گفتاری درباره فلسفه و حکمت ایرانی
اشاره: میرداماد از حکمای بزرگ ایران است که به دشوار‌نویسی شهرت دارد. تبیین اندیشه‌های این فیلسوف بزرگ کار آسانی نیست. آنچه می‌خوانید گامی در جهت ورود به جهان حکیم استرآباد است.
میرداماد حقیقت وحی را گفتگو و تخاطب عقل عقل با نفس ناطقه می‌د‌اند با الفاظ معین منظم: و حقیقة الایحاء و الوحی مخاطبه العقل الفعال للنفس الناطقه بالفاظ منظمه مسموعه مفصله و له انحاء مختلفه و مراتب متفاوته بحسب اختلاف درجات النفس فی اطوارها و احوالها المختلفه… بالجمله افضل طبقات الملائکه عند الحکماء المتالهین و العلماء الراسخین العقول و النفوس.
میرداماد در پایان قبس نهم قبسات بعد از بحث درباره فرشتگان، درباره جن نیز سخن گفته است و گفتارش در نصاب تحقیق است. عبارت او چنین است: ان لکل جرم سماوی بل لکل درجه فلکیه، و کذلک لک قال امام المشککین فی المحصل: علوم الروحانیه فعلیه و علوم الجسمانیات انفعالیه و قال: الارواح الفلکیه متصرفه فی عذا العالم. فانها هی المدبرات امرا و هی المبدا و المعاد. قبسات / ۴۰۴
نجوم. ان حرکات السماویات کانها مناسک ملکیه و عبادات فلکیه… و لاجرام الفلکیات حرکه وضعیه فی الاوضاع الجزئیه… حرکه عشقیه شوقیه اشراقیه فی الاشواق و الابتهاجات… قبسات / ۴۱۱ … ان کل جرم سماوی فهو حیوان مطیع لله جل ذکره و عز سلطانه متصرف فینظام الکون بالتدبیر متحل بمقدار قسط درجته و نصاب مرتبته بانتقاش صور الموجودات الکلیه و الجزئیه و احوالها و احکامها العینیه و العقلیه فی لوح نفسه و رقیم ذهنه و کتاب عقله و فی زبور آل محمد: ایها الخلق المطیع الدائب السریع المترد فی منازل التقدیر المتصرف فی فلک اتدبیر. قبسات / ۴۱۲. قد احسن شریکنا فی التعلیم حیث قال فی الفصوص: صلت السما بدورانها و الارض برجحانها و الماء بسیلانه و المطر بهطلانه… و نظام الکل بشخصیته الجمیله هو الانسان الکبیر الطایع المطیع لله عزوجل و انائل اقصی الکمال … قبسات / ۴۱۳. (از جذوات)
… بر متبصر سلیم الحدقه روشن شده خواهد بود که حضرت احدیت مطلقه و قیمومیت حفه مبدا و معاد و اول و آخر است قیاس به نظام جملی عالم کل بل نسبت به هر ذره از ذرات عوالم وجود فی الترتیب النازل من لدنه سبحانه طولا و عرضا علی الاطلاق و این یکی از معانی اولیت و آخریت است جل ذکره و لا من باب التشبیه بل باب ضرب الامثال و لله المثل الاعلی فی السموات و الارض…
حکما و عرفا در خصوص اینکه انسان به چه مقاماتی می‌تواند برسد، مطالب زیادی گفتهاند که البته نمی از یم و شطری از بحر است.
میرداماد به نقل از ابن سینا می‌گوید که انسان تا مرحله ربوبیت می‌تواند پیش برود:
شریکنا السالف فی آیاته الفلسفه الاسلامیه در کتاب شفا گفته است: کاد ان یصیر ربا انسانیا یکاد ان تحل عبادته بعد الله تعالی. جذوات /۱۶، مخطوط.
