تصوف ریشه بسیار کهن تری از اسلام دارد ، بطور کلی حتی در ایران ریشه تصوف از اسلام کهن تر است. البته مقصودم از تصوف یعنی اینکه تصوف پیش از اینکه از قرن دوم هجری بنام مکتب تصوف شهرت پیدا کند بنام (Gnosticisme) [به فرانسه] معادل (Gnosticism) [انگلیسی] در تمام مناطقی که در آن مناطق تصوف ظهور کرد شاگردان حضرت مسیح (علیه السلام) بودند و اینها gnostique بودند : گِنوستیک یعنی درونگرا ، گنوس بمعنی خودشناسی و معرفت است. یعنی شعارشان این بود که خودت را بشناس تا خدای خودت را بشناسی این سوال محوری ای بود که دستور حضر
عنایت فانی ، بی بی سی فارسی :
مهمان من درویش است و می گوید دین نباید آلوده به زد و بند هایی شود که معمولا در سیاست بکار می رود.
مسلک درویشی به عقیده رهبرش در سیاست دخالت نمی کند ولی توصیه می کند که هر درویش بعنوان یک شهروند وظیفه دارد از حقوق بشری و حقوق شهروندی دفاع کند ؛ این در حالی است که خود رهبر این سلسله وزیر بود ، تناقض در حرف و عمل ؟!
چرا ساختمان حسینیه درویشانی که خود را شیعه می دانند بدست حکومتی که خود را پرچمدار تشیع می نامد خراب میشود ؟
چرا در حکومت شیعه درویشان به زندان می افتند ؟
***
۱.عنایت فانی : آقای آزمایش ! از قدیم به عبادتگاه صوفیان می گفتند “خانقاه”؛ چرا عبادتگاه شما “حسینیه” است ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : در حقیقت ، خانقاه یک مجموعه ای بشمار می رفته شامل بخشهای مختلف که یک قسمت آن در حقیقت نیایشکده بوده به آن قسمتِ نیایشکده ، “حسینیه” می گویند، اما آن سایر قسمتها متأسفانه در شرایط کنونی وجود ندارد.
۲.عنایت فانی : یعنی حسینیه اسم جدیدی نیست و باصطلاح از قدیم هم بوده ، چون این سوالی است که بسیاری می پرسند که چرا حسینیه در مورد صوفیان ، چون ظاهرا معمول نبوده ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : در واقع خانقاه ، زائر سرا ، مهمانسرا ، سماع سرا و بخشهای مختلف داشته و یک بخش هم بخش نیایشکده اش بوده که در آنجا عباداتشان را انجام می دادند ، الآن چون ساختمان خانقاه بطور کلی از بین رفته و امام تجدید مجدد (ساخت بنای خانقاه به روش مرسوم) وجود ندارد دراویش به همین حسینیه داشتن اکتفا کرده ولی متأسفانه آنرا هم تحمل نمی کنند.
۳.عنایت فانی : یعنی می خواهید بگوئید بر اساس شرایط موجود تبدیل به حسینیه شده است ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : بله ، دقیقا .
۴.عنایت فانی : قطب شما یا رهبر شما صحبت از این می کند که صوفی ها اهل مصالحه و مسالمت هستند و سیاستگری نمی کنند ولی با این حال صوفی های گنابادی بخصوص طی سالهای اخیر درگیر بوده اند با حکومت ، تحصن کردند ، اعتصاب کردند ، و این عین سیاست ورزی است .
دکتر سیدصمطفی آزمایش : مخالفت با سیاست جز حقوق شهروندی نیست، مگر اینکه جنبۀ مبارزه منفی داشته باشد در حقیقت هر شهروندی صرفنظر از اعتقادش که درویش است مسلمان است یهودی است بهایی است و یا اصلا به خدایی اعتقاد ندارد ، این شخص دارای یک حقوق شهروندی مطمتع از حقوق بشر است و به این عنوان در جامعه باید از حقوق خودش دفاع کند و مطمتع باشد ، وقتی بعنوان یک شهروند حقوقش را به رسمیت نمی شناسند او باید مبارزه غیرخشونت آمیز از طرق مسالمت آمیز مانند تحصن ، تجمع خیابانی ، اعتراض و تظاهرات کند.
