کهن‌ترین تمدنی که در ناحیه نهاوند امروزی شناخته شده، تمدن تپه گیان است که عمر آن را بر اساس قدیمی‌ترین سفالینه‌های یافت‌شده مربوط به ۵ هزار سال پیش از میلاد می‌دانند. نهاوند شهرستانی است که در جنوبی‌ترین نقطه استان همدان قرار دارد. اهمیت تاریخی نهاوند از آن جهت است که این شهر شاهد ظهور و سقوط تمامی سلسله‌های تاریخی ایران و حتی پیش از آن بوده است.
سفالینه‌های کشف‌شده در تپه گیان خود گواه زندگی مردمانی در این مکان هستند که حتی پیش از به قدرت رسیدن سلسله‌های تاریخی ایران به تمدن رسیدند.
تپه گیان به دنبال کاوش‌های باستان‌شناسانی چون «هرتسفلد»، «رومن گریشمن» و «ژرژ کننتو» در اوایل سده اخیر کشف شد.
سفالینه‌های دست‌ساز گیان دارای نقش‌های مرکب از خطوط و اشکال هندسی و نقش‌هایی از حیواناتی مانند بز کوهی، عقاب و غیره هستند و بر اساس همین سفالینه‌ها می‌توان پی برد که مردمان ساکن در این ناحیه یکجانشین بودند. تمدن تپه گیان دارای پنج طبقه تمدنی متمایز است که هر کدام در دوره زمانی خاصی به وجود آمده و از بین رفته‌اند. قدیمی‌ترین طبقه یعنی طبقه پنجم در عمق ۱۹ تا ۹ متری زمین به وجود آمده و پس از سال‌ها این تمدن به دلایل نامعلوم از بین رفته است. پس از آن گروه دیگری از مردمان روی آثار زندگی مردمان پیشین تمدن دیگری به وجود آوردند و به همین ترتیب پس از بین رفتن تمدن‌های چهارم و سوم و غیره همچنان گروه‌های بشری تمدن‌های جدیدتری در همان محل به وجود آوردند تا به طبقه نخست تمدن تپه گیان که در عمق ۴ متری سطح تپه قرار دارد و مربوط به هزار سال پیش از میلاد است منتهی می‌شود.
اگر چه باستان‌شناس‌های فرانسوی گزارش خوبی راجع به تپه گیان ارائه دادند، اما از دیدگاه علمی‌کار آن‌ها از غنای زیادی برخوردار نیست و دلیل آن هم این است که توجه آن‌ها بیشتر متمرکز بر یافتن اشیا مفرغی لرستان بود و به بیانی به سود خود می‌اندیشیدند.
موقعیت جغرافیایی مناسب این تپه باستانی و آب فراوان سراب گیان امکان حیات انسان را در این منطقه فراهم کرده است.
پژوهش‌های باستان‌شناسان نشان می‌دهد که تپه گیان نهاوند در کنار تپه‌هایی مانند سیلک کاشان، حسنلو آذربایجان و از نخستین نقاط تمدن‌خیز فلات ایران بوده‌اند. تپه گیان برای نخستین بار به دنبال پژوهش‌های «هرتسفلد آلمانی» در سال ۱۹۲۶ میلادی کشف شد. پس از آن کاوش‌های دکتر «ژرژ کننتو» و «رومن گیرشمن» در سال‌های ۱۹۳۱-۱۹۳۲ از چهره برخی قسمت‌های آن پرده برداشتند.
متأسفانه پیش از فعالیت باستان شناس‌ها در این منطقه بسیاری از خاک‌های تپه و آثار آن توسط کشاورزهای محلی به عنوان کود محصولات کشاورزی جا به جا شده و حفاری‌های غیرمجاز بسیاری نیز در تپه صورت گرفته که به دنبال آن برخی آثار تپه به یغما رفته بود.
در مورد طبقات تمدنی تپه گیان باید گفت هر کدام از آن‌ها دارای آثار و نشانه‌های تمدنی خاص است و نشان می‌دهد در دوره زمانی بسیار طولانی که از هزاره پنجم تا هزاره نخست پیش از میلاد را در بر می‌گیرد، انسان‌های زیادی در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند و تمدن‌های متفاوتی را به وجود آورده‌اند. در سال ۱۳۲۲ خورشیدی کتیبه‌ای مربوط به دوره سلوکیان به دست آمد که تاریخ سال ۱۱۹ سلوکی (۱۹۳ پیش از میلاد) را بر خود داشت.
این کتیبه در محل معبدی به نام «لائودیسه» کشف شد. کتیبه روی سنگی به ابعاد ۴۶ × ۸۵ سانتی‌متر در ۳۲ سطر و با خط یونانی قدیم نگاشته شده و مربوط به زمان «آنتیوخوس سوم» پادشاه سلوکی است. متن کتیبه فرمانی است به حاکم سلوکی شهر که در آن حفظ مقام و منزلت ملکه لائودیسه، خواهر آنتیوخوس سوم خواسته شده است.
لازم به ذکر است که علاوه بر کتیبه مذکور چند مجسمه کوچک مفرغی که به سبک و سیاق هنر یونانی ساخته شده‌اند و چند تکه از ستون‌های قطوری که نشان می‌دهند این مکان زمانی معبدی با شکوه بوده است به دست آمده‌اند.
محدثه آذرپور – روزنامه اطلاعات