در ۱۸۱۵ توسط تنی چند از دانشمندان فرانسوی ترجمه و منشر شد.
– رسالة فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریهٔ نسبتها.
– رساله میزان الحکمه که راه حل جبری مسالهٔ تعیین مقادیر طلا و نقره را در آمیزه (آلیاژ) معینی به وسیله وزنهای مخصوص بدست میدهد.
– قسطاس المستقیم
– رسالهٔ مسائل الحساب، این اثر باقی نمانده است.
– القول علی اجناس التی بالاربعاء، اثری دربارهٔ موسیقی.
– رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ نوشته است و او یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعه جامعالبدایع باهتمام سید محیالدین صبری بسال ۱۲۳۰ و کتاب خیام در هند به اهتمام سلیمان ندوی سال ۱۹۳۳ میلادی چاپ شده است.
– رساله روضة القلوب در کلیات وجود
– رساله ضیاء العلی
– رسالهای در صورت و تضاد
– ترجمه خطبه ابن سینا
– رسالهای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب
– رساله مشکلات ایجاب
– رسالهای در طبیعیات
– رسالهای در بیان زیگ ملکشاهی
– رساله نظامالملک در بیان حکومت
– رساله لوازم الاکمنه در دانش هواشناسی
– اشعار عربی خیام که در حدود ۱۹ رباعی آن بدست آمده است.
– نوروزنامه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده است. یکی نسخهٔ لندن و دیگری نسخه برلن. نوروزنامه اثری ادبی است در پدیداری نوروز و آیین پادشاهان ایرانی که در حدود ۴۹۵ هجری قمری نگاشته شده است.
– رباعیات خیام به زبان فارسی که در حدود ۲۰۰ چارینه (رباعی) یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نبوده بلکه به خیام نسبت داده شده.
– عیون الحکمه
– رساله معراجیه
– رساله در علم کلیات
– رساله در تحقیق معنی وجود
پی نوشت:
۱) ابولاقاسم قربانی، ۳۲۵ و ۳۲۶
۲) دهخدا ۹۷۸، ۹۸۰
۳) ۳٫۰ ۳٫۱ دنیای نویسندگان و شعرا، خیام، حکیم عمر، صفحهٔ ۴۱
۴) Edward Fitzgerald
۵) روزنفلد و یوشکویچ ۱۴۶
۶) رباعیات خیام، شرحی دربارهٔ حکیم عمر خیام نیشابوری، صاحبعلی ملکی، صفحهٔ ۱۰
۷) حسن صباح، محمد احمد پناهی، صفحه ۹۰
۸) رباعیات خیام، شرح حال فیتزجرالد، صفحهٔ ۱۷۴
۹) رباعیات حکیم عمر خیام، به کوشش نساء حمزه زاده، مقدمه: دکتر محمدحسن سیدان، چاپ: شرکت چاپ ابریشم رشت
منابع:
۱. http://www.khayyam.info
۲. http://www.mathhouse.org
۳. http://fa.wikipedia.org
برگرفته از: باشگاه اندیشه