ثبت تاریخی بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی در ایران ترمزی برای دست‌اندازی‌ها و تعدی‌ها به حریم آنهاست
شمارش معکوس برای ثبت جهانی یزد به صدا در آمده است. شهری که بر باد رفتن بادگیر‌هایش شاید یکی از دلایل ورودش به فهرست میراث در خطر یونسکو باشد. ایران با ورود نام‌های متعدد از آثار تاریخی‌اش در فهرست جهانی به رتبه یازدهم دنیا رسیده که این رتبه را مدیون تلاش سال‌های اخیر سازمان میراث فرهنگی است.
به گزارش ابتکار، گرچه ثبت محوطه‌ها و بناهای تاریخی در نظر بسیاری اتفاق مثبتی ارزیابی می‌شود اما برخی معتقدند که این طرح در جهان شکست خورده است. باوری که شاید در پاسخ به این سؤال به دست می‌آید که این ثبت جهانی چه آورده‌ای برای محوطه‌های تاریخی از جمله ایران داشته است؟ مهدی حجت، قائم مقام سابق سازمان میراث فرهنگی و رئیس ایکوموس در ایران یکی از منتقدان ثبت جهانی میراث ایران است که معتقد است که ثبت متعدد میراث ایران در فهرست میراث جهانی آورده‌ای نداشته است.
به چه دلیل به اصفهان سفر می‌کنید؟
بسیاری از کار‌شناسان می‌گویند، ثبت محوطه در فهرست میراث جهانی سبب می‌شود افراد بیشتری آن را بشناسند و از ارزش‌های آن آگاهی یابند و به همین ترتیب، فعالیت‌های گردشگری در محوطه نیز افزایش می‌یابد. زمانی که چنین فعالیت‌هایی با در نظر گرفتن اصول استوار گردشگری بخوبی برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی شوند، می‌توانند منابع مالی مهمی را برای محوطه و نیز برای اقتصاد محلی به ارمغان آورند. اما آیا این ثبت جهانی توانسته ایران را در رسیدن به اهداف گردشگری کمک کند؟ حجت معتقد است که ثبت جهانی شدن آثار تاریخی توریست را افزایش نمی‌دهد. کسی که از یک کشور خارجی به ایران می‌آید می‌داند که باید به اصفهان و شیراز و تبریز برود و در خلال آن می‌داند که این تخت جمشید در شیراز به ثبت جهانی رسیده است. اما به خاطر ثبت جهانی بودن آن به سراغش نمی‌رود. حجت می‌گوید: شاید شما هم تا به امروز بار‌ها به سفر در ایران و کشورهای دیگر رفته‌اید. آیا تا به حال شده که از آژانس یا تور مسافرتی سؤال بپرسید که این کشور چند میراث ثبت‌شده دارد؟ یا اینکه وقتی به فرانسه می‌روید و از برج ایفل دیدن می‌کنید به خاطر ثبت جهانی بودن آن بنا است؟ قطعاً پاسخ منفی است.
از افتخار تا شرمندگی
به ثبت تاریخی میراث می‌توان از زوایای مختلفی نگریست، مثلاً از آن جهت که ثبت تاریخی بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی در ایران ترمزی برای دست‌اندازی‌ها و تعدی‌ها به حریم آنهاست، نقطه‌ای مثبت به نظر می‌رسد، گرچه ثبت جهانی شدن هم نتوانسته آن‌ها را ۱۰۰ درصد از تخریب محفوظ بدارد. با این حال اما تجربه تهدید یونسکو به خروج بناهای تاریخی ایران از فهرست میراث جهانی سبب شده تا برج‌های بلندی که به حریم‌های تاریخی تجاوز کرده‌اند، عقب‌نشینی کنند. ماجرای احداث خیابان جدیدی در موازات میدان نقش جهان که احتمال خروج این میدان تاریخی را از فهرست جهانی یونسکو به خطر انداخته بود در خاطر بسیاری از ما باقی مانده است. خطری که البته نقطه منفی در تاریخ ایران در جهان به ثبت رساند. رئیس ایکوموس در ایران اما معتقد است که ثبت میراث ایران در فهرست میراث جهانی نقطه‌ای منفی است. او می‌گوید: اگر کشوری نتواند درست از آثار تاریخی‌اش محافظت کند آن میراث وارد لیست میراث در خطر می‌شود و این چیزی جز آبروریزی برای آن کشور ندارد. اتفاقی که برای ایران هر روز می‌افتد و این اصلاً جای افتخار ندارد.