رباعی بی‌نظیر میرداماد
این رباعی را میرداماد نقل کرده است و در جای دیگر نیافتم:
این چرخ کدویی است کهن باده منم می در ته این سبوی افتاده منم
گر خود نظر از دیده تحقیق کنی کاهیست همه جهان و بیچاره منم
مبانی علم الحروف و الاعداد
میرداماد فرماید:
در مصطلحات علما راسخین که به لغت اصحاب عالم ملکوت تخاطب می‌کنند موجودات نظام جملی موجودات کتاب الله المبین است که هیچ صغیره و کبیره وجود را نگذاشته است که احصا نکرده باشد به یک اعتبار هویات اشخاص به حساب حروف و کلمات مفرده.
و از اینجاست که عیسی را مثلاً کلمه الله می‌گویند … و اصناف به حساب مرکبات کلامیه و جمل و اقاویل و انواع بحساب آیات و اجناس بحساب سور و قوادم و لوازم بحساب مد و تشدید و اعراب و به اعتباری دیگر اجناس عالیه و فصول بسیطه انواع مط به منزله حردف مبانی و انواع اضافیه متوسطه به منزله کلمات و انواع حقیقیه سافله به منزله آیات و اشخاص به منزله سور و نفس ناطقه بشری کامل عارف بالغ اعلی نصاب کمال عقل مستفاد به منزله کتاب مبین جامع.
و از اینجاست حدیث مقدس سید البشر ص مثل علی بن ابیطالب فیکم مثل قل هو الله احد فی القرآن و قول یعسوب الاوصیا: ذلک الکتاب الصانت و انا کتاب الله الناطق.
دست قدرت بالغه قیومی وجوبی و بنان مشیت کامله ربوبی فیاضی بقلم عقول فعاله حروف ذوات موجودات را در کتاب نظام وجود بر صفحات اوراق صنع و ابداع و تکوین و اختراع نوشته و می‌نویسد.. . علی سبیل التشویق و المعشوقیه…
مبانی میرداماد
۱. علم اعداد
اساطین حکمای متالهین و علماء روحانیون گفتهاند که: العدد عقل متحرک.
و آنچه شریک سالف ما در کتاب نفس از طبیعیات شفا “النفس عدد متحرک” نقل کرده ازین دقایق و اسرار کنایتست …
و چون به تحقیق پیوست که ماسوی الله الواحد القهار همه فی حد انفسها ذوات باطله و هویات هالکه اند پس معلوم شد که لا اله الا الله و لا معبود الا الله و لا صانع الا الله و لا حول و لا قوه الا بالله.
… توحید خواص لا موجود الا الله و لا حق الا الله و لا هو الا الله و لا ذات و لا هویه الا بالله و توحید خواص الخواص لا موجود الا هو و لا حق الا هو و لا حقیقه الا هو و لا هو الا هو.
تصریح به ذکر مطالب و حاجات و توسل به اسماء حسنی و آیات مکرمه کتاب کریم الهی و ادعیه ماثوره اصحاب وحی و عصمت و مواظبت عدد خاص و مراعات وفق مخصوص که در احادیث اوراد و اذکار و دعوات و احراز و تعویذات است متکرر الورود است در ابواب اجابات و استجابات مدخل عظیم دارد.
وحدت عددی عاشق وحدت حقه قتیم بذات و ظل ذات قیومی واحد حق من جمیع الوجود است. پس حروف و الفاظ و نقوش و ارقام هم از آن جهت که در سواد قلم و امکان داخلند غاشیه عشق قیوم واجب بالذات بر دوش دارند و همچنین اسما موجودات باسرها عاشق اسما مقدسه الهیه‌اند و در اسما حسنی عز ذکرها نیز اسماء افعال و اسماء صفات همه عاشق و واله اسم ذاتند…
فارابی در فصوص فرماید: صلت السما بدورانها و الارض برجحانها و الماء بسیلانه و المطر بهطلانه…
۲. عدد به ازای حروف
عالم عدد به ازای عالم حرف و عالم حرف به ازای عالم ذهن و عالم ذهن به ازای عالم عین و خصوصیات هریک از این عوالم متوازیه به ازای خصوصیات سایر تلک العوالم است و از اینجاست که حکمای راسخین اوهام از اسباب حدوث گرفته‌اند و بسط این اصل مقام السبط و مجال بی اوسع ازین می‌خواهد و در اذکار و دعوات و احراز و عوذات به حسب خصوصیات اوقات عبادات و طاعات و اوضاع مطالب و حاجات اسماء و الفاظ معهوده و حروف و اعداد مخصوصه در احادیث و آثار سانین و شارعین ص وارد شده و تجاوز از حد در بعضی از موارد حرام و در بعضی مکروه و در بعضی بی‌عا‌یده و بی‌استتباع ترتب اثر آمده.
