از شعرا و نویسندگان فارسی‌زبان قرن هشتم که همگان نام او را با طنز و هزل عجین و اغلب عامه او را به لطایفش می‌شناسند. دیوان لطایف او شامل: موش و گربه – اخلاق الاشراف – ریش نامه – صد پند – ترجیع بند ج… – تضمینات و قطعات – رباعیات
عبید زاکانی از شعرا و نویسندگان فارسی‌زبان قرن هشتم هجری قمری است. عبیدالله ملقب به نظام‌الدین از صاحبان صدور خاندان زاکان قزوین است و اشعار خوب و رسائل بی‌نظیری دارد.
عباس اقبال در مقدمه‌ی دیوان عبید می‌نویسد:
از شرح حال و وقایع زندگانی عبید زاکانی بدبختانه اطلاع مفصل و مشبعی در دست نیست. اطلاعات ما در این باب منحصر است به معلوماتی که حمدالله مستوفی معاصر عبید و پس از او دولتشاه سمرقندی در تذکره خود، تألیف‌شده در قرن ۸۹۲ ه.ق.، در ضمن شرحی مخلوط به افسانه در باب او به دست داده و مؤلف ریاض العلماء در باب بعضی از تألیفات او ذکر کرده است. معلومات دیگری نیز از اشعار و مؤلفات عبید به دست می‌آید. از مختصری که مؤلف تاریخ گزیده راجع به عبید نوشته‌است مطالب زیر استنباط می‌شود:
۱- اینکه او از جمله صدور وزرا بوده، ولی در هیچ منبعی به آن اشاره نشده است.
۲- نام شخص شاعر نظام‌الدین بوده است، در صورتی که در ابتدای غالب نسخ کلیات و در مقدمه‌هایی که بر آن نوشته‌اند وی را نجم‌الدین عبید زاکانی یاد کرده‌اند.
۳- نام شخصی شاعر عبیدالله و عبید تخلص شعری او است. خود او نیز در تخلص یکی از غزل‌های خود می‌گوید:
گر کنی با دیگران جور و جفا با عبیدالله زاکانی مکن
۴- عبید در هنگام تألیف تاریخ گزیده که قریب چهل سال پیش از مرگ اوست به اشعار خوب و رسائل بی‌نظیر خود شهرت داشته است. در تذکره دولتشاه سمرقندی چند حکایت راجع به عبید و مشاعرات او با جهان‌خاتون شاعره و سلمان ساوجی و ذکر تألیفی از او به نام شاه شیخ ابواسحاق در علم معانی و بیان و غیره هست.
عبید در تألیفات خود از چندین تن از پادشاهان و معاصرین خود مانند خواجه علاءالدین محمد، شاه شیخ ابوالحسن اینجو، رکن‌الدین عبدالملک وزیر سلطان اویس و شاه شجاع مظفری را یاد کرده است. وی از نوابغ بزرگان است. می‌توان او را تا یک اندازه شبیه به نویسنده بزرگ فرانسوی ولتر دانست.
وفات عبید زاکانی را تقی‌الدین کاشی در تذکره خود سال ۷۷۲ دانسته و صادق اصفهانی در کتاب شاهد صادق آن را ذیل وقایع سال ۷۷۱ آورده است. امر مسلم این که عبید تا اواخر سال ۷۶۸ ه.ق. هنوز حیات داشته‌است… و به نحو قطع و یقین وفات او بین سنوات ۷۶۸ و ۷۶۹ و یا ۷۷۲ رخ داده است.
از تألیفاتی که از او باقی است معلوم است که بیشتر منظور او انتقاد اوضاع زمان به زبان هزل و طیبت بوده است. مجموع اشعار جدی که از او باقی است و در کلیات به طبع رسیده است از ۳۰۰۰ بیت تجاوز نمی‌کنند.
