در این نامه مرحوم فیض کاشانی تنها راه رسیدن به اطمینان و قرار دل را کنار زدن حجاب انانیّت و رفض ماسوى‌الله دانسته و با جمله: و لا تَشتَغِل عَنِ الواحِد بِالمَثالِثِ و المَثانى، به‌عنوان فذلکه کلام خود، شاهراه حقیقت را عدم تنزّل از توحید حضرت پروردگار تعریف می‌کند.
نامه قاضى سعید قمی و طلب راهنمایى از فیض کاشانى رحمهما الله
مرحوم قاضى سعید قمّى ملقّب به «حکیم کوچک» که خود از أعیان حکماء و مفاخر أرباب حدیث و فارسان میدان ادب بوده و از أفاضل تلامذه عالم عامل و مجاهد فى‌الله ملاّمحسن فیض کاشانى رحمة‌اللـه‌علیه و ملاّ رجبعلى تبریزى رحمة‌الله‌علیه و نیز به نقلى از شاگردان ملاّعبدالرّزّاق فیّاض لاهیجى رحمة‌الله‌علیه است و در مکتب برهان و استدلال در مقابل این بزرگان زانوى ادب و تتلمذ زده، بالأخره درمى‌یابد که این علوم به تنهائى او را از اضطراب و بى‌قرارى نفس نمى‌رهاند؛ و در ضمن مکتوبى به مرحوم ملاّمحسن فیض کاشانى رضوان‌الله‌علیه از گرفتارى در وادى حیرت و پریشانى احوال، شکوه کرده و از محضر فیض، طلب درمان و علاج خود می‌کند. [۱]
و عالم ربّانى و عارف صمدانى ملاّمحسن فیض کاشانى در جواب این رساله، مکتوبى به مرحوم قاضى‌سعید قمى دارد و در آن از تیقّظ و بیدارى تلمیذ خود براى سلوک صراط مستقیم، خرسند شده و او را تحسین و ترغیب به ورود در این وادى می‌کند.
از آنجا که مخاطب این مکتوب، خود، اهل علم و حکمت بوده و با اُسلوب علمى نوشته شده و مشحون از استدلال به آیات قرآنیّه و روایات أهل بیت علیهم‌السّلام و نیز کلمات و اشعار بزرگان از اهل عرفان است، و با بیان گرم و دلنشین، انگیزه حرکت به عوالم علوى را در دل انسان پدید مى‌آورد، به جرأت مى‌توان آن را از نفیس‌ترین آثار بر جاى مانده از مکتب توحیدى و عرفانى اهل بیت علیهم‌السّلام به حساب آورد. و لذا عین این رساله را براى مطالعه أرباب سلوک و استفاده فضلاء گرامى در اینجا مى‌آوریم.
مکتوب عرفانى فیض کاشانى (ره)
نامه شریف قرّه‌العین الحبیب فى‌الله میرزا محمّدسعید ـ فتح الله عین قلبه بنور البصیرة ـ رسید. و بعد از اطّلاع بر مضمون آن مسرّتى دست داد و مسائتى روى نمود. امّا سبب مسرّت، اشتمال آن بر تیقّظ و آگاهى آن برادر روحانى و تأسّف ایشان بر فوت وقت و ضیاع سرمایه که به صرافت آن افتاده‌اند، و داعیه وصول به کمال که در ایشان پدید آمده، و درد طلب و شوقى که روى نموده، زاده الله شوقا و تعطّشا إلیه؛ چه این دردى است که سرمایه همه درمان‌هاست، و قفلى است که مفتاح کنوز سعادت دل‌ها و روان‌هاست. غمى است که به دعا باید خواست، و دردى است که به دوا باید تحصیل نمود.
کفر، کافر را و دین، دین‌دار را ذرّه‌اى دردت دل عطّار را
در ازمنه سابق أصحاب این درد بسیار بوده‌اند و طبیب آن کمیاب، و درین أعصار صاحب آن کمیاب است و طبیب آن مفقود.
