سعیده مختارزاده – کار‌شناس ارشد حقوق بین‌الملل
اگرچه پناهندگی قدمتی به اندازه تاریخ تمدن‌های بشری دارد اما در برهه‌هایی از تاریخ «بحران پناهندگی» ناشی از بروز مخاصمات مسلحانه داخلی و بین‌المللی، خشونت‌های گسترده اجتماعی و بحران‌های طبیعی و انسانی موجب آوارگی و بی‌خانمانی میلیون‌ها انسان در سرتاسر جهان شده است.
«کنوانسیون بین‌المللی درباره وضعیت پناهندگان» در سال ۱۹۵۱ برای پاسخ به نیاز‌ها و حقوق میلیون‌ها انسان آواره و پناهنده در قاره اروپا که به سبب یکی از این بحران‌های پناهندگی بعد از جنگ جهانی دوم، نیاز به دریافت حمایت‌های بین‌المللی داشتند به تصویب دولت‌های عضو سازمان ملل متحد رسید. کشورهای عضو مطابق ماده ۱ این کنوانسیون و پروتکل الحاقی آن به ارائه تعریفی از پناهنده پرداختند تا حدود میان این افراد با مهاجران اقتصادی و دیگر افرادی که کشور خود را ترک می‌کنند به وسیله اثبات یک ترس موجه از آزار، شکنجه و تعقیب به دلایل نژادی، مذهبی، ملی، عقیده خاص سیاسی یا عضویت در گروه‌های اجتماعی خاص مشخص شود، چراکه اثبات پناهندگی و پذیرش آن از سوی دولت میزبان، ضامن تأمین حقوق و تکالیفی برای آن‌ها خواهد بود. از آن زمان اقدامات بین‌المللی و منطقه‌ای بسیاری برای حفظ و حمایت از حقوق پناهندگان، پناهجویان و افراد آواره داخلی صورت گرفته است. نامگذاری «روز جهانی پناهنده» توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۰ به منظور افزایش آگاهی و جلب حمایت‌های دولت‌ها، نهادهای غیردولتی و مردم برای کمک به افرادی که به صورت اجباری مجبور به ترک خانه و وطن خود شده‌اند؛ از جمله این اقدامات بوده است.
در شرایط کنونی نیز در نتیجه ظهور گروه‌های تکفیری و شورشی، خشونت‌های گسترده نسبت به گروه‌های نژادی، قومی و مذهبی خاص و بروز مخاصمات مسلحانه در بسیاری از مناطق جهان ازجمله خاورمیانه، امریکای مرکزی و آفریقای مرکزی و شرقی، جهان با یکی دیگر از بحران‌های پناهندگی روبرو است.
امسال در حالی تاریخ ۲۰ ژوئن به رسم هرساله گرامی داشته می‌شود که نزدیک به ۶۵ میلیون انسان مجبور به فرار و ترک اجباری خانه خود شده‌اند و نیاز به دریافت کمک‌های اساسی و اولیه دارند. با توجه به اینکه بیش از نیمی از این جمعیت را کودکان تشکیل می‌دهند، ارائه حمایت‌های بین‌المللی به این افراد که مطابق اعلام کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان بزرگ‌تر از جمعیت آوارگان جنگ جهانی دوم است، اهمیت دو‌چندان پیدا می‌کند.
بحران پناهندگی طی سه سال گذشته جا‌به‌جایی‌های اجباری عظیم انسان‌ها را ایجاد کرده تا به‌طور میانگین روزانه بیش از ۳۰ هزار نفر در جست‌وجوی امنیت، سرپناه و نیازهای اولیه خود همه‌چیزشان را رها کنند و بگریزند و بسیاری در مسیر ناهموار پناهجویی جان خود یا عزیزانشان را از دست دهند. افزایش شمار قربانیان و مفقودین در دریای مدیترانه و دیگر مسیرهای پناهجویی در سال ۲۰۱۶ باعث شد تا آژانس سازمان ملل متحد در امور پناهندگان این سال را مرگبار‌ترین سال برای پناهجویان لقب دهد. شاید به همین علت بود که در همین سال کمپینی با هشتگ #باپناهندگان توسط این سازمان با هدف ابراز همبستگی مردم با پناهندگان، پناهجویان و افرد آواره داخلی تشکیل شد تا از دولت‌ها بخواهد نسبت به فراهم آوردن ۱) امکان زندگی هر خانواده پناهنده در یک فضای امن ۲) امکان دسترسی هر کودک پناهنده به آموزش ۳) امکان مهارت‌آموزی و اشتغال پناهندگان برای ایجاد اثرات مثبت در جامعه خود، اقدامات لازم را به‌کار گیرند.
کشور ما به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و باسابقه‌ترین کشورهای پناهنده‌پذیر در جهان، که سال‌هاست با میزبانی جمعیت بزرگی از پناهندگان افغانستانی و عراقی در رتبه‌های دوم و سوم پناهنده‌پذیری جهان قرار دارد و به کنوانسیون ۱۹۵۱ درباره وضعیت پناهندگان نیز پیوسته است، خدمات مناسبی را در مقایسه با امکانات کشورهای توسعه‌یافته به این افراد ارائه داده است. هرچند با توجه به تحولات اخیر و اقامت طولانی پناهندگان در نسل‌های پی‌درپی در ایران رویکردی نوین جهت بررسی نیاز‌ها و امکان توسعه مقررات ملی در این حوزه ضروری به نظر می‌رسد. بنابراین، شایسته است که روز جهانی پناهنده همگام با دیگر کشورهای جهان با هدف افزایش آگاهی‌های عمومی، توجه بیشتر به حقوق انسانی و نیازهای اساسی افراد پناهنده و همچنین افزایش همبستگی و بردباری اجتماعی نسبت به پناهندگان، گرامی داشته شود.
منبع: روزنامه اعتماد