به مناسبت نهم خرداد ۱۳۰۳، سالروز درگذشت ناظم الاطبا نفیسی
مجید بجنوردی – پژوهشگر تاریخ
اگر بتوانیم با نگاهی دیگر در مفهوم تجدد، آن را برآیند «آمیزش و پیوند فرهنگ‌ها و مردمان سراسر جهان و پیدایش تجربیات نو در بازنگری و بازآرایی آینده‌نگرانه خویش» قلمداد کنیم، به ناچار اخذ تأسیسات فرنگی را می‌شود یکی از وجوه تجددخواهی ایرانیان عنوان کرد؛ یکی از این تأسیسات، ساخت بیمارستانی نوین در ایران بود که می‌توان بنیان آن را یکی از نمود‌های تجددخواهی دوران قاجار دانست که سعی داشت از طب قدیم و رسم حکیم‌باشی‌های دارالشفاها که به قول پدر عبدالله مستوفی «جز چند علف جوشانده و بخور اماله» چیز دیگری نمی‌دانستند، فاصله گرفته و طب جدید را رواج دهد و افزون بر آن، بیمارستان نوین به‌عنوان یک نهادی که «از حریم خاصه و خواص فراتر رفته و به گسترش و بهسازی عرصه عمومی و پیشبرد منافع عامه و حفظ الصحه عمومی بپردازد» دارای اهمیت تجددخواهانه بود. از قضا این مهم، یعنی ساخت «نخستین بیمارستان مطابق معمول اروپا» با همراهی یکی از متجددان عصر قاجار، ناظم الاطبا کرمانی جامه عمل پوشیده شد که در روز دوشنبه نهم خرداد ۱۳۰۳ شمسی بواسطه بیماری ذوسنطاریا (دی سانتری، اسهال خونی) درگذشت و نوشتار پیش رو با گذشت نود و سه سال از مرگ او، فرصتی برای ذکر خدمات و یادگار سترگ او در نزدیکی میدان حسن‌آباد تهران، یعنی بیمارستان سینا پدید آورد.
مرحوم علی‌اکبر نفیسی معروف به ناظم الاطبا کرمانی متولد ۱۲۶۳ قمری، از طبیبان معروف دوران قاجار بود که اصلیتی کرمانی داشت و تا اوایل جوانی هم، طب قدیم را در همان شهر فراگرفت و بعدها برای تحصیل طب جدید در مدرسه دارالفنون به تهران مهاجرت کرد. ناگفته نماند ناظم الاطبا تنها طبیب خاندان نفیسی نبود، چه نیای او تا سده نهم هجری همه پزشک بودند و «حکیم برهان‌الدین نفیسی بن عوض بن حکیم کرمانی… طبیب دستگاه الغ بیگ پسر شاهرخ، شاهزاده دانشمند معروف تیموری بود» و جد هفتم او «میرزا سعید شریف طبیب کرمانی به اصفهان رفته و چندی در دربار شاه عباس بزرگ در آن شهر زیسته» و در اصل طبیب دربار شاه عباس صفوی بود.
اما ناظم الاطبا بواسطه استعداد و مهارتی که در تحصیل طب در دارالفنون از خود نشان داد و با اینکه هنوز دوره طب در مدرسه را تمام نکرده بود، طبابت فوج مهندس به او واگذار شد و در قحطی معروف دوران قاجار که بیماری‌های مختلف معلول آن بود در جهت بهبود حال عامه مردم از خود مایه فراوان گذاشت و در نهایت با توجه به این مهارت‌ها و استعداد‌ها بود که مورد توجه دربار قاجار و ناصرالدین شاه و میرزا یوسف مستوفی‌الممالک آشتیانی صدراعظم قرار گرفت و چندی پس از آن به دعوت مسعود میرزا ظل السلطان به اصفهان رفت و پس از روی کار آمدن شاه جدید، مدتی در رکاب مظفرالدین شاه بود و سمت طبیب معالج مظفرالدین شاه را داشت و با روی کار آمدن محمدعلی شاه، از کمک به مشروطه‌خواهان ابایی نداشت؛ او سرانجام پس از مدت‌ها تعلیم و تربیت و خدمت، در روز دوشنبه ۲۶ ذی القعده ۱۳۴۲ مطابق با نهم خرداد ۱۳۰۳ شمسی پس از چند روز بستری بودن در سن ۷۹ سالگی درگذشت و در ایوان بقعه سر قبر آقا در نزدیکی چهارراه مولوی تهران به خاک سپرده شد.