دواى درد عاشق را مگر یابم نشان از کس در این بازار در دکّان هر عطّار مى‌گردم
نیامد بر منش رحمى، طبیب عشق را هرچند در این بازار عطّاران من بیمار مى‌گردم
و امّا سبب مسائت، وقوع ایشان در بیدارى حیرت نظّار، که به سبب تصادم شکوک و تعارض ادلّه مى‌باشد؛ چه این حیرتى‌است مذموم و خُلقى است نامحمود، و إلیه أشار الحلّاج بقوله:
مَن رامَه بِالعَقلِ مُستَرشِدًا أسرَحَه فى حَیرَةٍ یَلهو
وَ شابَ بِالتَّلبیس أسرارَه یَقولُ فى حَیرَتِه: هَل هو [۲]
و حیرت محمود، حیرت اُولوا الأبصار است که از توالى تجلّیات و تتالى بارقات در مشاهده کبریاء و عجائب ربوبیّت حاصل مى‌شود. و إلیه أشار من قال: ربّ زِدْنى تَحیُّرًا فیک، و من قال:
قد تَحیَّرتُ فیک خُذ بِیدى یا دلیلاً لِمن تَحَیَّر فیکا [۳]
در تو حیرانم و اوصاف و معانى که تو راست و اندر آن کس که تو را بیند و حیران تو نیست
تا چشم باطن گشوده نشود، علم حقیقى براى انسان حاصل نمى‌شود
چنانکه آدمى را دو چشم ظاهر است که به آن عالم شهادت را مى‌بیند، در باطن نیز دو چشم است که به آن عالم غیب را تواند دید، اگر گشوده باشد؛ لیکن اکثر مردمان را آن دو چشم باطن بسته است؛ لَهُمْ أَعْیُنٌ لاَ یُبْصِرُونَ بِهَا. [۴] وفى الحدیث: ما مِن عَبْدٍ إلّا وَ لِقَلْبِهِ عَیْنانِ، وَ هُما غَیْبٌ یُدْرَکُ بِهِما الْغَیْبُ؛ فَإذا أَرادَ اللَهُ بِعَبْدٍ خَیْرًا فَتَحَ عَیْنَىْ قَلْبِهِ، فَیَرى ما هُوَ غآئِبٌ عَنْ بَصَرِهِ. [۵]
و تا آن چشم باطن گشوده نشود، علم به هیچ‌چیز او را حاصل نمى‌تواند شد مگر به تقلید. و اگر تقلید را کماهوحقّه کند بمُحوضةٍ من غَیرِ تصرُّفٍ فیه بعَقلِهِ النّاقصِ، کان من المُفلِحین. [۶]
سعى باید نمود که آن چشم باطن گشوده شود، کار همین‌است و دواى همه درد‌ها این. و چون این کار بحصول پیوست، نه استعانت به برهان در کار است و نه رجوع به میزان، نه تدافع براهین مى‌ماند و نه تعارض مکاشفات روى مى‌دهد. بلکه همه عیان در عیانست و اطمینان در اطمینان و تعاضد شواهد و تصادق بیّنات.
و تحصیل این بصیرت، به فکر و نظر و ممارست بر براهین عقلیّه نمى‌شود، بلکه هرچند خوض در آن بیشتر کنند، ظلمت و حجاب بیشتر مى‌شود و شکوک و شبهات افزون‌تر می‌گردد و از مقصد دور‌تر مى‌افتد.
فلسفى خود را ز اندیشه بکشت گو بدو کو را سوى گنجست پشت
و إنّما یَحصُلُ بِفَراغِ القَلبِ و صَفآءِ الباطِنِ و التّجافى عَن دارِ الغُرورِ و الإنابَةِ إلى دارِ الخُلودِ و التَّأَهُّبِ لِلمَوتِ قَبلَ نُزولِ المَوتِ، و تَخلیةِ النَّفسِ عن الرّذآئِلِ و تَحلیَتِ‌ها بِالفَضآئِل، و مُتابعةِ الشَّرعِ و التَأَدُّبِ بـٔادابِهِ و مُلازمةِ التَّقوى، و تَحَمُّلِالأَثقالِ فى طریقِ الوِصالِ، و مُلازمةِ الذِّکرِ فى الخَلوَةِ؛ حتّى یُنَوَّرَ القَلبُ و یَنجَلىَ مِن صَدَإِ الشَّهواتِ النَّفسانیّةِ و الخَواطِرِ الشَّیطانیَّةِ و طَلَبِ الحُظُوظِ الدّنیَویَّة، و تَحَصَّلَ لَه الجَمعیَّةُ، فَتکونَ الهُمومُ هَمًّا واحدًا. فحینَئِذٍ یَصیرُ القَلبُ صافیًا مُستَعدًّا قابِلاً لأصنافِ العُلومِ الکُلّیّةِ الحَقیقیَّةِ، فتَنطَبِعُ العُلومُ النَظَریَّةُ بِحقآئقهِا فى مِرءَاةِ سِرِّه بأدنَى فِکرَةٍ، فَلایَنظُرُ إلَى شَى‌ءٍ إلّا ظَهَرَت له حَقیقَتُه ظهورًا یَجرى مِنه مَجرَى العَیانِ، فَلَو کُشِفَ الغِطآءُ ما ازدادَ یقینًا. و هذا مِن بابِ الهِدایَةِ الّتى تَمُدُّ‌ها الإنابَةُ، کما قالَ اللَـهُ تعالى: اللَهُ یَجْتَبِى إلَیْهِ مَن یَشَآءُ وَ یَهْدِى إلَیْهِ مَن یُنِیبُ؛ و الاجتِبآءُ لِلأنبیآءِ و الأولیآءِ، و الهدایَةُ لِلعلمآء و الحُکَماءِ. و ما لَم یَبلُغِ النَّفسُ هذه المَرتَبةَ لا تکونُ حَکیمًا، لأنّ الحِکمةَ من مواهِبِ اللَـهِ تَعالى؛ یُؤْتِى الْحِکْمَةَ مَن یَشَآءُ وَ مَن یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِىَ خَیْرًا کَثِیرًا. والدَّلیلُ على ذَلِک کُلّه مِنَ الکِتابِ وَ السُّنّةِ کَثیرٌ؛ قالَ اللَـهُ سُبحانَهُ: وَ اتَّقُوا اللَهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَهُ، إِن تَتَّقُوا اللَهَ یَجْعَل لَکُمْ فُرْقَانًا، أى بینَ الحَقِّ و الباطِل، وَ مَن یَتَّقِ اللَهَ یَجْعَل لَهُ مَخْرَجًا، وَ مَن یُؤْمِن بِاللَهِ یَهْدِ قَلْبَهُ، وَ الَّذِینَ جَـهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا.
