معرف: علیرضا ذکاوتی قراگزلو
آثار ابو عبدالرّحمن سلمی، مورّخ و راوی بزرگ صوفیه، و محدّث و مؤلف مشهور ایرانی در قرن چهارم و پنجم هجری، از جهت پژوهش در تاریخ تصوف و سیر عقاید و احوال اجتماعی اهمیّت فراوان دارد. با آنکه این آثار همواره مورد توجّه بوده و بسیار نیز به چاپ رسیده بود؛ امّا تفرّق زمانی و مکانی چاپ‌های این آثار، چنان بوده که حتّی در یک کتابخانه بزرگ هم مجموعه آنها یکجا پیدا نمیشد. دانشمند محقّق دکتر نصراللّه پورجوادی کوشیدهاند این آثار را یکجا گرد آورده و در مجموعهای به خوانندگان و پژوهندگان فرهنگ اسلام و ایران عرضه کنند. و چون مجموعه این آثار در یک مجلد نمیگنجیده، قرار بر آن شده است که در دو مجلّد عرضه گردد. و اگر طبقات‌الصوفیه سلمی هم -که کتاب مفرد و مستقلی است- با این مجموعه چاپ شود، خود مجلّد دیگری خواهد بود. و میدانیم که طبقات‌الصوفیه خواجه عبداللّه انصاری هروی تحریر فارسی کهن همان کتاب است. و نیز نفحات‌الأنس، تألیف مشهور جامی، بر اساس کتاب هروی تألیف شده است امّا رسالههایی که در مجلد اوّل از مجموعه آثار ابوعبدالرّحمن سلمی گرد آمده، عبارت است از:
۱- بخش‌هایی از حقایق‌التفسیر، شامل تفسیر منسوب به امام جعفر صادق(ع)، تفسیر ابن عطا، تفسیر ابوالحسن نوری و تفسیر حسین بن منصور حلاج که پیشتر در تاریخ ۱۹۵۴ و ۱۹۶۸ و ۱۹۷۰ و ۱۹۷۳ چاپ شده بود.
اینها برگزیدههایی است از حقایق‌التفسیر سلمی که کلّ آن تاکنون چاپ نشده است؛ و گذشته از تفسیر سهل بن عبد اللّه تستری، از اوّلین نمونه‌های تفسیر صوفیانه است و توسط پل نویا و لویی ماسینیون تصحیح شده است. آنچه لازم به تأکید می‌باشد، تردید در انتساب تفسیر مورد بحث(ص ۲۱-۶۳) به امام صادق(ع) است. هرچند مصحح (پل نویا)بر صحّت این انتساب تأکید دارد؛ امّا مطالعه‌کننده شیعه و ایرانی آشنا به متون شیعه و متصوفه، هم از جهت نقد خارجی(صحّت اسناد)، و هم از جهت نقد داخلی(سبک‌شناسی و مضامین)، پی خواهد برد که این تفسیر نمی‌تواند از امام صادق(ع) باشد و حتّی کهنهتر از نیمه دوّم قرن سوّم نیز نمی‌تواند باشد. مثلاً ذیل آیه «الیوم اکملت لکم دینکم» آمده است: الیوم اشارة الی یوم بعث محمّد رسول اللّه صلعم و یوم رسالته.(ص ۲۸). پیداست که ائمه شیعه این آیه را مربوط به ولایت علی(ع) میدانستهاند؛ وانگهی چگونه روز بعثت، روز اکمال دین میتواند باشد؟ در همین تفسیر، کلمه دعائیه «آمین» (با تخفیف میم) به صورت «آمّین» (با تشدید میم) آمده است (ص ۲۳)؛ که هرگز امام صادق(ع) و هیچ عرب فصیحی چنین اشتباهی نمیکند (ر ک: تلبیس ابلیس، ترجمه فارسی، ص ۲۳۲.)
۲- بخشی از تاریخ‌الصوفیه سلمی(درباره حلاج)، مستخرج از تاریخ بغداد خطیب بغدادی است که توسط لویی ماسینیون به چاپ رسیده است.
۳- جوامع آداب‌الصوفیه.
۴- عیوب‌النفس و مداواتها.
این دو اثر توسّط اتیان کولبرگ، تصحیح و چاپ شده و همراه با مقدمه و فهرست‌هایی که توسط آقای دکتر پورجوادی تهیه شده، توسط ایشان به فارسی برگردانده شده است. (ترجمه مقدمه تفسیر حلاّج و ابن عطاء و تفسیر منسوب به امام صادق(ع) را آقای احمد سمیعی صورت دادهاند و مقدّمه تفسیر ابوالحسین نوری را آقای اسماعیل سعادت نوشتهاند).
۵- درجات المعاملات.
این اثر برای اوّلین بار چاپ میشود و مصحح آن، دکتر احمد طاهری عراقی است که یک نمونه عالی از تحقیق متون را ارائه دادهاند؛ به ویژه با توجّه به اینکه کتاب یادشده بیش از یک نسخه نداشته و اغلاط (سقطات) کتابتی فراوان داشته است، مصحح، منابع احادیث و اقوال را با مراجعه به متون دست اوّل پیدا کرده و برای اعلام توضیحاتی آوردهاند. این رساله از اوّلین کتاب‌هایی است که منازل و مقامات سلوک در آن ذکر میشود و پیش‌درآمدی است برای منازل‌السائرین؛ لذا از جهت اهمیّت رساله، اصطلاحات و تعبیرات (و در واقع مفردات فنی کتاب) نیز استخراج شده است. مقدمه مصحح نیز پرفایده می‌باشد.
ترجمه مقدّمهها، روان و شیوا، و چاپ و صحافی و تجلید کتاب نیز زیباست. ندرتاً اغلاط چاپی دارد: مثلاً در صفحه ۳۲، سطر ۱۶، «عندهم» غلط و «عنتّم» صحیح است. همچنین در صفحه ۳۱۴، سطر ۴، «جنید» غلط و «نجید» صحیح است. و نیز ضبط و اعراب شعری که در صفحه ۳۳۳ آمده، محلّ تأمّل است.
توفیق ناشر را در ادامه خدمات فرهنگی و علمی آرزومندیم و منتظر مجلد بعدی این اثر ارزشمند تحقیقی هستیم.
منبع: آیینه پژوهش – شماره ۳