تأسیس نخستین بیمارستان جدید در تهران
فکر تأسیس نخستین بیمارستان نوین در ایران به نخستین سفر ناصرالدین شاه قاجار به اروپا باز می‌گردد. با این توضیح که در سال ۱۲۹۰، با مراجعت شاه از اروپا و به پیشنهاد میرزا حسین خان مشیرالدوله، علاقه ساخت بیمارستانی در تهران به مانند آنچه شاه در اروپا دیده بود پدید آمد؛ که در نتیجه آن ناظم الاطبا کرمانی که در آن زمان پزشکی جوان و با مهارت بود به تأسیس این مهم مأمور شد و بعدها نخستین کرسی ریاست این بیمارستان نیز به او واگذار شد.
ناظم الاطبا هم در فنون طبابت تبحر داشت و هم با دولتمردان زمان خود حشر و نشر داشت، چنانچه ناصرالدین شاه قاجار او را که از طبیبان دربار بود در سفرها با خود همراه می‌کرد و حتی نام سعید را برای فرزند او (سعید نفیسی مورخ شهیر روزگار ما) برگزید؛ در نتیجه در کارهای مهم دولتی، ناظم الاطباء محل رجوع دولتمردان بود که یکی از این موارد تأسیس مریضخانه دولتی و بعدها ریاست آن بود.
گرچه نام این بیمارستان در ابتدا مریضخانه دولتی بود اما بعدها به بیمارستان سینا نامور شد. سعید نفیسی درباره نام این بیمارستان در مجله یادگار سال ۱۳۲۶ می‌نویسد: «چقدر بجا بود اگر اولیای وزارت بهداری اسم سینا را از روی این بیمارستان برمی‌داشتند یا آنکه لااقل آن را ابن‌سینا مبدل می‌ساختند زیرا که ما همه می‌دانیم که نام آن حکیم و طبیب بزرگ که از مفاخر بزرگ ایران است ابن‌سیناست نه سینا و سینا نام جد اوست که معلوم نیست که چکاره بوده و واقعاً از علم و معرفت بهره‌ای داشته است یا نه». نفیسی در ادامه با بیان اینکه لغت سینا را کلیمیان بر سر زبان‌ها انداخته‌اند و پاره‌ای از مؤسسات خود را به آن نام نامیده‌اند تا یادگاری از کوه سینا داشته باشند و برخی مسلمانان نیز تصور کرده‌اند که این نام از ابن‌سینا یا جد اوست، نشان می‌دهد که اسم بیمارستان در ابتدا بنیان آن، غیر از این نامی بوده که امروز رواج دارد.
مریضخانه دولتی تنها بیمارستانی نبود که با یاری ناظم الاطبا پایه‌گذاری شد؛ او پس از کناره‌گیری از مریضخانه دولتی، با حاج میرزا حسین خان مشیرالدوله که مأمور تولیت آستان رضوی بود به مشهد رفت و در آنجا دومین بیمارستان جدید و به شیوه اروپایی در ایران را به نام بیمارستان رضوی که از موقوفات آستانه بود تأسیس کرد.
اما ناظم الاطبا علاوه بر تأسیس این بیمارستان‌ها، در بنیان نهادن مدرسه جدید شرف و تألیف کتب متعدد در زمینه طب و تدوین فرهنگ نفیسی شامل لغات تازی و فارسی و اقدامات عام المنفعه دیگر نیز نقش فراوانی داشت.
منبع: روزنامه ایران