«لَیسَ العلمُ بِکَثرةِ التَّعلُّم»
روایاتى درباره راه رسیدن به حکمت و علم حقیقى:
و فى الحَدیثِ: لَیْسَ الْعِلْمُ بِکَثْرَةِ التَّعَلُّمِ، إنَّما هُوَ نورٌ یَقْذِفُهُ اللَهُ فى قَلْبِ مَنْ یُریدُ أَن یَهْدِیَهُ. الْعِلْمُ نُورٌ وَ ضیآءٌ یَقْذِفُهُ اللَهُ فى قُلوبِ أوْلِیآئِهِ وَ نَطَقَ بِهِ عَلَى لِسانِهِمْ. الجُوعُ سَحابُ الْحِکْمَةِ، فَإذا جاعَ الْعَبْدُ یَنْظُرُ بِالْحِکْمَةِ. مَن أخْلَصَ لِلَّهِ أَرْبَعینَ صَباحًا ظَهَرَتْ یَنابیعُ الْحِکْمَةِ مِن قَلْبِهِ عَلَى لِسانِهِ. مَن عَلِمَ وَ عَمِلَ بِما عَلِمَ وَرَّثَهُ اللَهُ عِلْمَ ما لَمْ یَعْلَمْ.
روایاتى درباره راه رسیدن به حکمت و علم حقیقى
و فى کَلامِ أمیرِالمُؤمِنینَ عَلَیهِ‌السَّلامُ: إنَّ مِنْ أَحَبِّ عِبادِاللَهِ إلَیْهِ عَبْدًا، أعانَهُ اللَـهُ عَلى نَفْسِهِ فَاستَشْعَرَ الحُزْنَ وَ تَجَلْبَبَ الْخَوْفَ، فَزَهَرَ مِصْباحُ الْهُدَى فى قَلْبِهِ ـ إلى أَنْ قالَ: قَدْ خَلَعَ سَرابیلَ الشَّهَواتِ، وَ تَخَلَّى مِنَ الهُمومِ إلّا هَمًّا واحِدًا انْفَرَدَ بِهِ، فَخَرَجَ مِن صِفَةِ الْعَمَى وَ مُشارَکَةِ أهْلِ الْهَوَى، و صارَ مِنْ مَفاتیحِ أَبوابِ الْهُدى وَ مَغالیقِ أَبوابِ الرَّدَى. قَدْ أَبْصَرَ طَریقَهُ وَ سَلَکَ سَبیلَهُ، وَ عَرَفَ مَنارَهُ وَ قَطَعَ غِمارَهُ، وَ اسْتَمْسَکَ مِنَ الْعُرَى بِأَوْثَقِ‌ها وَ مِنَ الْحِبالِ بِأَمْتَنِ‌ها، فَهُوَ مِنَ الْیَقِینِ عَلى مِثْلِ ضَوْءِ الشَّمْسِ. و فى کَلامٍ ءَاخَرٍ لَه عَلیهِ‌السَّلامُ: قَد أَحْیى قَلْبَهُ وَ أَماتَ نَفسَهُ، حَتّى دَقَّ جَلیلُهُ وَ لَطُفَ غَلیظُهُ، وَ بَرَقَ لَه لامِعٌ کثیرُ الْبَرْقِ، فَأَبانَ لَهُ الطَّریقَ وَ سَلَکَ بِهِ السَّبِیلَ، وَ تَدافَعَتْهُ الأَبْوابُ إلى بابِ السَّلامَةِ وَ دارِ الاقامَةِ، وَ ثَبَتَتْ رِجْلاهُ بِطُمَأْنینَةِ بَدَنِهِ فى قَرارِ الْأَمْنِ وَ الرَّاحَةِ، [۷] بِما اسْتَعْمَلَ قَلْبَهُ و أرْضَى رَبَّهُ. ـ إلى غَیرِ ذَلِکَ مِمّا لَیسَ هُنا مَحلُّ ذِکرِهِ. وَ اعلَم أنّ مَن أرادَ اللَهُ بِه خَیْرًا مِن الطّالِبینَ، یَسَّرَ اللَـهُ لَه شَیخًا مِن أهلِ هذا الطَّریقِ یَتَولَّى تَربیَتَهُ فى طریقِ الحَقِّ، وَ إلّا طالَت عَلیهِ الطَّریقُ و حَصَلَ على التَّعْویقِ و تَزَلزَلَ قَدَمُهُ فى طَریقِ الإرادَةِ. فَلَو أجهَدَ نَفسَهُ، ما خَرَجَ من مُتَواطى العادَةِ، اللهُمَّ إلّا أن یَستَعمِلَ ما قَرَّروهُ و یُلزِمَ نَفسَهُ ما أسَّسوهُ؛ فَبِتَصحیحِ البدایاتِ تُنالُ الغایاتُ وَ بِتَأسیسِ القَواعِدِ تَعلو السَّریَّاتُ. أفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیَـنَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللَهِ وَ رِضْوَانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنیَـنَهُ عَلى شَفَا جُرُفٍ هَارٍ. فعَنِ اللهِ فَاعقَلْ و عَن رَسولِ‌اللَـهِ صَلَّى‌اللَهُ‌عَلَیهِ‌وَءَالِهِ‌وَسَلَّم فَاسمَعْ؛ وَ مَن یُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِن بَعْدِ مَا تَبَیَّنَ لَهُ الْهُدَى وَ یَتَّبِعْ غَیْرَ سَبِیلِ الْمُؤْمِنِینَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى. وَ أَنَّ هَـذَا صِرَ طىِ مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ وَ لاَ تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَن سَبِیلِهِ ذَ لِکُمْ وَصَّـکُم بِهِ. وَ قُلْ إِن کُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَهَ فَاتَّبِعُونِى یُحْبِبْکُمُ اللَهُ. وَ مَن عَرَفَ ما یَطلُبُ هانَ عَلَیهِ ما یَبذُلُ، وَ مَن طَلَبَ نَفیسًا خاطَرَ بِالنَّفسِ، وَ مَن طَلَبَ الحَسنآءَ لَم یُغلِ‌ها المَهرآءَ.
إذا شامَ الفَتَى بَرقَ المَعالى فَأهْوَنُ فآئِتٍ طیبُ الرُّقادِ
«مَن کانَ للَّه کان اللهَُ لَه»
وَ مَن کانَ لِلَّهِ، کَانَ اللَهُ لَهُ. هذِهِ الجآدّةُ فأینَ السّالِکُ؟ هَذِهِ الرَّغآئِبُ فَأینَ الطّالِبُ؟ هذا قَمِیصُ یُوسُفَ فَأینَ یَعقوبُ؟ هذا طورُ سَینآءَ فأینَ موسَى؟ هذا ذوالفَقارِ فَأینَ أبوالحَسَنِ عَلىٌّ الکَرّارُ؟ هذهِ الإشاراتُ فَأینَ الجُنَیدُ وَ الشِّبلى؟ هذِهِ مَراتِعُ الزُّهدِ فَأینَ ابنُ أدهَمَ؟ أینَ القَومُ یا قَومُ؟ ما لِى أرَى الدّیارَ و ما بِهِما مِنَ القومِ دَیّارٌ؟
قِف بِالدّیارِ، فَهذِهِ اثارُهُم تَبکى الأحِبَّةَ حَسرَةً وَ تَشَوُّقَا
وَ هَذا ـ یا أخى ـ شَى‌ءٌ لا یُنالُ إلّا بِفَضلِ اللَـهِ و رَحمَتِهِ، وَ اللَّهُ یَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ یَشاءُ لَیسَ کُلُّ مَن هَمَّ سَلَکَ، و لا کُلُّ مَن سَلَکَ وَصَلَ، و لا کُلُّ مَن وَصَلَ سَکَنَ.
وَ لا کُلُّ غادٍ نَحوَ قَصدٍ یَنالُهُ و لا کُلُّ مَن زارَ الحِمَى سَمِعَ النِّدا
و إنَّما هىَ عِنایاتٌ أزَلِیَّةٌ و مَواهِبُ رَبّانیَّةٌ، جَرَت فى الأبَدِ ما جَرَى فى الأزَلِ، و مَن سُلِبَ خَلعَةَ القَبولِ أزَلاً لَم یَکُن لَ‌ها لابِسًا أبَدًا، و مَن لَبِسَ‌ها أزَلاً لَم‌یُسْلَب‌ها أبَدًا.
عَلَى مِثلِ لَیلَى یَقتُلُ المَرءُ نَفسَهُ وَ إن باتَ مِن لَیلى عَلى الیَأسِ طاوِیًا
در غرور این هوس گر جان دهم به که دل در خانه دکّان نهم
ولْیَکُنْ فَهمُک مِنَ اللَهِ و أخذُکَ عَنِ اللَهِ وَ سَعْیُکَ لِلَّهِ، و لا تَقِفْ عَلَى الصُّوَرِدونَ المَعانى، و معَ البِنیَةِ دونَ البانى، و لا تَشتَغِل عَنِ الواحِدِ بِالمَثالِثِ و المَثانِى.
و السَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الْهُدَى. [۸]
ترجمه عبارات مکتوب عرفانى مرحوم فیض (ره)
ترجمه: «و این بصیرت فقط و فقط چنین حاصل مى‌شود که طالب این حقیقت قلب خود را فارغ ساخته و باطنش را از افکار و کدورات عالم طبع مصفّا نموده، و از عالم غرور پهلو تهى کرده و با شراشر وجود به عالم نور و خلود روى آورده، و قبل از آنکه مرگ بر آستانه او فرود آید خود را براى مرگ آماده سازد. نفس خود را از صفات زشت و آنچه مایه پستى است، پاک کند و آن را به حلیه صفات نیکو و مکارم اخلاق مزیّن سازد، و از شرع متابعت کامل نموده و خود را به آداب آن مؤدّب کند. و همواره ملازم تقوا بوده و در مسیر وصال، سختی‌ها و مشقّات را تحمّل نماید. و در خلوت خویش همواره به یاد خدا باشد تا قلب او نورانى شده و از زنگار و رین شهوات و خواطر شیطانى و طلب حظوظ دنیایى جلا یابد و جمعیّت خاطر براى او حاصل گردد.
طریقه تحصیل بصیرت و جمعیّت خاطر
در این حال تمام فکر و ذکر او فکر واحد شده و تنها خواهان محبوب ازلى و ابدى است.
پس در این هنگام، آینه دل، به تمام مراتب صفا یافته و براى انواع علوم کلیّه حقیقیّه مهیّا و قابل مى‌شود، و آن علوم نظرى با حقیقت خود با کمترین فکر و تأمّل در آینه سرّ و باطن سالک تجلّى نموده، به هرچه نظر می‌کند حقیقت آن، آنچنان که گویا آن را به عیان مى‌بیند، برایش ظاهر و آشکار می‌گردد. و اگر پرده کنار زده شود، ذرّه‌اى بر یقین او افزوده نمى‌شود.
حکمت و علم حقیقى
و این امر از باب هدایت الهى است که از آثار انابه و بازگشت بسوى خداونداست. خداوند تبارک و تعالى می‌فرماید: «خداوند به سوى خود برمى‌گزیند هر کس را که بخواهد و به جانب خویش هدایت مى‌نماید هرکس را که به سوى او انابه و بازگشت نماید.» در سنّت خدا، اجتباء و برگزیدن مختصّ أنبیاء و أولیاء بوده و هدایت به عوالم قرب و اُنس، مختصّ به علماء و حکماء.
و تا نفس انسان به این مرتبه از هدایت و بصیرت نرسد حکیم نخواهد بود، زیرا حکمت أمرى موهبتى است نه اکتسابى؛ «خداوند حکمت را به هر کس که بخواهد مى‌دهد، و هر کس به او حکمت داده شود، خیرى کثیر به او عطا شده‌است.»
و دلیل بر گفتار ما از کتاب و سنّت، بسیاراست. خداوند متعال فرموده‌است: «خود را در دژ محکم تقوى و وقایت از خداوند در آورید، و خداوند علم و حکمت به شما مى‌آموزد.» «اگر تقوا پیشه کنید، خداوند نورى در دل شما قرار مى‌دهد که با آن حقّ را از باطل مى‌شناسید.» «هر کس، تقواى الهى داشته باشد، خداوند راه خروجى از گرفتگى و تنگى‌ها براى او قرار مى‌دهد.» «و هر کس به خدا ایمان آورد خداوند قلب او را هدایت می‌کند.» «و کسانى که در ما مجاهده نمایند، هر آینه ایشان را در راه‌هاى خود راهبرى مى‌نمائیم.»
و در حدیث آمده است: «علم به کثرت تعلّم نیست، بلکه نورى‌است که خداوند در قلب آن کس که مى‌خواهد او را هدایت نماید مى‌افکند.» «علم روشنى و نورى است که خداوند در قلوب اولیائش مى‌افکند و با آن بر زبان ایشان سخن می‌گوید.» «جوع و گرسنگى ابرحکمت است، پس هنگامى که بنده گرسنه گردد، نگاه او حکیمانه شده و بر اساس حکمت در امور مى‌نگرد.» «هر کس خود را براى خداوند چهل روز خالص گرداند، چشمه‌هاى حکمت از قلبش بر زبانش جارى می‌گردد.» «هر کس بداند و به آنچه دانست عمل نماید، خداوند علم آنچه نمى‌داند را به او عطا خواهد نمود.»