طنز عبید
صرفنظر از اینکه عبید شاعری متوسط در حد و اندازه خویش بوده است، همگان نام او را با طنز و هزل عجین و اغلب عامه او را به لطایفش می‌شناسند. دیوان لطایف او شامل:
– اخلاق الاشراف
– ریش نامه
– صد پند
– ترجیع بند ج…
– تضمینات و قطعات
– رباعیات
– رساله دلگشا
– تعریفات ملا دو پیاز
– موش و گربه
– سنگتراش
می‌باشند. در این میان موش و گربه شهرت بسیار داشته و ریش‌نامه و صدپند از همه لطیف‌ترند. متأسفانه مانند بسیاری از طنز‌پردازان متقدم مانند سعدی شیرازی، طنز و هزل به یکسان در لطایف او راه یافته است. (منبع: کلیات عبید زاکانی، عباس اقبال آشتیانی، تاریخ چاپ و ناشر ندارد و در سال ۱۳۵۳ از بازار مروی خریداری شده است)
نمونه شعر
موش و گربه
اگر داری تو عقل و دانش و هوش بیا بشنو حدیث گربه و موش
بخوانم از برایت داستانی که در معنای آن حیران بمانی
***
ای خردمند عاقل و دانا قصهٔ موش و گربه برخوانا
قصهٔ موش و گربهٔ منظوم گوش کن همچو درّ غلطانا
از قضای فلک یکی گربه بود چون اژدها به کرمانا
شکمش طبل و سینه‌اش چو سپر شیردم و پلنگ‌چنگانا
از غریوش به وقت غریدن شیر درنده شد هراسانا
سر هر سفره چون نهادی پای شیر از وی شدی گریزانا
روزی اندر شرابخانه شدی از برای شکار موشانا
در پس خم می‌نمود کمین همچو دزدی که در بیابانا
ناگهان موشکی ز دیواری جست بر خم می خروشانا
سر به خم برنهاد و می نوشید مست شد همچو شیر غرانا
گفت کو گربه تا سرش بکنم پوستش پُر کنم ز کاهانا
گربه در پیش من چو سگ باشد که شود روبرو بمیدانا
گربه این را شنید و دَم نزدی چنگ و دندان زدی بسوهانا
ناگهان جَست و موش را بگرفت چون پلنگی شکار کوهانا
موش گفتا که من غلام توام عفو کن بر من این گناهانا
مست بودم اگر گهی خوردم گه فراوان خورند مستانا
گربه گفتا دروغ کمتر گوی نخورم من فریب و مکرانا
می‌شنیدم هرآنچه می‌گفتی آروادین قحبهٔ مسلمانا
گربه آن موش را بکشت و بخورد سوی مسجد شدی خرامانا
دست و رو را بشست و مسح کشید ورد می‌خواند همچو ملانا
بار الها که توبه کردم من ندرم موش را بدندانا
بهر این خون ناحق ای خلاق من تصدق دهم دو من نانا
آنقدر لابه کرد و زاری کردی تا بحدی که گشت گریانا
موشکی بود در پس منبر زود برد این خبر بموشانا
مژدگانی که گربه تائب شد زاهد و عابد و مسلمانا
بود در مسجد آن ستوده‌خصال در نماز و نیاز و افغانا
این خبر چون رسید بر موشان همه گشتند شاد و خندانا
هفت موش گزیده برجستند هر یکی کدخدا و دهقانا
برگرفتند بهر گربه ز مهر هر یکی تحفه‌های الوانا
آن یکی شیشهٔ شراب به کف وان دگر بره‌های بریانا
آن یکی طشتکی پر از کشمش وان دگر یک طبق ز خرمانا
آن یکی ظرفی از پنیر به دست وان دگر ماست با کره نانا
آن یکی خوانچه پلو بر سر افشره آب لیمو عمانا
نزد گربه شدند آن موشان با سلام و درود و احسانا
عرض کردند با هزار ادب کای فدای رهت همه جانا
لایق خدمت تو پیشکشی کرده‌ایم ما قبول فرمانا
گربه چون موشکان بدید بخواند رزقکم فی السماء حقانا
من گرسنه بسی بسر بردم رزقم امروز شد فراوانا
روزه بودم به روزهای دگر از برای رضای رحمانا
هرکه کار خدا کند بیقین روزیش می‌شود فراوانا
