دكتر حسین ابوالحسن تنهایی
مولانا شيخ سيّد حيدر بن على بن حيدر عبيد حسينى آملى، از نوادههاى حضرت على بن الحسين(ع) در سال ۷۱۹ يا ۷۲۰ در خانوادهاى سرشناس و شيعى در شهر آمل ديده به جهان گشود. سيّد حيدر به جهت تحصيل به شهرهاى قزوين، رى و اصفهان، و «با ترک همه چيز از مال دنيا كه جز خرقهاى ژنده نگه نمىدارد» به ديدار مردان حق شتافته و در دورانى «جز با صوفيان مراوده نمىكند و با اهل فتوّت (= مشايخ صوفيه) پيمان مودّت مىبندد.» و به عارفى بزرگ و زاهدى بزرگوار بنام شيخ نورالدّين طهرانى ارادت مىورزد و به احتمال و با رابطهاى چند به طريق شيخ بهائى و ملاّ محسن فيض كاشانى و تنه اصلى سلسله جليله كبرويه نوربخشيه و به احتمال ضعيف به كبرويه اغتشاشيه متعلّق، سرانجام، به پيروان شيخ احمد غزّالى متّصل شده باشد. شيخ سيّد حيدر به مكّه و مدينه مىرود (سالهاى ۷۵۱) و در سالهاى نزديک به ۷۶۸ در نجف حضور مىيابد و شاگردى مشايخ بزرگوارى چون مولانا نصيرالدّين كاشانى حلّى و شيخ فخرالدّين محمدبن حسن بن مطهّر حلّى فرزند علاّمه حلّى و معروف به فخرالمحقّقين مىكند و از طرف فخرالمحقّقين در سال۷۶۱ مجاز مىشود.
نسبشناسى سيّد
بنابر قول خود سيّد از حسب صورت با نوزده پشت به حضرت على بن الحسين امام سجاد(ع) مىرسد، نگاه كنيد:
«فانا ركن الدين حيدر بن السيّد تاج الدين على پادشاه بن السيّد ركنالدين حيدر بن السيّد تاجالدين پادشاه بن السيّد محمد امير بن على پادشاه بن ابى جعفر محمد بن زيد بن ابى جعفر محمد بن الداعى بن ابى جعفر محمد بن ابراهيم بن محمد بن الحسين الكوسبح بن ابراهيم سناءاللّه بن محمد الحزون بن حمزه بن عبداللّه الاعرج بن الحسين الاصفر بن على بن الحسين زينالعابدين بن الحسين الشهيد بن اميرالمؤمنين على بن ابىطالب عليهم السّلام.»
سلسلهشناسى عرفانى سيّد
مولانا سيّد حيدر، عارف و صوفى شيعى‌مذهب قرن هشتم بدانگونه كه خود ايشان نقل مىكند علوم طريقت و ذكر و فكر و خرقه تصوّف خود را از شيخ كامل و محقّق نورالدّين طهرانى اخذ مىكند. همانگونه كه خود وى نيز ذكر مىكند شيخ نورالدّين در محله دردشت اصفهان در قسمت تيران زندگى مىكرده است كه منظور از طهران نيز همان تيران محلهاى در اصفهان است. احتمالى نيز هست كه اين نورالدّين طهرانى يا تيرانى همان شيخ نورالدّين عبدالرّحمن الكرمى الاسفراينى است كه در رديف مشايخ سلسله كبرويّه است. تأييد اين نظر را مىتوان از آنجا گرفت كه در آن زمان جز نورالدّين عبدالرّحمن الكرمى شيخ مجاز ديگرى در تذكرهها يافت نمىشود و از آنجا كه سيّد حيدر خود به نورالدّينى كه ساكن تيران است و نه متولّد تيران، ارادت داشته و نيز از آنجا كه اغلب روحانيون سالک مثل ملاّمحسن و ملاّمحمّدتقى مجلسى متمسّک به سلسله كبرويّه بودهاند احتمال يكى بودن اين دو نورالدّين به نظر مىرسد. علاّمه مرعشى نجفى در پشـت نسخه خطى تفسير محيط الاعظم نوشته سيّدحيدر، ضمن نقل نسبشناسى او و ذكر آن تا حضرت امام سجاد عليهالسّلام به شكلى كه در اينجا نقل گرديد، مىفرمايد: «سپس در سلسله عرفا، وارد شد و به اصفهان رجوع كرد و با شيخ عارف نصيرالدّين طهرانى كه ساكن در محله دردشت، مشهور به دروازه‌شيراز، از محلات اصفهان بود، روزگار مىگذراند و به دست او خرقه پوشيد و از او تلقين ذكر آموخت.» كه به احتمال قوى شيخ نصيرالدّين همان شيخ نورالدّين سابقالذكر است. سپس جناب علاّمه مرعشى متذكّر مىشوند كه در سفر بازگشت به آمل همچنين از محضر عرفانى شيخ عبدالرّحمن القدسى نيز بهره مىگيرد. ولى علم فقه و اجازه اجتهاد او از علاّمه حلّى است. پس اين احتمال نيز هست كه منظور از شيخ عبدالرّحمن القدسى همان شيخ نورالدّين عبدالرّحمن الكرمى مىباشد. به هر روى آنچه مسلّم است احتمال نسبت سيّد به سلسله كبرويّه بسيار قوى است و شيخ او شيخ نورالدّين بوده است. همانگونه كه گفته شد اجازه اجتهاد فقهى سيّد توسّط فخرالحق و الملة والدّين ابن المطهّر الحلّى قدّس اللّه سرّه صادر شد كه عين اجازه‌نامه در صفحات۲۸ و ۲۹ كتـاب تفسير المحيط الاعظم درج است. در اين اجازه‌نامه ضمن ذكر نسب ايشان تا حضرت امام على(ع) و كتب ايشان و ضمن اشاره به سند اجازه خويش، اجازه اجتهاد صادر مىشود. در اين اجازه علاّمه حلّى سيّد را با اين اوصاف خطاب مىكند:
«سيّدالاعظم، الامام المعظم، افضل العلماء فى العالم، اعلم فضلاء بنىآدم، مرشد السالكين، غياث نفوس العارفين، محيى مراسم اجداده الطاهرين، الجامع بين المعقول و المنقول والفروع والاصول، ذوالنفس القدسيه والاخلاق النبويه، شرف آن رسول ربالعالمين، المخصوص بعنايه رب العالمين ركن اللّه والحق والدين حيدر بن…»
سيّد در برابر سوءتفاهمات
شيخ سيّد حيدر آملى در تأكيداتى كه در كتب خويش كرده سعىاى وافر داشته تا نشان دهد كه حقيقت تشيّع و تصوّف يكى است و هيچكدام بدون هم ممكن نيست. ظاهراً شيخ سيّدحيدر بيش از هركس ديگرى به اين نكته كه ناشى از كجفهمى و سوءتفاهم در ميان شيعيان و صوفيان است اشاره كرده است. البته بسيار روشن است كه مراد مولانا سيّد حيدر كجفهمى تودههاى مردم در دو دسته شيعيان و صوفيان است والاّ علیرغم اظهار نويسندگان مقدمه، رشته خرقه صوفيان موردى نيست كه بتواند مورد فراموشى دستكم صوفيان قرار گيرد!. پس وقتى در مقدمه هانرى كربن و عثمان اسماعيل يحيى مىخوانيم كه «عارفى كه اصل خرقه خود را فراموش كرده است» ، بايستى گوشزد نمود كه اين قضاوت ناشى از فقدان توجه كافى نويسندگان در معانى باطنى در مطالعات تصوّف اسلامى است، زيرا هر عارفى اگر در مقام اجازه درايت و دستگيرى طالبين قرار گيرد، قطعاً سلسله اذن خويش را مىداند و آن را مكتوب نزد خويش نگاه مىدارد و به آن مفتخر است و هيچكدام از سلاسل عرفانى و متصوّفه اسلامى سلسله اذن و خرقه خويش را فراموش نكردهاند. مقدمهنويسان مىتوانند دستكم به دو سند زير رجوع كنند. پس همان بهتر كه مقدمهنويسان بگويند كوشش سيّد حيدر «مصروف قانع ساختن دو گروه صوفى و شيعى است»، و نه عارفانى كه خرقه خويش را فراموش كردهاند! با وجود اين بايستى پذيرفت يكى از علل سوءتفاهم ميان گروه صوفيان و شيعيان توجّه ننمودن به تفكيكى است كه بايستى ميان دو مذهب صوفيان سنّى و شيعى نشان داد، كارى كه مولانا محمدتقى و محمدباقر مجلسى رحمةاللّه عليه بيش از هركس ديگرى بدان توجه كرده و ما نيز در جاى خود بدان خواهيم پرداخت و مقدمتاً نيز در طرح فرضيات ابتدايى اين بخش طرح نموديم. از ديگر عرفاى عظيمالشأنى كه به تفكيک فوق توجه داشتهاند، جناب آقاى سلطانحسين تابنده گنابادى ملقّب به رضاعليشاه طاب ثراه هستند كه نظريه ايشان نيز در جاى خود مورد بحث قرار مىگيرد. ايشان در اين زمينه صريحاً اعلام مىكنند