و در فرمایشات أمیرالمؤمنین علیه‌السّلام آمده است: «از محبوب‌ترین بندگان‌خدا نزد خدا، بنده‌اى است که خداوند متعال او را در مسیر بندگى و عبودیتش یارى فرموده، پس او حزن و اندوه را شعار و لباس زیرین، و خوف از خداوند را لباس روى خود قرار داده، پس چراغ هدایت در قلبش روشن شده‌است… جامه‌هاى شهوات را از تن برون نموده و از همه همّ و غم‌ها خود را فارغ ساخته، مگر همّى واحد که همّ آخرت و لقاء خداوند باشد. پس از کورى و بى‌بصیرتى خارج گردیده و از مشارکت با أهل هوى و دنیا بیرون شده و از کسانى شده که درهاى هدایت به واسطه ایشان گشوده مى‌شود و باب‌هاى انحراف و هلاکت به سبب ایشان بسته می‌گردد. راه پیش روى خود را با نور باطنش مشاهده نموده و مسیر خود را پیموده است، و نشانه‌ها و علامات هدایت را در آن راه شناخته و به تاریکى‌ها و گرداب‌هاى انحراف و خطا دچار نگردیده است، و به استوار‌ترین دستاویز‌ها و محکمترین ریسمان‌ها چنگ زده است، و آنچنان به یقین رسیده و حقائق بر او آشکار گردیده که گویا نور خورشید بر او تابیده است.»
و در سخن دیگرى از آن حضرت علیه‌السّلام آمده است: «قلب خود را با ذکر و محبّت خدا حیات بخشید، و نفس را با ریاضت و قطع طمع از غیر خدا می‌راند، تا آنجا که نفس و انانیّت که بین او و خدا حاجب بود، نازک و لطیف شد و از أفق عوالم غیب، نورهاى بسیار روشن برایش درخشید و راه را آشکار ساخته و او را در مسیر قرب به خدا حرکت داد. مقامات و منازل عرفان را به تدریج و یکى پس از دیگرى طى کرد تا اینکه در مقرّ أمن و سلامت و خانه اقامت و جاودانگى مأوى گرفت. و از آنجا که قلب و ضمیر خود را به خدا مشغول ساخت و پروردگارش را راضى نمود، قدم‌هاى او همراه با طمأنینه و سکون بدن در جایگاه آسایش و ایمن از هر آفتى استوار شد.» و احادیث دیگرى غیر از آنچه بیان شد که این مکتوب، مقام بیان آن‌ها نیست.
ثمرات وصول به شیخ و راهنماى طریق
و بدان که: هرگاه خداوند براى یکى از طالبین این راه خیرى بخواهد، راه وصول به یکى از مشایخ این طریق را برایش هموار می‌کند، تا آن طبیب روحانى، او را در حجر تربیت گرفته و در طریق حقّ وى را پرورش دهد؛ وگرنه راه به‌مراتب طولانى گردیده و مطلوب او دیر حاصل مى‌شود و قدم او در طریق وصال متزلزل می‌گردد، و اگر خود را به رنج و مشقّت نیز اندازد از میزان عادى و طبیعى سیر تجاوز نمى‌کند، مگر آنکه خود را ملزم به اصول و قواعدى که علماء سلوک آن را پایه‌ریزى نموده‌اند بنماید و آن‌ها را بکار گیرد؛ زیرا آغازِ صحیح است که فرجام نیک دارد، و بر پایه‌هاى محکم و استوار است که بناهاى مشیّد برافراشته می‌گردد؛ «آیا آن کسى‌که بنیان خود را بر اصل تقوى و خشنودى خدا نهاده است بهتر است، یا آن کس که بنیان خود را بر لب پرتگاهى قرار داده که در شرف انهدام و خرابى مى‌باشد!»
پس علم و بصیرت را تنها از خدا اخذ کن و آداب سلوک و ذلّ بندگى را تنها از رسول خدا صلّى الله علیه و آله بیاموز؛ «و کسى که با رسول خدا از در لجاجت و سرسختى برآید پس از آنکه هدایت براى وى مبیّن و آشکار شده است و از غیر راه مؤمنین پیروى نماید، ما او را بر مى‌گردانیم به آنچه به سوى آن بازگشت نموده است.» «و این‌است صراط و راه من که مستقیم است، پس از آن تبعیّت کنید و از راه‌هاى دیگر پیروى ننمائید که این راه‌ها شما را از راه او جدا سازند.» «اى پیامبر! بگو اگر خدا را دوست دارید از من تبعیّت کنید تا خداوند شما را دوست داشته باشد.»
در راه خدا، براى رسیدن به مطلوب از هیچ تلاشى نباید دریغ نمود
سالکى که قدر و قیمت مطلوب خود را بداند ثمنى را که براى آن بذل می‌کند بر او آسان و هموار مى‌آید، و کسى که طالب امر گرانبها و نایاب باشد خود را در راه وصول به آن به خطر مى‌اندازد، و آنکه از شاهدى که در زیبایى بى‌نظیراست خواستگارى می‌کند و او را طلب مى‌نماید، مَهر او هر چه باشد نباید در نظر او جلوه کند و سنگین بیاید!
جوانمرد، آن‌گاه که به نور پایه‌هاى رفعت و شرف خیره مى‌شود، کمترین و آسان‌ترین چیزى که از او فوت مى‌شود خواب خوش است!
