نوروز در تاجیکستان

گفتگو با دکتر شعردوست درباره‌ی نوروز در تاجیکستان

اشاره: آنچه می‌خوانید بخش‌هایی از گفتگوی یکی از نشریات محلی آذربایجان با دکتر شعردوست سفیر سابق ایران در تاجیکستان است که بخش مربوط به نوروز آن به مناسبت عید نوروز تقدیم شما خوانندگان می‌گردد.

 ***
• از مراسم عید نوروز در تاجیکستان بگویید. نوروز در سرزمین دری‌های چشم‌بادامی‌ چه طعمی دارد؟

 نوروز تاجیکستان خیلى شیرین است، بیش از آنکه و پیش از آنکه در خانه و زندگى شخصى و خانوادگى جریان داشته باشد، جشنى بزرگ و ملى و البته اعتقادى است، در روز اول فروردین هیچ تاجیکى در خانه نمى‌ماند، همه در بوستان‌سراى مهم شهر جمع مى‌شوند، البته در این اواخر محل‌هاى بزرگى بنام نوروزگاه ساخته شده است که محل اجتماع مردم در روز نوروز مى‌باشد. پس از دیدار عمومى مردم با یکدیگر است که زمان دیدار بزرگان هر فامیل مى‌رسد و بقیه آداب و رسوم که مشابهت فراوانى به رسم‌هاى ما ایرانیان دارد، البته در سال‌هاى بعد از استقلال عموم جمهورى‌هاى شوروى سابق و بویژه تاجیکستان، نوروز رونق بیشترى گرفته است، تا قبل از سال ۱۳۷۰، رژیم کمونیستی شوروی سابق که ۸۰ سال بر جمهوری‌های آسیای میانه از جمله تاجیکستان تسلط داشت تلاش می‌کرد که خاطرات و فرهنگ نوروزی از مردم تاجیکستان زدوده شود اما تاجیکان با پایبندی به سنت‌های اصیل خود نوروز را زیر عناوین «عید بهار» و «جشن کشاورزان» زنده نگه داشتند. با وجود تلاش‌های نظام شوروی سابق برای فاصله گرفتن تاجیکان از فرهنگ و آیین‌های خود از جمله نوروز، اما این مناسبت باستانی برای مردم تاجیکستان، جشنی ملی و دیرینه و داراى قداست است، تاجیکان از دیرباز نوروز را مقدس می‌دانند و با دعا و نیایش‌های ویژه که در رسوم گل‌گردانی، سمنوپزی و کلوچه‌پزی دارند به استقبال نوروز می‌روند و رسیدن بهار را با گل‌گردانی گل‌های نرگس، سیاه گوش و گل‌های بهمن خبر می‌دهند. علاوه بر جشن عمومی نوروز در تاجیکستان، تاجیکان آیین‌های نوروزی را به خصوص در شهرهای خجند و بدخشان با ویژگی‌هاى خاص مناطق برگزار می‌کنند.

 «خانه‌تکانی» یا «جاروب‌بندان» یکی از این آیین‌هاست که معمو‌لاً روز ۱۹ مارس برگزار می‌شود. اشیای خانه را به تمام بیرون می‌برند، گرد و غبار را از در و دیوار و طاقچه‌ها می‌زدایند، پشت بام‌ها را می‌روبند و هزار اسپند دود می‌کنند.
زنان خانواده با آرزوی پرباری و برکت سال نو، جلد منقش کلاه‌های گردی را به آرد می‌زنند و بر دیوارهای دودخورده خانه، نقش گل می‌آفرینند. کودکان با گچ سفید روی دیوار نقش گل و بلبل و آهو و بز کوهی می‌کشند. رنگ سفید در روزهای نوروز نقش نمادین دارد و همه جا به چشم می‌خورد.
درحالی که زنان و کودکان سرگرم آرایش خانه هستند، مردان خانواده شاخه‌های بلند درختان را می‌برند و با کارد روی آنها گل می‌تراشند. سپس شاخه‌های آراسته را با ندای «شاگون بهار مبارک!» وارد خانه می‌کنند و در سوراخ‌های پنج ستون خانه استوار می‌کنند.

 در روز نوروز دختران جوان با لباس‌های تازه و رنگارنگ میان درختان باغ تاب می‌بندند و تاب‌بازی می‌کنند. درحالی که یکی مشغول تاب‌سواری است دیگران دف می‌زنند و سرودهای نوروزی می‌خوانند و تاب هر دختری بالاتر برود، برایش در طول سال نو بخت بلندتری را پیش‌گویی می‌کنند.

 یکی دیگر از آیین‌های نوروزی در تاجیکستان «کلا غزغز» است. کودکان و نوجوانان و گاه افراد بزرگسال روسری می‌بندند و گروه گروه کو به کو می‌گردند و با شعر و شعارهای نوروزی به خانه‌های مردم سر می‌زنند. در جریان این آیین برخی به خواسته‌های دیرین خود می‌رسند اما برای برآورده شدن خواسته‌شان این افراد باید روسری خود را به گونه‌ای بر فراز خانه‌ها پرت کنند که از راه «روزنه» واقع در مرکز سقف خانه‌های چارگوش بدخشی، به درون خانه بیفتد. آنگاه آن فرد خوش‌اقبال می‌تواند با ندای بلند «ای پدر، برخیز، نوروزی بیار» از صاحب‌خانه ارمغان نوروزی بخواهد. در گذشته خواسته‌ها فروتنانه بود و به شیرینی و حلوا محدود می‌شد. اما اکنون برخی ترجیح می‌دهند تلفن همراه و دستگاه ضبط صوت و چیزهایی از این دست هم بخواهند.
شماری هم چه در گذشته و چه اکنون با استفاده از این فرصت از دختر خانواده خواستگاری می‌کنند.
پدر خانواده مجبور است به خواسته‌های مهمان تن دهد، چون بنا به باور مردم، در روز نوروز کسی نباید زیر روزنه‌ خانه را ناامید ترک کند.