كه صوفيان شيعى وظيفهاى ندارند كه در برابر عنادهاى صوفيان ديگر مذاهب و يا غيرعاملين به اصول تصوّف احساس تكليف كرده و از هرگونه تصوّفى دفاع كنند. دفاع در برابر شبهات ايجادشده تنها بايستى موقوف صوفيان حقّه يا شيعيان صوفى‌مشرب باشد، ولاغير؛ و به همين دليل هم خود ايشان و جدّ امجدشان جناب سلطانعلیشاه و نيز جانشين منصوص ايشان حضرت آقاى محبوبعلىشاه طاب ثراهم، در نقد افرادى چون سفيان ثورى كوتاهى ننمودهاند. به هر حال كوشش سيّد حيدر آملى طاب ثراه در اين است كه سوءتفاهم موجود ميان شيعيان و صوفيان (= گروه شيعيان و صوفيان، ونه عارفان كامل) را برطرف نموده و به گفته مقدمهنويسان مهمترين بحث كتاب سيّد حيدر اين است كه به قول مولانا محمدتقى مجلسى به نقل از تفسير قرآن سيّدحيدر بگويد: «شيعهاى كه صوفى نباشد، شيعه نيست و صوفى كه شيعه نباشد صوفى نيست.» و يا به قول مقدمهنويسان: «اساسىترين بحث كتاب بزرگ جامعالاسرار اين است كه شيعيان حقيقى صوفيانند ـ عبارتى كه معناى آن جز با نظريه عكس آن فهميده نمىشود: صوفيان حقيقى شيعيانند.» شاهد مدّعاى ما در نقد نظريه نويسندگانِ مقدمه و تذكّر به فقدان توجّه آنان به قول صريح سيّد حيدر آملى در همين كتابى است كه آنان بر آن مقدّمه نوشتهاند. سيّد حيدر در جملهاى كه در خاتمه كتاب دارد، اشاره مىكند كه بزرگان صوفيه، يعنى كسانى چون اصحاب صفّه، مثلاً سلمان، مقداد، ابوذر، عمار و پس از آنان كميل، ابويزيد بسطامى، جنيد بغدادى، كه از صوفيان حقيقى و از شاگردان و مريدان ائمه معصومين عليهم‌السّلام بودهاند، همگى حامل اسرار ائمه معصومين عليهالسّلام هستند. پس چگونه مىتوانند نسبت خرقه خود را فراموش كنند و يا صوفيانى كه تا همين زمان حاضر هم سند ارشاد و اجازه خود را مكتوباً تا به امامان دوازدهگانه مىرسانند چگونه مىتوانند مصداق اين موضوع باشند. نظر سيّد حيدر اين است كه گروه صوفيه و نه مشايخ آنها، كه مثلاً در زمان ايشان مىزيستهاند، صوفى حقيقى نيستند (= ليسوا فى الحقيقه بصوفيه)، و همينطور علماى شيعه زمان او نيز، علماى حقيقى نيستند (= كعلماء هذاالزمان ايضا ليسوا بعالمين حقيقه)، درصورتى كه خود وى در زمان حيات خويش، هم شاگردى علماى شريعت و هم مريدىِ مردان طريقت تصوّف را افتخار خود مىدانسته است. پس بايستى توجه داشت كه تفكيک سيّد حيدر آملى نسبت به گروه‌هاى صوفى و شيعى و نيز برخى از علماى شيعى و رهبران برخى طرايق متصوّفه است كه يا غيرشيعىاند و يا بدون اجازه ذكر و اذن ارشاد مدّعى رهبرى و ارشاد شدهاند و نويسندگان مقدمه نمىبايستى اين نقد عالمانه و ظريف سيّد حيدر آملى را به معناى كلى آن در نقد تمام صوفيان و شيعيان زمان وى تعميم و گسترش دهند. به همين دليل وقتى شيخ به شيعيان، براى مثال، مىتازد كه به نام شيعى هستند ولى درحقيقت شيعى نيستند، به فرقههايى از قبيل اسماعيليه و غلات اشاره مىكند و نه همه عالمان دين. پس بايستى در نقل انتقادهاى سيّد به مصاديق واقعى آنها اشاره نمود و به اين گفته بسنده نشود كه سيّد، علما و عرفا و صوفيان را نقادى كرده و معتقد است كه رياكارند و معناى ايمان و علم را نمىدانند، بلكه بايستى مىگفتند كه سيّد حيدر گروه‌هاى پيرو شيعى و صوفى و برخى علما و صوفيان را و بهويژه فرقههاى اماميه غيرشيعى مثل اسماعيليه و غلات را به نقد مىگيرد.