«و کسى که با تمام مراتب وجود براى خدا باشد، خدا نیز براى اوست.» این راه؛ رونده آن کجاست؟ این جایزه‌هاى نفیس ربّانى؛ طالب آن کجاست؟ این پیراهن یوسف؛ کجاست یعقوب تا این کحل را به چشم زند و بینا گردد؟ این طور سیناء؛ موسى کجاست تا تجلّى حضرت حقّ را مشاهده کند و نداى إنّى أنا الله و لا إله الّا أنا بنیان أنانیّتش را در هم شکند؟ این ذوالفقار؛ أبوالحسن علىّ کرّار کجاست تا آرام و قرار از مشرکین ببرد و راه توحید را بگشاید؟ این اشارات و دقائق علوم ربّانى؛ امّا جنید و شبلى کجایند تا این ظرائف علم إلهى در آئینه دل آن‌ها بتابد و از خواطر آن‌ها بگذرد؟ این تفرّجگاه زهد و دل کندن از غیر خدا؛ امّا ابن ادهم کو تا در آن به اُنس با حضرت حقّ مشغول شود؟
اى مردم! آن دوستان خدا و مردمان نیک‌سرشت که نور توحید و معرفت در سیماى آن‌ها ظاهر بود کجایند؟ چگونه‌است خانه‌هاى آن‌ها را مى‌بینم اما از ساکنان آن خبرى نیست؟ آنان را چه شده است؟ این آثار برجاى‌مانده از منازل محبوبان منست؛ پس اى مصاحب و یار شفیق من! اندکى درنگ کن و از درد هجران و شوق دیدارشان اشک بریز!
اى برادر من! وصول به این مرتبه عالى، امرى است که تنها اگر فضل خداوند و رحمت بى‌کرانش، دامنگیر انسان شود، میسور می‌گردد! «و خداوند هرکس را که بخواهد به رحمتش اختصاص مى‌دهد.»
اینگونه نیست که هر کس آهنگ راه خدا کرد، سلوک نمود؛ و نه هر کس قدم در راه سلوک گذاشت، شاهد وصل را در آغوش گرفت؛ و نه هر کس وصل او را إدراک نمود، در آن مقام متمکّن شد و قرار گرفت!
معرفت حق فقط با عنایت و فضل الهى میسور است
چنین نیست که هر کس به سوى مطلوبى حرکت کند، به مقصود خود نائل شود؛ و اینگونه نیست که هر کس به اطراف و قرقگاه سرزمین محبوب، راه یافته و به گردش پرداخت، نداى حضرت پروردگار را بشنود!
عرفان به حضرت ربّ تبارک‌وتعالى و آثار آن، عنایاتى ازلى و عطایایى‌است که از عوالم ربوبى سرچشمه مى‌گیرد. در أبد و گذر زمان، آنچه قلم تقدیر در أزل نگاشته جارى مى‌شود. و از هر کس در أزل خلعت قبول را گرفتند، در ابد هیچگاه آن را نخواهد پوشید. و آنکه در أزل آن لباس معرفت را به تن کرد، در أبد هیچگاه از او گرفته نخواهد شد.
بر همانند این لیلاى توحید، سزاوار است مرد خود را بکشد! اگرچه شب را با کتمان یأس و ناامیدى از وصل محبوب در ضمیر خود، صبح کند و از این درد بر خود بتابد.
در غرور این هوس گر جان دهم به که دل در خانه دکّان نهم
سرچشمه زاینده علوم و اندیشه تو باید حضرت حقّ باشد و باید از او معارف خود را اخذ کنى و براى او تلاش نمائى. و با پرداختن به این صورت‌هاى زیبا که زائیده قلم صنع پروردگاراست از معانى آنکه در پس آن‌ها نهان است غافل مشو! و این کاخ زیبا و دلفریب هستى و آیات آفاقى، تو را از خالق و آفریدگار آن‌ها باز ندارد. و هیچگاه از مقام توحید تنزّل ننموده و خود را به غیر او مشغول مساز.
والسّلام على من اتّبع الهدى.»
بارى، در جواب مرحوم ملاّمحسن فیض کاشانى به قاضى‌سعید قمّى مى‌بینیم که ایشان تنها راه رسیدن به اطمینان و قرار دل را کنار زدن حجاب أنانیّت و رفض ماسوى‌الله دانسته و با جمله: و لا تَشتَغِل عَنِ الواحِد بِالمَثالِثِ و المَثانى، به‌عنوان فذلکه کلام خود، شاهراه حقیقت را عدم تنزّل از توحید حضرت پروردگار تعریف می‌کند.
پانویس:
۱. قاضى‌سعید رحمة‌الله‌علیه می‌گوید: این رقیمات پریشان و کلمات شکایت‌بنیان، نه از مقوله نامه‌پردازى ادیبان است، بلکه در حقیقت بر سیاق عریضه‌اى است که بیماران به امید استعلاج، به مسیحادمان مى‌نویسند و چاره امراض خود طلبند…
بخاطر مى‌رسد که قطع نظر از طریقه نظر باید کرد، و از صناعت میزان که معیار حقّ و باطل است، چشم پوشید و مسلک برهان را تنها راه یقین ندانست؛ بلکه در اکثر مواقع از مکاشفه و وجدان استعانت باید طلبید. و چون در این طریقه نیز مکاشفات متعارضه مى‌باشد و امرى که ممیّز حقّ از باطل باشد ـ چنانچه منطق در علم نظر این کار می‌کند ـ نیست، باز به خاطر مى‌رسد که این مسلک نیز اعتماد را شایان نباشد.