۵.عنایت فانی : از طرف دیگر ، رهبر شما آقای تابنده معاون وزارت ارشاد بود ، آیا این سیاست ورزی و سیاستگری نیست؟ این دیگر دفاع از حقوق شهروندی نیست این عین سیاست است و عین دخالت در سیاست است که بر اساس مرام شما جایز نیست ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : من چنین حرفی نزدم ! آن چیزی که ما اعتقاد داریم آنست که دین را نباید وارد سیاست کرد یعنی بهترین حکومت دینی ، حکومتی است که دین در آن هیچ نقشی نداشته باشد. یک نفر مسلمان یا یک نفر غیرمسلمان می تواند در امور سیاسی شرکت داشته باشد مشروط به اینکه دین را داخلِ مسایل سیاسی نکند . وقتی جناب آقای دکتر تابنده معاونت وزارت ارشاد را عهده دار بودند ، بعنوان یک معاون وزیر دخالت در امور می کردند نه به عنوان یک درویش . درویشی یک امر قلبی خودشان بوده است.
۶.عنایت فانی : مشکل شما با جمهوری اسلامی یا برعکس مشکل جمهوری اسلامی ایران با شما چیست ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : در حقیقت ، متأسفانه اساس مشکل سردمداران نظام جمهوری اسلامی با دگراندیشان عقیدتی و طریقتی و … قائل بودن به یک تبعیض است . و بر این مبنا عمل می کنند یعنی به یک نوعی خواهان پاکسازی ایدئولوژیک هستند یعنی هر چیزی که در چارچوب تز ولایت فقیه قرار نمی گیرد به آن اجازه حضور در عرصه اجتماعی را نمی دهند یعنی در اینجا بحث مبارزه آخوندها با درویشان نیست بلکه مسئله سیطره طلبی مطلق گرایانه ولایت فقیه نسبت به سایر عقاید و افکار و ادیان و مذاهب است من جمله دراویش .
۷.عنایت فانی : این در واقع یک سیاست کلی است که از دید شما یک سیاست ایدئولوژی زدایی در جامعه یا هر نوع طریقت زدایی در جامعه بجز آن طریقتی که حاکمان جمهوری اسلامی ایران خودشان اجرا می کنند بطور کلی این برداشت شماست ، ولی بطور اخصّ وقتی دراویش را می گیرند و به دادگاه می برند اتهام مشخصی که به آنها می زنند چیست و دلیلی که برای به دادگاه کشاندن دراویش ارائه می کنند ، چیست ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : علتش این است که موقعی که می خواهند حسینیه های دراویش نعمت اللهی گنابادی را تخریب کنند دراویش دست به مقاومت و اعتراض می زنند ، اعتراض دراویش را حمل بر بهم زدن نظم عمومی ، اختلال در مبانی اداره کشور و مخالفت با مقامات نظامی و انتظامی می گیرند و به این دلیل آنها را محاکمه می کنند.
۸.عنایت فانی : شما می فرمائید که تمامی گروههای دگراندیش زیر فشار هستند ، این درست است ولی به نظر می رسد در بین دراویش این دراویش گنابادی هستند که بیشتر زیر ضربه هستند ، فکر می کنید چرا اینطور است ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : البته ما وقتی نگاه می کنیم می بینیم که بسیاری از طرایق دیگر در اول انقلاب از ایران خارج شدند و به کشورهای دیگر رفتند اما دراویش گنابادی ماندند در ایران و از ایران بیرون نرفتند و به همین دلیل هر چه زمان بیشتر می گذرد ما شاهد تقابل حکومت با دراویش گنابادی هستیم .
۹.عنایت فانی : بعضی از محافل و سایتهای بیشتر متعلق به دولت رهبر شما را متهم می کنند ایشان بیشتر بدلیل سابقه و درگیری های سیاسی بوده که به هر حال سبب شده فشار بر ایشان وارد شود ، فکر می کنید آن عامل مهمی است یا آن فقط بهانه است؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : بهانه است. بهانه ای برای پرونده سازی واهی و خالی از محتوا است.
۱۰.عنایت فانی : رهبر شما در جریان انتخابات اخیر از آقای کروبی حمایت کردند . بعضی از سایتهای دولتی صحبت از این می کنند که آقای کروبی مقداری پول داده به رهبر تصوف شما و در مقابل ایشان هم باید از آقای کروبی دفاع می کرد ، اگر اینطوری است این هم بر می گردد به آن دخالت نکردن در سیاست یا در واقع حرف یک طور است و عمل یک طور دیگر؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : ببینید این مسئله پول گرفتن بعضی از سایتهای دولتی نوشته بودند که دراویش برای انتخابات آقای کروبی پول داده بودند و بعضی ها هم گفته اند که دراویش پول کرده اند که این هر دو کذب مطلق است اما دلیل حضور دراویش در انتخابات و دلیل حمایتشان از آقای کروبی این بود که در طول سه سال اول دولت نهم سه بار حسینیه درویشان نعمت اللهی گنابادی دستخوش تخریب و حمله شد و هر سه بار آقای کروبی این عمل را تقبیح کردند و به عنوان یک شخص مجتهد این عمل را تقبیح کردند و به همین دلیل دراویش هم گفتند : “هل جزاء الاحسان الا الاحسان” چون ایشان به درویشان محبت کردند درویشان هم در عرصه انتخابات از ایشان دفاع می کنند .