شرح نظريه شيخ سيّد حيدر آملى درباره تشيّع و تصوّف
شيخ، طاب ثراه، در توضيح معناى تشيّع و تصوّف كه به نظر وى معرّف يک حقيقت هستند، نخست به اين مسئله مىپردازد كه صوفيان و شيعيان و برخى از بزرگان اين دو دسته نيز، از معناى حقيقى تشيّع و تصوّف غافل ماندهاند. در شرح نظر شيخ آورده شد كه منظور وى بزرگان صوفيه و شيعى نيست، زيرا صوفى يا شيعى كامل به نظر وى “مؤمن ممتحن” است كه چنين مقامى نمىتواند مصداق ايراد فوق باشد. شيخ در ختم مطالب خويش مىگويد: بسيارى از صوفيه زمان او درحقيقت صوفى نيستند، يا علماى شريعت كه آنها نيز درحقيقت عالم نيستند. پس نهتنها بسيارى از صوفيه صوفى نيستند، بلكه بسيارى از علما نيز عالم نيستند. نگاه كنيد: «… الصوفيه الذين هم فى هذاالزمان، لانّهم ليسوا فى الحقيقه بصوفيه، كعلماء هذاالزمان ايضا ليسوا بعالمين حقيقه.» پس صوفيان حقيقى كداماند؟ شيخ اين چنين به صوفيان حقيقى اشاره مىكند:
«سلمان فارسى و اويس قرنى و اهل صفّه، كسانى كه اين آيه در شأن آنها وارد شد كه “اى محمد(ص) آنهايى كه صبح و شام طالب وجه خدا هستند را از خود مران! حساب آنها از تو جدا است و حساب تو از آنها جدا است و اگر آنها را طرد كنى از ظالمين خواهى بود.” و همينگونه است ابوذر و مقداد و عمّار و مانند آنها، و پس از آنان كميل بن زياد نخعى و ابويزيد بسطامى و جنيد بغدادى، كسانى كه شاگردان ائمه معصومين عليهم‌السّلام و مريد و حافظ اسرار آنها بودند….» پس به نظر شيخ اگر شيعيان و صوفيان چنين حقايقى را بفهمند ديگر عناد و لجاج و گروه‌گروى نخواهند نمود. همين حقيقت در مورد شيعيان نيز صادق است. به نظر وى بسيارى از گروههايى كه به نام شيعه در گروه‌هاى امامى وارد شدهاند حقيقتاً شيعه نيستند. نگاه كنيد: «اسماعيليه و غلات (= بزرگ‌نگرها)، زيديه و ديگران، اينها درحقيقت شيعه نيستند، بلكه شيعه گروهى هستند كه قبلاً از آنها ياد شد و حقيقت آنها اثبات گرديد، اينها (= شيعيان) موسوم به دوازده‌امامى بوده و اصول و قواعد آنها در بنيادهاى دينى بر نصّ و عصمت (= ولايت) قرار دارد، و اسناد و روايات آنها نيز در فروع دين بر نقل و روايت درست از نبى و ائمه معصومين عليهم‌السّلام متّكى است كه به تحقيق قومى هستند كه اين آيه در شأن آنها وارد شده است: “فَسَوْفَ يَأْتِى اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَه اَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ اَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرينَ، يُجاهِدُونَ فى سَبيلِاللّهِ وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ. ”
پس راه چاره چيست؟ به نظر شيخ راه چاره آنست كه شيعيان صرف و يا صوفيان صرف بدانند كه راه مستقل هر كدام از آنها خطا است و بايستى هر دو گروه با هم همراه شده و توأماً از راه درست شريعت، طريقت و حقيقت بگذرند تا بتوانند با جمع حقيقت ظاهر و باطن به مؤمن ممتحن تبديل شوند. نگاه كنيد: «شرف دو دسته گفته شده (يعنى شيعه اماميه و صوفيه) و منزلت و پايگاه، بلكه حقيقت (وجودى) آنها، به اين است كه آنها (هر دو دسته) حامل اسرار انبياء و اولياء عليهم‌السّلام، ظاهراً و باطناً هستند زيرا كه انبياء و اولياء جامع تمام اسرار الهيه به طور ظاهرى و باطنى بودهاند. پس شيعه بايستى به فهم و انتقال احكام و اسرار آنها برحسب ظاهر شريعت بپردازد و صوفيه به فهم و انتقال اسرار و حقايق آنها، برحسب ظاهر و باطن. و بدين شكل است كه صوفى حقيقى همان شيعه خواهد بود، همانگونه كه در بحث مؤمن ممتحن و غيرممتحن گفته شد.
و اين كار ممكن نمىشود مگر گذر از شريعت به طريقت و از آنجا روى به حقيقت بردن؛ اين درست به معنى مؤمن ممتحن (= آزموده) است. مؤمن آزموده و يا باورمند آزموده كسى است كه از شريعت مصطفوى به طريقت علوى سير كرده و در خدمت استادى عارف باللّه و صوفى وارسته از ماسوى اللّه و فانى فى اللّه و باقى باللّه در سير و سلوک قرار گيرد تا به حقيقت دين راه پيدا كند. پس به نظر شيخ: «… راه توسط شريعت، طريقت و حقيقت و جمع درست بين آنها ممكن مىشود (= جمع بين ظاهر و باطن [= بين شريعت تشيع و طريقت تصوّف])… و اينكار از شيعه ساده يا صرف (= تنها شيعه) و يا صوفى محض (= تنها صوفى) برنمىآيد، بلكه بايستى به مقام محمدى كه جامع بين هر دو مقام (= تشيّع و تصوّف) بود، متّصف شد، همانگونه كه حضرتش فرمود: “قبله من ميان شرق و غرب است.” راهى كه همان دين قيّم (= راستين) است، كه فرمود: اين راه و دين راستين (= قيم) است وليكن اكثريت مردم نمىدانند. هرگونه راهى غير از اين گمان درباره حق (يعنى خداست و نه علم)، و “برخى از گمانها گناه هستند” و اينكه “گمان چيزى از حق نمىكاهد”… و “اين راه مستقيم من است، پس بگرويد و از ديگر راه‌هايى كه شما را از (اين راه راست) مىپراكند و دور مىكند بپرهيزيد.” اين است وصيت من به شما، باشد تا متقى شويد و حمد براى خدايى است كه ما را به اين راه هدايت فرمود و اگر چنين هدايت خدايى نبود ما هدايت نمى‌شديم، اين فضل خدا است كه به هر كه در مشيت او باشد عطا مىكند، زيرا كه او صاحب فضل بزرگ است.» در شرح نظريه شيخ به چند نكته ظريف بايستى دقت شود:
۱ـ دين درست يا صراط مستقيم جمع ظاهر و باطن يا جمع تشيع و تصوّف است.