سکوت یونسکو در مقابل تخریب بناهای تاریخی در جنگ
حفاظت از این آثار در زمان جنگ به عنوان مکان‌های امن به واسطه ثبت جهانی آن یکی از مزایایی است که کار‌شناسان از آن یاد می‌کنند. با این حال اما در طول این سال‌ها جهان شاهد تخریب و بمباران شهرهای تاریخی و محوطه‌های باستانی ثبت‌شده خود بوده است. شهر تاریخی پالمیرا در استان حمص سوریه یکی از قربانیان جنگ و خشونت است. سرنوشتی شوم که داعش آن را برای این شهر تاریخی رقم زده و ثبت جهانی آن در فهرست جهانی یونسکو نیز نتوانسته مانع آن شود. حجت در این باره می‌گوید: هیچ کسی به این موضوع اعتنایی نمی‌کند و حتی شاهد این موضوع هستیم که یونسکو نیز یک بیانیه یا قطعنامه در این مورد صادر نکرده است. شاید می‌توان گفت که این موضوع نیز درگیر مسائل سیاسی شده است.
ایران به ثبت جهانی میراثش می‌بالد چون…
با این حال ثبت ملی شدن محوطه‌های تاریخی آنچنان هم بی‌مزیت نبوده است. به گفته قائم مقام سابق سازمان میراث فرهنگی ثبت جهانی میراث کشور‌ها آورده مادی و معنوی دارد. آورده معنی این ثبت این است که ملتی می‌توانند به خود ببالند که اثری را به وجود آورده‌اند که جهان آن را جزو میراث خود می‌داند. این افتخار بزرگی است. امروز دنیا به اندازه‌ای قبول کرده که تخت جمشید به اندازه‌ای مهم است که جزو میراث جهان است. بنابراین کشوری مانند انگلستان می‌تواند افتخار کند که تعداد زیادی آثار جهانی دارد. یعنی در این فرهنگ آثاری ایجاد شده که ارزش جهانی دارد. ولی از نظر مادی این ثبت جهانی مزیتی اندک برای ایران و سایر کشورهای جهان داشته است. اگر به تبلیغات گردشگری کشورهایی که میراث جهانی دارند، توجه کنید می‌بینید که در هیچکدام آن‌ها گفته نمی‌شود که ما چند اثر تاریخی ثبت جهانی داریم.
حفظ به جای ثبت
به نظر می‌رسد که ثبت میراث ایران در فهرست میراث جهانی همان راهی نیست که آن‌ها باید برای حفظ خود از گزند نامهربانی‌ها و طمع‌های انسانی بپیماید. حجت می‌گوید: یک میراث تاریخی اول باید به ثبت محلی، منطقه‌ای، ملی برسد و بعد به اندازه‌ای اهمیت پیدا کند که چند کشور با یکدیگر شریک شوند و آن را به ثبت برسانند. بعد از آن این بنای تاریخی به اندازه‌ای مهم می‌شود که به ثبت جهانی می‌رسد. این مراحل یک ثبت جهانی است. اما ما یک‌مرتبه به دنبال ثبت جهانی بنا‌ها و محوطه‌های تاریخی خود می‌رویم که این موضوع حاصلی برای ما نخواهد داشت. حفاظت از میراث تاریخی درمانی است که ایران به آن نیازمند است. حجت معتقد است که ما باید به جای ثبت جهانی میراث به دنبال آن باشیم که جلوی ساخت اتوبان در شهرهای تاریخی همچون کاشان را بگیریم و از میراث خودمان حفاظت و حراست کنیم نه اینکه وقت و انرژی خود را صرف ثبت جهانی این میراث تاریخی کنیم.
منبع: داتیکان