چله تموز حدوداً از اول تیرماه که طولانی‌ترین روز سال است شروع می‌شود
تموز در تقویم کهن ایرانی گرم‌ترین ماه سال است. «چله بزرگ» یکی از جشن‌های ایرانی بوده که امروزه فراموش شده است اما در جنوب خراسان طولانی‌ترین روز سال را هنوز هم گرامی می‌دارند اما نه با آن اهمیتی که برای شب چله زمستان یا یلدا قائل هستند. چهل یا چله تموز حدوداً از اول تیرماه شروع می‌شده و تا دهم مردادماه ادامه می‌یافته. معمولاً شروع این چهل روز با طولانی‌ترین روز سال شروع می‌شود.
چله تموز در خراسان
خراسان یکی از جاهایی است که جشن چله تموز هنوز در آن کم و بیش وجود دارد. در تقویم محلی بیرجند «چله بزرگ» تابستان از اول تیرماه شروع می‌شود و تا دهم مردادماه ادامه می‌یابد و «چله خرد» تابستان از دهم مرداد شروع و تا سی‌ام این ماه ادامه دارد. از اول دی‌ماه تا دهم بهمن‌ماه را «چله کلو»، از دهم بهمن‌ماه تا آخر این ماه را «چله خرد» می‌گویند. شعر معروف خراسانی:
نه از شو مو منالم نه که از روز نه از یلدا گیله درم نه چله تموز
هموقذر فهمیدم دمین ای دنیا که آسونی د بعد سختی میه هنوز
نه از شب من گله و ناله دارم و نه از روز- نه از یلدا و نه از تموز. در قدیم روزهای بعد از نوروز را به دو چهل تقسیم می‌کردند، چل روز اول که چله معتدل است و چل روز بعد که روزهای گرما است بعد از چله دوم چله تموز شروع می‌شود، که داغ‌ترین روزهای سال است.
سعدی:
عمر برَف است و آفتاب تموز (تیر)
اندکی ماند و خواجه غَرّه هنوز (غره یعنی خودخواه و مغرور)
ای تهی‌دست رفته در بازار
ترسمت پُر نیاوری دستار
یار ناپایدار دوست مدار دوستی را نشاید این غدّار
نیک و بد چون همی بباید مرُد خُنُک آنکس که گوی نیکی برُد
برگ عیشی به گور خویش فرست کس نیارد ز پس ز پیش فرست
عمر برَف است و آفتاب تموز اندکی ماند و خواجه غَرّه هنوز
ای تهی‌دست رفته در بازار ترسمت پُر نیاوری دستار
هر که مزروع خود بخورد به خوید وقت خرمنش خوشه باید چید
جشن نیلوفر
جشن نیلوفر به چله تموز ارتباط دارد. به روایت ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه زمان جشن نیلوفر ششم تیرماه (خردادروز از تیرماه) است. با توجه به شواهد دیگر به نظر می‌رسد که گل نیلوفر از نظر باورهای مردمی با خورشید و احیاناً با میترا / مهر در پیوند بوده باشد. زمان شکوفایی سالانه گل نیلوفر (نیلوفر صحرایی و باغی) و نیز زمان شکوفایی روزانه آن با خورشید هماهنگ است. زمان گل‌دهی آن در چله تموز (طولانی‌ترین روز) و در ایام عمودی‌ترین تابش‌های خورشید و زمان شکوفایی روزانه گل نیلوفر نیز همراه با سپیده و طلوع خورشید است و هر روز همراه با بردمیدن خورشید شکوفا می‌شود. این ویژگی‌ها موجب شده بوده که نیلوفر و خورشید را از یک خاستگاه و در پیوند با یکدیگر به شمار آورند و گرامی‌داشت نیلوفر را گرامی‌داشت خورشید بدانند. خورشیدپرستی از اولین ادیان بشری است و در دوران میترایی بصورت پر و بال یافته و گسترده در رسم‌های ایرانی نفوذ کرده است.
هم‌اکنون این جشن در روز دهم مردادماه (آبان روز ماه امرتات) در بعضی از مناطق ایران نظیر قسمت‌های جنوبی استان خراسان و سمنان و یزد برگزار می‌گردد. در این روز نیز به‌سان دیگر جشن‌های ایرانی به رقص و پایکوبی پرداخته و از میوه‌های فصل تناول نموده.
منبع: جشنامه