۲ـ غير از اين هر راهى خطا است، هر علم خارج از تشيع صوفيانه به معنىِ ظنّ يا گمان است.
۳ـ تشيع عرفانى يا تشيع صوفيانه عبارت از انجام شريعت دين، پيروى از استادى در رشته تصوّف و درک شهودىِ حقيقت در ظل و سايه او (= راهنما) است.
قشربندى دينى در نظريه شيخ شيخ سيّد حيدر آملى زيد بهائه، با توجه به اقوال جدّ بزرگوارش حضرت على عليهالسّلام كه در روايت و يا در گزارش كميل رحمةاللّه عليه آمده، به تقسيمبندى مردم در اجتماعات دينى خود مىپردازد. حضرت على عليهالسّلام، در اين گزارش، دست كميل را گرفته و او را در گوشهاى جهت تعليمات باطنى ايمانى فراخوانده و آهى عميق از سينه بركشيده و او را به حفظ رموز معرفت الهى و كتمان آن توصيه مىكند و سپس مىفرمايد: «اى كميل، پسر زياد،… بدان كه مردم سه قشرند: عالم ربانى (= داناى خداشناس)، شاگردى كه به راه نجات رسيده، و (بقيه) مانند مگسانى هستند خرد و كوچک كه به دنبال هركسى، در پى هر بادى، روانند، آنها به نور علم درگرفته نشدهاند و در شالودهاى استوار پناه نگرفتهاند.» سپس شرح حضرت على عليهالسّلام از علم و اهميّت و درجهاى كه ايشان براى دانايان و دانشمندان قايلند را نقل نموده است. حضرت در اين تعاريف آنها را دليلها و آيات خداوند در روى زمين خوانده و سپس مىفرمايد: «و مىدانى آنها چند نفر هستند؟ و كجايند اين دانايان خداشناس؟ به خدا قسم كه تعدادشان كمترين است، ولى مقامشان نزد پروردگار بسيار والا است، خداوند بواسطه آنها دلايل و آيات خويش را حفظ مىكند تا از طريق هم آنان اين علم به ديگران كه مانند آنها هستند تحويل شود و اين معارف و دانش الهى در قلب آنها كشت شود؛ علمى حقيقى كه ناشى از بصيرت و درک باطنى است به يكباره به آنها يورش برده و موجب شده است تا با يقين كامل شادان بزيند، پس آنچه ديگران سخت ديدهاند را آسان يافتند و به آنچه نادانان (= جهّال) از آن مىترسند انس مىگيرند و با بدن‌هايى مىزيند كه حامل ارواحى هستند كه متعلق به محلى بالا و اعلى است.» سپس در ادامه گزارش نقل مىشود كه (اى كميل): «اينها جانشينان (خلفاء) خدا بر روى زميناند و دعوتكنندگان (و مرشدين) به سوى دين او هستند، آه، آه، چقدر مايلم آنها را ببينم.» نظريه باورمند آزموده (= مؤمن ممتحن) (= مؤمن آزموده) شيخ سپس در پيگردىِ نشان اين دانايان از گزارشهايى (= رواياتى) بهره مىجويد تا ماهيت اين افراد را مشخص كند. پس، از قول ائمه معصومين عليهالسّلام، مىفرمايد: «كار ما بس دشوار است، آنقدر كه تحمل آن ممكن نيست مگر توسط فرشتهاى مقرّب، يا پيامبرى رسول (= نبى مرسل) و يا باورمندى آزموده (= مؤمن ممتحن) كه خداوند قلب او را براى ايمان آزموده باشد.» آنگاه به مدد گزارشهايى از ائمه معصومين (= روايات) توضيح مىفرمايد كه مؤمنين يا باورمندان نيز بر دو دستهاند: «اى اباحمزه، آيا اينگونه نيست كه برخى ملائک و فرشتگان مقرّب و برخى غيرمقرّب هستند، و پيامبران هم برخى مرسل هستند و برخى غيرمرسل، و مؤمنها نيز برخى ممتحن و آزمودهاند و بعضى غيرممتحن؟» پس آنگاه شرح مىدهد كه امر خاص معصومين كه در تعاليم باطنى به مؤمنين داده مىشود، همانگونه كه حضرت على عليهالسّلام كميل را در تنهايى و دور از ديگران تعليم فرمود و توصيه به حفظ آن فرمود، امرى است كه بايستى چون سرّ پوشيده بماند و هركسى راز اين كار را فاش كند خداوند او را ذليل و خوار خواهد نمود (: جرمش اين بود كه اسرار هويدا مىكرد). نگاه كنيد: «… و از حضرت جعفر صادق عليهالسّلام آمده است كه كار ما رازى پوشيده در راز است، رازى محرمانه، رازى كه تنها در راز ماندنش مفيد است، سرّى و رازى بر سر راز، و پوشيده به راز… راز پوشيده به توسط عهد و پيمان كه هر كه فاش كند، خداوند او را ذليل مىگرداند… كار ما حق است، و حقِ حق است، و اين كار ظاهر است، و باطن ظاهر، و باطن باطن و اين