۳. اسماء
اکابر اهل تحقیق و اکارم ارباب عرفان گفتهاند هر موجودی از موجودات در تحت تربیت اسمی از اسما مقدسه الهیه است و حدوف مبانی به منزله عقاقیر و اودیه تریاقیه مفرده است و کلمات آیات به منزله معاجین مرکبه و تریاقات کبیره و عدد به منزله مزاج و صورت نوعی و نیز به منزله حوض آبی که در آن غسل ارتماسی کنند اگر عمق آب زیاده از حد باشد موجب غرق می‌شود و اگر کم، غوطه خوردن میسر نیست. عدد نیز همین حکم را دارد و گفتهاند: الاعداد ارواح و الحروف اشباه و العدد کاسنان النفتاح ان انقصت او زادت لا یفتح الباب و الزیاده علب العدد المطلوب اسراف و النقص منه اخلال. الاسماء لا تفتح اسرارها الا لمن عرفها باعیانها.
۴. علم ارثماطیقی
مقرر آمده و یتقوماخس و فیثاغورس و افلاطون الهی معلم فن ارثماطیقی و متمم صناعت و امام حکمتند در دایره تقریر آورده‌اند که واحد و وحدت عددی است از آن جهت که مبدأ عدد است چه حقیقت عدد نیست الا متالف از وحدات از جمله انواع عدد نیست و از آن حیثیت که در شمار می‌آید و عد انواع عدد باسرها می‌کند داخل عددش می‌گیرند. پس از حیثیتی اثنین و اثنویت را اول مراتب عدد زوج بسیط اول اعتبار باید کرد و از جهتی اطلاق اول عدد فرد بسیط اول بر واحد لازم باید شمرد…
۵. در باب عدد ۵ و شکل دایروی آن
خمسه فرد بسیطه اول و مقوم عدد تام اول … و سیر دایر محصل دعا و جمیع انواع بسیط و مرکبه اعداد است و این مرتبه را به وجهی افضل انواع عدد گرفته‌اند از آن جهت که استداره اوسع و ابسط و افضل اشکال است چنانچه در محل خود مبرهن شده… بنابراین تقدیر عزیز علیم و عنایت صانع حکیم اقتضا کرده است که شکل اجرام فلکی و بسایط عنصری و دماغ انسانی مستدیر بوده باشد.
دایره ۵ را که در خود ضرب کنند ۲۵ حاصل آمد و این اول حرکت ۵ است که در اول و آخر متکرر الحصول است باز مربع بیست و پنج ۶۲۵ است که بیست و ۵ دور تمام کرده از اول به آخر آمده و مضروب ۶۲۵ در نفسش ۳۹۶۲۵ باز ۲۵ از اول به آخر دور کرده پس لامحاله خمسه عدد مستدیر و به این اعتبار افضل اعداد باشد و بحکم این نسبت که میان ۵ و دایره است حقیقت آفرینش را لازم افتاده است که در کره پیش از ۵ شکل مجسم متساویه القواعد . وقوع نتواند داشت.
۶. جایگاه حروف در طب روحانی
در اصطلاح ابنای حقیقت، بیان خواص بسایط و مرکبات حروف و اسماء و آیات و ادعیه را باب ادویه مفرده و قرابادین طب روحانی می‌گویند و در صدر این باب گفتهاند: رفع الاصوات فی صوانع العبادات بخلوص النیات یحال ما عقدته السموات الدایرات. میر فرماید: در کتاب ایقاظات نکات دقیقه و اسرار لطیفه در باب دعا و استجابات آورده‌ایم.
ادامه دارد…
کاظم حسینیان – روزنامه اطلاعات