بعد از آن گفت پیش فرمائید قدمی چند ای رفیقانا
موشکان جمله پیش می‌رفتند تنشان همچو بید لرزانا
ناگهان گربه جست بر موشان چون مبارز به روز میدانا
پنج موش گزیده را بگرفت هر یکی کدخدا و ایلخانا
دو بدین چنگ و دو بدان چنگال یک به دندان چو شیر غرانا
آن دو موش دگر که جان بردند زود بردند خبر به موشانا
که چه بنشسته‌اید ای موشان خاکتان بر سر ای جوانانا
پنج موش رئیس را بدرید گربه با چنگ‌ها و دندانا
موشکان را از این مصیبت و غم شد لباس همه سیاهانا
خاک بر سر کنان همی گفتند ای دریغا رئیس موشانا
بعد از آن متفق شدند که ما می‌رویم پای تخت سلطانا
تا به شه عرض حال خویش کنیم از ستم‌های خیل گربانا
شاه موشان نشسته بود به تخت دید از دور خیل موشانا
همه یکباره کردنش تعظیم کای تو شاهنشهی بدورانا
گربه کرده است ظلم بر ماها ای شهنشه اولم به قربانا
سالی یکدانه می‌گرفت از ما حال حرصش شده فراوانا
این زمان پنج پنج می‌گیرد چون شده تائب و مسلمانا
درد دل چون به شاه خود گفتند شاه فرمود کای عزیزانا
من تلافی به گربه خواهم کرد که شود داستان به دورانا
بعد یک هفته لشگری آراست سیصد و سی هزار موشانا
همه با نیزه‌ها و تیر و کمان همه با سیف‌های برّانا
فوج‌های پیاده از یکسو تیغ‌ها در میانه جولانا
چونکه جمع‌آوری لشگر شد از خراسان و رشت و گیلانا
یکه موشی وزیر لشگر بود هوشمند و دلیر و فطانا
گفت باید یکی ز ما برود نزد گربه به شهر کرمانا
یا بیا پای تخت در خدمت یا که آماده باش جنگانا
موشکی بود ایلچی ز قدیم شد روانه به شهر کرمانا
نرم نرمک به گربه حالی کرد که منم ایلچی ز شاهانا
خبر آورده‌ام برای شما عزم جنگ کرده شاه موشانا
یا برو پای تخت در خدمت یا که آماده باش جنگانا
گربه گفتا که موش گه خورده من نیایم برون ز کرمانا
لیکن اندر خفا تدارک کرد لشگر معظمی ز گربانا
گربه‌های براق شیر شکار از صفاهان و یزد و کرمانا
لشگر گربه چون مهیا شد داد فرمان به سوی میدانا
لشگر موش‌ها ز راه کویر لشگر گربه از کهستانا
در بیابان فارس هر دو سپاه رزم دادند چون دلیرانا
جنگ مغلوبه شد در آن وادی هر طرف رستمانه جنگانا
آنقدر موش و گربه کشته شدند که نیاید حساب آسانا
حملهٔ سخت کرد گربه چو شیر بعد از آن زد به قلب موشانا
موشکی اسب گربه را پی کرد گربه شد سرنگون ز زینانا
الله الله فتاد در موشان که بگیرید پهلوانانا
موشکان طبل شادیانه زدند بهر فتح و ظفر فراوانا
شاه موشان بشد به فیل سوار لشگر از پیش و پس خروشانا
گربه را هر دو دست بسته بهم با کلاف و طناب و ریسمانا
شاه گفتا بدار آویزند این سگ روسیاه نادانا
گربه چون دید شاه موشان را غیرتش شد چو دیگ جوشانا
همچو شیری نشست بر زانو کَند آن ریسمان به دندانا
موشکان را گرفت و زد بزمین که شدندی به خاک یکسانا
لشگر از یکطرف فراری شد شاه از یک جهت گریزانا
از میان رفت فیل و فیل سوار مخزن تاج و تخت و ایوانا
هست این قصهٔ عجیب و غریب یادگار عبید زاکانا
جان من پند گیر از این قصه که شوی در زمانه شادانا
غرض از موش و گربه برخواندن مدعا فهم کن پسر جانا
منابع
۱. کلیات عبید زاکانی، عباس اقبال آشتیانی
۲. http://fa.wikipedia.org
برگرفته از: باشگاه اندیشه