بناءً على هذا، روزبه‌روز حیرت بر حیرت که معظم امراض نفس نظرى است، مى‌افزاید و به مقتضاى: الغَریق یتشبّث بالحشیش گاهى دست به حبل‌المتین برهان مى‌زند و گاهى در وادى عیان مى‌پوید، و در هر دو حال، تسکین در اضطراب و تشفّى در التهاب نمى‌یابد بلکه آنا فآنا اضطراب بر التهاب و التهاب بر اضطراب مى‌افزاید و نمى‌داند که در این میانه به کدام طرف مایل شود. فتاده‌ام به میان دو دلبر و خجلم.
مأمول آنکه به مقتضاى اشفاقى که آن مخدوم را به خادم و کامل را به ناقص مى‌باشد، بالطبع طریقه ارشاد را مسلوک داشته، رهنماى گمراهان شوند و در این باب اشاره‌اى چند از صواب به جواب بپردازند که شاید به این وسیله، توفیق سعادت أبدى یافته، از ظلمتکده جهل خلاص شده، سالک مسالک حقّ گردد. ایشان را نیز به إزاى این کرامت حظّى از ثواب خواهد بود. چون ارشاد، واجب است؛ احتیاج به مبالغه در کلام نیست. والسّلام على من اتّبع الهدى. (شرح‌الأربعین، ص ۲۰ و ۲۱)
۲. «کسى که آهنگ زیارت خدا کند و از عقل خود ارشاد بخواهد، عقل، او را در وادى حیرت به بازى و غفلت از مقصود سرگرم و رها می‌کند. و اسرار و معارفى را که از عالم غیب بر دل او مى‌تابد، با نیرنگ خود، کدر و آمیخته می‌کند؛ و در نتیجه آن سالک که در دام حیرت گرفتار آمده، با هر چه روبه‌رو مى‌شود می‌گوید: آیا این همان مقصود و محبوب من است؟ و در اثر حجاب حیرت، از شناخت محبوب حقیقى باز مى‌ماند.»
۳. «در تو حیران و مبهوت شده‌ام. از من دستگیرى کن اى راهنماى کسانى که در تو متحیّر گشته‌اند!»
۴. قسمتى از آیه ۱۷۹، از سوره ۷: الأعراف.
۵. «هیچ بنده‌اى نیست مگر اینکه قلب او دو چشم دارد که آن دو پنهان مى‌باشند و با آن‌ها غیب و پنهان را إدراک می‌کند؛ پس چون خداوند به بنده‌اش إراده خیرى داشته باشد آن دو چشم قلبش را مى‌گشاید و او آنچه را از دیده سر پنهان است، مى‌بیند.»
۶. «و اگر چنانکه شایسته است تقلید نماید، یعنى به هر آنچه به او رسیده به طور کامل عمل نماید و با عقل ناقص خود آن را تغییر نداده و با چیزى مخلوط ننماید، از رستگاران خواهد بود.»
۷. قال کمال‌الدّین میثم‌بن‌علىّ‌بن‌میثم البحرانىّ فى شرح هذا الکلام: و هو إشارةٌ إلى الطّور الثّانى للسّالک بعدَ طور الوقت و یُسمَّى طمأنینةً؛ و ذلک أنّ السّالکَ مادام فى مرتبة الوقت فإنّه یَعرض لبدنه عند لمعان تلک البروقِ فى سرّه، اضطرابٌ و قلقٌ یحسّ بها خلسةً، لأنّ النّفس إذا فاجأ‌ها أمرٌ عظیمٌ اضطربت و تقلقلت، فإذا کثُرت تلک الغواشى ألفتْ‌ها بحیث لا تنزعج عن‌ها و لاتضطرب لورود‌ها علی‌ها بل تسکن و تطمئنّ، لثبوت قدم عقله فى درجة أعلى من درجات الجنّة الّتى هى قرار الأمن و الرّاحة من عذاب الله. شرح نهج‌البلاغة، ج ۴، ص ۵۴.
۸. این مکتوب قاضى‌سعید قمّى و ملاّمحسن فیض کاشانى رحمة‌الله‌علیهما را جناب آقاى حبیبى، محقّق و مصحّح شرح‌الأربعین قاضى‌سعید در مقدّمه تصحیح خود از ص ۲۰ تا ص ۲۶ آورده‌اند. و نیز مدیر محترم انتشارات بیدار، مکتوب فیض کاشانى را همراه با رساله زادالسّالک در قطع جیبى، طبع و بصورت رایگان در اختیار دوستداران عرفان و سلوک قرار داده‌اند. جزاهما الله عن أهل الإسلام و العرفان خیرالجزآء.
شرح و ترجمه از آیت‌الله حاج سید محمدصادق حسینی طهرانی
منبع: نور مجرد صفحه ۳۵۵ تا ۳۶۹