گروه علم و فرهنگ مجذوبان نور – مینا رحمانی
هزاران سال است که بشر برای فهم کیهان به آسمان خیره شده است. تمدن باستان همواره تأکید فراوانی بر مشاهدات رصدی داشته و منجمان یونان باستان جزو اولین افرادی بودند که مشاهدات خود را برای توضیح کیهان ثبت و ضبط کرده‌اند. برای آن‌ها جهان شامل خورشید، ماه، ستارگان و پنج نقطهٔ درخشانی بود که در میان ستارگان حرکت می‌کردند. یونانیان باستان این پنج نقطهٔ نورانی را پس از خدایان خود نام‌گذاری کردند که سیارگان یا سرگردانان نامیده می‌شدند. بعد‌ها رومیان نام آن‌ها را به تین به صورت مرکوری، ونوس، مارس، ژوپیتر و ساترن که نام‌های مورد استفادهٔ امروزی سیارات است، ترجمه کردند.
رصدگران اولیه معتقد بودند که خورشید و دیگر اجرام آسمانی به دور زمین می‌گردند. به تدریج منجمان تشخیص دادند که مدل زمین مرکزی نمی‌تواند حرکت سیارات را توضیح دهد. در اوایل قرن هفدهم مشاهدات گالیلئو گالیله به وسیلهٔ تلسکوپ که به تازگی اختراع شده بود، از نظریهٔ منظومهٔ شمسی که بیان می‌کرد تمام سیارات ازجمله زمین به دورخورشید می‌چرخند، به شدت پشتیبانی کرد. پس از پذیرفته شدن این نظریه، به تدریج قمرهای سیاره‌ای، حلقه‌های زحل و سیارات دیگر کشف شدند. اورانوس در سال ۱۷۸۱، نپتون در سال ۱۸۴۶و بزرگ‌ترین خرده‌سیاره شناخته‌شده در سال ۱۸۰۱ در مداری بین مریخ و مشتری کشف شد.
دانشمندان معتقدند منظومهٔ شمسی ما در حدود ۴/۶ بیلیون سال پیش از ابری از گاز و غبار شکل گرفته است. امروزه این منظومه شامل یک ستاره، هشت سیاره، پنج سیارهٔ کوتوله، ۱۸۱ قمر، ۵۶۶۰۰۰ خرده‌سیاره و ۳۱۰۰ دنباله‌دار است.
چهار سیاره نزدیک به خورشید: عطارد، زهره، زمین و مریخ به عنوان سیارات خاکی شناخته می‌شوند، چون سطحی جامد و صخره‌ای‌شکل دارند. دو سیارهٔ بعدی یعنی مشتری و زحل به عنوان غول‌های گازی و دو سیارهٔ دور‌تر اورانوس و نپتون به غول‌های یخی معروف هستند.
جوّ زمین عمدتاً از نیتروژن و اکسیژن ساخته شده است. عطارد جو بسیار رقیقی دارد درحالی که زهره دارای جوی ضخیم و عمدتاً متشکل از کربن دی‌اکسید است. جو کربن‌دی‌اکسیدی مریخ نیز بسیار نازک است. مشتری و زحل بیشتر از ترکیب هیدروژن و هلیم ساخته شده‌اند. درحالی که اورانوس و نپتون بیشتر متشکل از آب، آمونیاک و متان هستند. فضاپیما‌های ویجر ۱ و ۲ که در سال ۱۹۷۷ به فضا پرتاب شدند توانستند از غول‌های گازی دیدن کنند و ویجر ۲ به سمت غول‌های یخی رفته و آن‌ها را نیز به تصویر کشید.
سیارات کوتوله شامل سرس، پلوتو، اریس، هائومیا و ماکی‌ماکی ساختاری شبیه به هم دارند. آن‌ها اغلب سطحی جامد و یخی دارند. اخیراً دو فضاپیمای ناسا «مأموریت داون» و «نیو هوریزن» از سرس و پلوتو دیدن کردند.
میدان مغناطیسی، حلقه‌ها و قمر‌ها ویژگی‌های یک سیاره را توصیف می‌کنند. از میان سیارات کوتوله نیز پلوتو، اریس و هائومیا به ترتیب پنج، یک و دو قمر دارند. قمرهای سیاره‌ای همگی شبیه هم نیستند. یکی از آن‌ها (تیتان قمر زحل) اتمسفر غلیظی دارد؛ دیگری آتشفشان‌های فعال دارد (آیو قمر مشتری). قمرهای جدید مکرراً کشف می‌شوند، بنابراین تعداد قمر‌ها می‌تواند تغییر کند.
حلقه‌های سیاره اشکال جذاب سیاره‌ای هستند. از سال ۱۶۵۹ تا ۱۹۷۹، چنین تصور می‌شد که که زحل تنها سیاره‌ای است که حلقه دارد. مأموریت‌های فضایی ناسا به سیاره‌های خارجی‌تر نشان داد که مشتری، اورانوس و نپتون نیز دارای حلقه هستند. بیشتر سیاره‌ها دارای میدان مغناطیسی هستند که به داخل فضا گسترش پیدا می‌کند و مگنتوسفری را اطراف هر سیاره ایجاد می‌کند. این مگنتوسفر با سیاره می‌چرخد و ذرات باردار را در اطرافش جاروب می‌کند.
چقدر منظومهٔ شمسی ما بزرگ است؟ حدود پنجاه سال پیش تشخیص داده شد که بادهای خورشیدی توسط فشار گاز میان‌ستاره‌ای متوقف شده‌اند. دانشمندان می‌دانستند که این فضای تاریک و سرد بین ستارگان وجود دارد آن‌ها مرز بین این فضا و حباب‌های داغ و ذرات بارداری که منظومهٔ شمسی را احاطه کرده است را هلیوپاز نامیدند. هرچند نمی‌دانستند که این مرز تا چه اندازه ممکن است چگال باشد. این مرز درواقع نشان‌دهندهٔ پایان منظومهٔ شمسی و شروع فضای میان‌ستاره‌ای است که به وسیلهٔ آن اندازهٔ منظومهٔ شمسی تخمین زده شد. انتهای منظومهٔ شمسی حدود ۱۲۲واحد نجومی از خورشید است (هر واحد نجومی ۱۵۰میلیون کیلومتر است) که حدود سه برابر فاصلهٔ پلوتو از خورشید است که حدود ۴۰ واحد نجومی است.
در محیطی دور‌تر از هلیوپاز، ابر اورت قرار دارد که دانشمندان معتقدند از حباب ضخیمی از خرده‌ذرات یخی تشکیل شده است که منظومهٔ شمسی را احاطه کرده است. اندازهٔ این ابر ممکن است به اندازهٔ یک سوم فاصلهٔ خورشید تا نزدیک‌ترین سیاره باشد (بین ۵۰۰۰ و ۱۰۰۰۰۰ واحد نجومی).
هرچقدر کشفیات ما دربارهٔ جهان بیشتر می‌شود بیشتر به این فکر نزدیک می‌شویم که آیا زندگی در سیارات دیگر هم وجود دارد؟ آیا ما تنها هستیم؟