سرّ و رازى است، رازِ راز، راز پوشيده به راز… پس بايستى آن را پوشانيد (= كتمان)، تقيّه دين من و دين اجداد من است، هر كه تقيّه نكند دين او باقى نخواهد ماند. … (بنابراين) تقيه واجب است… و هركس پيش از ظهور حضرت حجت از تقيه خارج شد از دين خارج شده است… همانگونه كه آنچه در قلب سلمان بود را ابوذر نمىتوانست بداند.» در همين معنا مولانا صالحعليشاه گنابادى طاب ثراه مىفرمايد: «امر ولايت و طريقت راجع به قلب است نه جوارح، و بسته به سرّ است نه سر، و سينه به سينه رسيده، و در كتب نوشته نشده و اصول آن به لفظ در نيايد، بلكه آنچه گفته و نوشته شود پنهانتر گردد. و چون اثر در امر و فرمان شخص ولىّ است عمل بر نوشته نتيجه نبخشد؛ و اسرار ديانت را بايد محفوظ داشت، خصوصاً آنچه را امر به كتمان شده و در عهده گرفته، و آنچه بر دل وارد شده از حالات و عقايد چون بايد به پيروى پير از آن گذر نمايد و قدم فراتر نهد نبايد به زبان آورد و آن حال را بعد از گذشتن از آن نبايد مأخذ قرار دهد، و بايد حفظ حال و ايمان و جان و مال مسلمين را در رفتار و گفتار خود منظور دارد، و مستوحش از اوثق برادران بوده بار خود را بر ديگران كه در مرتبه او نيستند نگذارد، كه ابوذر آنچه را در دل سلمان بود ندانست و نبايستى مىدانست، و نمايش باطنى از بزرگان اگر در دل يافت نبايد گفتار غلوآميز از او سر زند و مبادا از اطاعت سرپيچد. و اين تقيه و كتمان فطرى و رويه بزرگان بوده و نگاهدارى خود برخلاف ميل نفس رياضت و مجاهده و تربيت و اقتدار بر نفس و استقامت و عزم اراده را قوى مىكند، و كتمان عزّت آورد، و عكس آن كه اذاعه ناميدهاند موجب ذلت و سستى نفس و زوال اثر است….»
پس رازى كه در دل سلمان است و بايد در تقيه بماند باطن ايمان سلمان است و نه شريعت او، زيرا كه اباذر شريعت سلمان مىدانست. آنچه راز است، علم و معرفت حصولى و محصول مدرسه و قيل و قال نيست كه پنهان بماند. بلكه تعاليم الهى است كه از طريق فيض و انوار و مشاهدات قلبى كه فرمود: معرفتى بالنورانية معرفةاللّه حاصل مىشود. پس به نظر شيخ، رازى كه بايستى در ميان عالمان دين بماند، رازى قلبى است و نه معارف شريعت، و اين راز در هر عصرى بايد كتمان شود و عالم در تقيه بماند، والاّ تقيه در زمانى كه شيعه در خطر نيست بر او واجب نمىشود. پس آنچه در هر زمان واجب است تقيه رازهاى الهى است كه از طريق قلب و توسط نور در قلبهاى مؤمن كشت مىشود. و هرگاه اين راز قلبىِ سلمانها براى بزرگان عالمانى چون ابوذرها فاش شود، آنها كشته مىشوند (لقتله و يا لهلكه). پس ميان اصحاب و ياران رسول خدا(ص) كه اشخاصى چون ابوذر و مقداد و عمار هم در ميان آنها بود، و به قولى همه اينها و اهل صفّه از صوفيان نخستين اسلام بودند و همه مؤمن، تنها يكى توانست مؤمن ممتحن شود. نگاه كنيد: «و فرمود: و به درستى كه سلمان از علماء (= دانايان الهى) شد، زيرا كه از ما دستور گرفت، از اهل بيت.» پس چون علم سلمان كه مستقيماً (= يا به واسطه غيرمخدوشه) از اهل بيت گرفته شده است علم حقيقى است، والاّ خواندن علم در مدرسه، هرگونه علمى كه باشد،شامل اين تعريف نمىشود.زيراكه ابوذر هم عالم بود ولى اهل علم سلمان نشد. پس تنها اين علم حضورى است كه بايستى چون راز بماند تا فرج حضرت حجت ممكن شود، والاّ علم شريعت بايستى تبليغ شود. علمى كه نبايد تبليغ شود، علم حضورى است كه مستقيماً و يا به واسطهاى غيرمخدوشه از ائمه معصومين عليهم‌السّلام تحويل علماى حقيقى شده و آنها آن راز و علم پوشيده را فقط به اهلش خواهند داد. پس مؤمن در دو قشر جاى مىگيرد: يكى مؤمن غيرممتحن و ديگرى مؤمن ممتحن يا آزموده، يعنى سلمانها ــ سلاماللّه عليهم اجمعين. شيخ سيّد حيدر پس از شرح اين احاديث نتيجه مىگيرد كه آن قشر از دانايان الهى كه از معصوم دستور گرفتهاند و تعدادشان كم، و مقامشان