آتش‌بازی هم از مراسم رایج نوروزهای تاجیکستان است. جوانان دور هیمه آتش رقص و بازی می‌کنند و از فراز آن می‌جهند و می‌گویند: «زردی من از تو، سرخی تو از من».

در شب نوروز در مزار بزرگواران که در بدخشان تاجیکستان «آستان» گویند، آتش روشن می‌کنند و مردم به زیارت مزارها می‌روند و سنگ آتش را سه بار می‌بوسند و به دیده‌ها می‌مالند.
این آیین می‌تواند بازمانده رسم زرتشتی «فروردینگان» باشد که اکنون هم در میان زرتشتیان معمول است. سمنوپزان یکی از این آیین‌های نوروزی در تاجیکستان است.
سمنک یا سمنو از بهترین غذاهای نوروزی است که از جوانه گندم و آرد تهیه می‌شود و یکی از اجزای اصلی سفره هفت‌سین یا خوان نوروزی به شمار می‌آید. البته مراسم سمنوپزان در کشورهای افغانستان، ایران، تاجیکستان و ازبکستان مهم‌ترین رسم نوروزی است. با وجود این، این خوراکی در این کشورها به ندرت در طول سال خورده می‌شود و تنها در نوروز زینت‌بخش سفره‌های نوروزی است.
این غذا در کشورهای دیگر به نام‌های سمنی سوملک، سومنک و سومولوک هم شناخته می‌شود. اما در تاجیکستان مهمترین خوراکی تاجیکان برای نوروز که در تمام مناطق تاجیکستان عمومیت دارد، سمنو است که هنگام پختن آن نواهایی نظیر، «بوی بهار است سمنک، آش نهار است سمنک، از گل گندم سمنک، خوردن مردم سمنک» را سر می‌دهند. آیین تهیه و پخت سمنک یا سمنو در همه مناطق این کشور هنوز هم باقی است و پس از اعلام استقلال به جدول جشن‌های رسمی عید نوروز وارد و دوباره احیا شده است.

 نان تاجیکی اگرچه همواره خوشمزه و پرطرفدار است اما در ایام نوروز با پیوستن انواع شیرینی‌های محلی از طعم و جاذبه بیشتری برخوردار می‌شود. آیین پخت سمنک نوروزی که تا به حال بیشتر خاص مردم روستاهای تاجیکستان بود، هم‌اکنون در میان ساکنان شهرها نیز اجرا می‌شود. سمنک را در تاجیکستان عمدتاً زنان می‌پزند و برای این کار از قبل در ظروف روباز گندم را به خیس می‌گذارند و تا زمان سبز شدن دانه‌های گندم انتظار می‌کشند.

در روزهای آمادگی برای برپایی جشن نوروز شیره گندم را با آرد مخلوط کرده به دیگ می‌ریزند و روی آتش برای پخت می‌گذارند. پخت سمنک از صبح زود دو روز قبل از عید آغاز می‌شود و برای این که سمنک خیلی دیر می‌پزد، زنان طباخ گرد دیگ جمع شده و تا پخت آن با زدن دف در وصف نوروز ترانه می‌خوانند. به عقیده تاجیک‌ها، در زمان پخت سمنو حاجتمندان می‌توانند حاجت بگیرند و بیماران نیز شفا یابند و به این خاطر سمنو به معنی استقبال از بهار و در بین تاجیک‌ها شفابخش است. در مراحل آخر پخت این خوراکی عیدانه زنان با آرزوی نیک به داخل دیگ سمنک هفت دانه سنگ خرد و چهارمغز (گردو) می‌اندازند. گفته می‌شود هنگام توزیع سمنو این سنگ‌ها و گردوها به کاسه هر کسی افتاد، وی به آرزویش خواهد رسید. 

یکی دیگر از مراسم مهم وابسته به نوروز و کارهای کشاورزی «گل گردانی» نام دارد. مراسم گل‌گردانی را «بایچیچک» یا «بایچیچک گویی» نیز می‌نامند. مردم تاجیک از زمان‌های قدیم به مناسبت بیداری طبیعت و آغاز شکوفه‌دهی گل‌ها و درختان به گل‌گردانی می‌پرداختند. در گذشته وظیفه گل‌گردانی به عهده بزرگسالان بود.
اما این مراسم اکنون در اکثر محل‌ها توسط بچه‌ها و جوانان انجام می‌شود. این مراسم به این صورت اجرا می‌شود که پیش از فرارسیدن نوروز گل‌گردان‌ها و کودکان به دره و کوه و دشت و تپه رفته و از آنجا گل زردک یا سیاه گوش (بایچیچک) می‌چینند. سپس با دسته‌های گل، روستا به روستا می‌گردند و به ساکنان آنها، مژده رسیدن بهار و پایان یافتن زمستان و آغاز کشت و کار بهاری را با اشعاری می‌سرایند.
جشن «بایچیچک» یا «گل بهمن» روز و یا گل‌گردانی تاریخ بخصوصی ندارد و وابسته به میل طبیعت است و هرگاه نخستین گل‌های بهمن جوانه بزنند و کودکان این گل‌ها را پیدا کنند، مژده رسیدن بهار در کوی و برزن طنین می‌اندازد.

منبع: روزنامه اطلاعات