اعلى و در تقيه هستند و بايستى اسرار ائمه معصومين عليهم‌السّلام را حمل كرده و در قلب اهل آن بكارند، تا روز فرج حضرت حجت، اينها صوفيه هستند (هُم الصوفيه) و البته مراد از صوفيه در اينجا راهنمايان و مرشدين و مشايخ صوفيه حقه هستند و نه پيروان آنها، و آنها معلمان شريعت هم نيستند زيرا كه علماى شريعت ــ كثّراللّه امثالهم ــ حامل اسرار قلبى نيستند و بايستى تعاليم عاليه اسلام را ترويج و تبليغ بفرمايند، و نه تقيه. نگاه كنيد: «… و ثابت كرديم كه اين قشر و يا اين جماعت، صوفيانند كه موسوم به شيعه حقيقى و مؤمن ممتحن و غيره هستند، (و اين گفته شد) تا بدانيد (يعنى شيعيان غيرممتحن يا غيرصوفى بدانند) قدر و منزلت اين دسته را (يعنى قدر صوفيان را) و دست از انكار آنها بردارند و تحقيقاً بدانند كه آنها از ما هستند.» پس اين مؤمنان ممتحن: «… از طايفه يا دسته اهل سنت و يا هر طايفه ديگرى نمىتوانند باشند، (و از ميان شيعيان هم) از نوع خاصى از شيعيان هستند، زيرا شيعه اسم جامع براى همه انواع آن است. و نوع خاص شيعه كه حقيقتاً مصداق ممتحن باشد، همانگونه كه گذشت، صوفيه هستند.» سپس در تفسير سوره شريفه دهر، و يا با اشاراتى از اين سوره شريفه كه در نظريه حضرت على عليهالسّلام نيز آمد، مردم را به سه دسته تقسيم فرمود. سه قشر يا دسته معرفى شده در سوره فوق را به شرح ذيل اين چنين بيان مىفرمايد:
قرآن، على(ع)، شيخ سيّد حيدر آملى(ره)
۱ ـ سابقون علماى ربانى راهنما و مشايخ صوفيه در هر زمان كه حامل اسرار ظاهرى و باطنى هستند و صوفيه حقه و راهنمايان شريعت كه حامل اسرار ظاهرى هستند
۲ ـ اصحاب ميمنه طالبين علم ربانى، موحدين و مؤمنين شيعی شاگردان راه نجات
۳ ـ اصحاب مشئمه اكثريت و جاهلان عوام، اقشار باطل مردم، مگسان هرجاى، همج، الغثاء
پس تصوّف چيست؟
«به درستى كه تصوّف عبارتست از تخلّق به اخلاق الهى در گفتار و كردار. و درحقيقت بعثت انبياء و فرستادگان و تعيين جميع اولياء و اوصياء انجام نشد الاّ براى تحصيل همين (= يعنى براى تحصيل تصوّف يعنى گفتار، كردار و حال الهى) و ترک لذات دنيويه و اخرويه، و رجوع به نيستى و فنا و … ظاهر تصوّف قطع علايق است و آن يعنى جذب شدن تمام چيزها در خدا، و باطن تصوّف هجرت از مردم است و راز آن مجرد و يگانه و پنهان است و تنها چشمه‌اى حقيقت بين آن را مىبينيد.» و امّا صوفى كيست؟
«صوفى كسى است كه مخالفت با ظاهر احكام شريعت نمىكند ولى باطن آن را به حقايق راستين و حقيقى طالب مىشود… صوفى كسى است كه بدون آنكه به دنيا مشغول شود در دنيا مىزيد و بدون آنكه خواسته باشد به قيامت وارد مىشود (= ورود او به قيامت بنا به تفضّل الهى است، و نه سعى او = گرچه وصالش نه به كوشش دهند…)، و مولاى صوفى به گونهاى او را كفايت و سرپرستى مىكند كه او نمىترسد… ظاهر صوفى به خلايق مىماند و باطن او به خدا مىماند، قلب او يک سويه است و فكر او متمايل به عرش، همت او به سوى بالا است و راز او سرمدى… صوفى كسى است كه ظاهر او به مسيح مىماند و باطن او به خليل، همّت او به كليم مىماند و راز او راز حبيب خداست (= محمد ص)… صوفى كسى است كه كلام او اللّه است، و علم او براى اللّه است، و نظر او به اللّه است، و حركات عاشقانه او از اللّه است (= يعنى خود او به حركت درنمىآيد، بلكه به تفضّل خدا و از سر ناگزيرى و بىارادگى به حركت درمىآيد) و انس او با اللّه است، و منزلت او نزد اللّه است، و توكل او بر اللّه است، و زيست و زندگى او با اللّه است… تا آخر كلام.»
پس:
«مؤمن غيرممتحن كه شيعيان هستند نبايستى مؤمن ممتحن كه صوفيان هستند را به اين دليل كه حال آنها را نمىدانند (= نمىفهمند) مذمت كنند… و همينگونه، مؤمن ممتحن كه صوفيان باشند، به اين دليل كه شيعيان حقيقت كامل را درک نكرده و يا به ظاهر اكتفا كردهاند، نبايستى شيعيان را مذمت كنند.»
البته بايستى هشيار بود كه برخى شيعه هستند ولى به اسم شيعى بودن بدنامى حاصل كرده و موجب تفرقه شدهاند و آنها عبارتند از: «اسماعيليه، زيديه، كيسانيه و انشعابات و فرقههاى آنها كه در كتب شيعه و غيرشيعه مذكورند.» و نيز گروهى صوفى نيستند و با نام صوفيه بدنامى بوجود آوردهاند و موجب سوءتفاهم شدهاند و آنها عبارتند از «اباحيه (= بىشريعتىها، حلوليه، اتحاديه، معطّله و امثال آنها.»
اسلام على در كلام شيخ پس، از نظر شيخ سيّد حيدر آملى شيعيان دو گروهند كه هر دو پيرو اسلام على(ع) هستند: گروه اوّل به حفظ ظاهر شريعت بسنده كرده و پيروى از ظاهر ائمه معصومين عليهم‌السّلام را پيشه كردهاند، و گروه دوم با حفظ ظاهر در طلب باطن برآمده و با بلايا و امتحانهاى حضرت حق در راه سخت و طاقتفرساى سلوک الىاللّه در سيراند. به همين دليل گروه اول غيرممتحن و گروه دوم ممتحن نام گرفتهاند. خلاصه اينكه شيعيان و مؤمنين دو گروه هستند:
۱ ـ مؤمن غيرممتحن: شيعيان ـ مقيّد به ظاهر شريعت
۲ ـ مؤمن ممتحن: شيعيان صوفى ـ مقيّد به ظاهر و باطن مؤمنين شريعت، سائر به سوى حقيقت از مسير طريقت پنهانى علوى.
سلسله ارشاد راهنمايان در اسلام على(ع)
در سنت قرآن و عترت مطهّر هيچ امرى بدون اجازه و اذن صاحب اذن ممكن نيست حتّى دعا و شفاعت كردن هم بايستى با اذن باشد. يعنى كسى شفاعت مىتواند بكند، يا دعا، كه اذن داشته باشد: مَنْ ذَا الَّذى يَشْفَعُ عِنْدَه اِلاّ بِاِذْنِه. پس سلسله ارشاد و هدايت در طريقت علوى بايستى توسط كسانى انجام شود كه خود آنها نيز مأذون باشند بنابراين در سلاسل تصوّف شيعى تمام اجازهها و اسناد هدايت بايستى به ائمه اطهار و درنهايت به حضرت على و حضرت رسول(ص) برسد. بر همين منوال از نظر شيخ سيّد حيدر سلسله اذن ارشاد كه مؤمن ممتحن، يا صوفى كامل، به امر استاد ربّانى بايستى براساس آن به ارشاد خلايق بپردازد پس از حضرت رسول به شرح ذيل است:
«… ترتيب سند ارشاد آنها از حضرت اميرالمؤمنين به كميل بن زياد و حسن بصرى مىرسد و از آنها به مريدان آنها… (بقيه سندهاى ارشاد) از حضرت اميرالمؤمنين به فرزندانش حسن و سپس حسين، و از حسين به پسر معصومش زينالعابدين، و از او به پسرش محمدبن على باقر، و از او به پسرش جعفر بن محمد صادق، و از او به پسرش موسى كاظم، و از او به پسرش على بن موسى رضا، و از او به پسرش محمدتقى، و از او به پسرش على نقى، و از او به حسن عسكرى، و از او به محمد بن حسن مهدى صاحب زمان صلوات اللّه عليهم اجمعين.» سپس نشان مىدهد كه چگونه سلسله اذن ارشاد صوفيان كه در متن فوق از حضرت امير به كميل و حسن بصرى و از طرفى به فرزندانش حسن و حسين(ع) و… مىرسد از زمان حضرت جعفر صادق(ع) و بهويژه از زمان حضرت رضا(ع) علاوه بر فرزندانشان كه مقام كامل ولايت مطلقه بودهاند به مشايخ يا مرشدين و راهنمايان صوفى‌مسلک (= كه در دوران غيبت كبرى به پيران يا راهنمايان طريقت معروف شدند) انتقال مىيابد:
«و اما ترتيب سند ارشاد آنان به مشايخ (= پيران طريقت)، از جعفر صادق(ع) به بايزيد بسطامى قدّس اللّه سرّه، كه شاگرد و سقاء درگاه و محرم اسرار ايشان بود مىرسد، همانگونه كه علماى شيعه و سنى در كتب كلامى خود جملگى از اين مسئله ياد نمودهاند. و از بايزيد به اولاد و شاگردان او مىرسد… و همچنين از موسى كاظم(ع) به شقيق بلخى، و از او به شاگردان و مريدان او و از على بن موسى الرضا به معروف كرخى و از او به سرّى سقطى، و از او به جنيد بغدادى و از جنيد به شبلى و به همين گونه تا امروز.»
منبع: عرفان ایران (مجموعه مقالات ۷)