۱۱.عنایت فانی : ولی این دفاع از آقای کروبی یک فرمان از طرف رهبر شما بود یعنی یک حرکت تشکیلاتی بود یا به فرد واگذار شد که هر کس هر کاری که دلش می خواهد بکند.
دکتر سیدصمطفی آزمایش : بله ؛ یعنی در واقع دستور تشکیلاتی نبود ، چون اصولا درویشی تشکیلات سیاسی یا حزب سیاسی نیست . اما چون آقای کروبی نسبت به درویشان محبت کرده بودند ، درویشان مجدّانه در طول انتخابات به نفع ایشان حوزه های انتخابی دایر کردند و به نفع ایشان فعالیت کردند و به ایشان هم رأی دادند.
۱۲.عنایت فانی : با این حال یک خورده هنوز برای من روشن نیست که از یک طرف دخالت در سیاست در مرام و مسلک درویشی نیست ولی از طرف دیگر ، این را واگذار می کند که هر درویشی هر کاری که دلش می خواهد بکند و به هر طریقی که می خواهد در سیاست دخالت کند. در نتیجه به نظر می رسد که آدم نمی تواند هم درویش باشد و پیرو اینکه دخالت در سیاست نکن و هم دخالت بکند به نظر میرسد که اینها با هم جور در نمی آید.
دکتر سیدصمطفی آزمایش : بحث دخالت درویش در سیاست مسئله ای نیست ، مهم این است که بنام درویشی نمیشود در سیاست دخالت کرد یعنی دولت درویشی نمیشود درست کرد چنانچه حکومت دینی نمیشود درست کرد چنانچه تداخل دین یا نظام اعتقادی در امور اداره جامعه باعث میشود جامعه به فساد کشیده شود و آن اصل اعتقادی هم به فساد کشیده شود اما اینکه انسان درویش باشد یا مسلمان باشد یا شیعه باشد یا سنی یا بهایی یا به هر دین و اعتقادی داشته باشد و بخواهد به عنوان یک فعال سیاسی فعال باشد این دو تا مانعت الجمع نیست .
۱۳.عنایت فانی : شما به من بگوئید که دراویش چه می خواهند دراویش نهایتا می خواهند به کجا برسند و می خواهند جامعه را با خود بکجا ببرند؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : در واقع آن شعار اساسی ای که ما می توانیم بگوئیم مورد قبول دراویش است همانی است که آیت الله محمدحسین نائینی در دوران مشروطیت در کتاب “تنبیه الامة و تنزیه الملة” مطرح کرد که مبتنی بر سه اصل است : آزادی ، برابری و برادری است . این سه اصل اگر در جامعه ای استقرار یابد آن جامعه رو به دموکراسی و آزادیهای فردی و اجتماعی و رعایت حقوق شهروندی و حقوق بشر می رود این چیزی است که دراویش دنبال آن هستند.
۱۴.عنایت فانی : برای تحقق آن چکار می کنند که بدست آید ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : موقعی که انتخاباتی است مثلا زمانیکه آقای کروبی کاندید شد یک برنامه عملی ارائه داد برنامه عمل ایشان کمابیش با اهداف دراویش نزدیک بود مثلا ایشان می گفتند من می خواهم با خرافات و رمالی مبارزه کنم می خواهم عقلانیت را به جامعه برگردانم این ایده هایی بود که دراویش هم از آن خوششان می آمد.
۱۵.عنایت فانی : ولی شما قبول دارید که آقای کروبی یا آقای موسوی یا آقای موسوی بخشی از اصلاح طلبان جامعه ایران هستند و می خواهند از طریق اصلاحات جامعه را بجایی که می خواهند ببرند . شما این را قبول دارید ؟ ولی با این حال شما می گویید اصلاح طلبی در ایران به بن بست رسیده ، نظر شما این است که اصولا حکومت جمهوری اسلامی ایران با دولت آقای بازرگان با اصلاح طلبی شروع شد و بجایی نرسید و به بن بست رسید و حالا این اصلاح طلبها می خواهند به جای اولش باز گردانند. این حرف دقیق شما است ؟ اینجا باز هم تضاد است : شما هم از اقای کروبی حمایت می کنید و به ایشان رأی می دهید در حالیکه اعتقادی به ایشان ندارید.
دکتر سیدصمطفی آزمایش : در دوره دو سال پیش موقعیت با الآن فرق داشت یعنی آن موقع آقای کروبی داشت از ایده ها و آرمانهایی صحبت می کرد که درویشان در آن آئینه کمابیش خواسته ها و مطالبات خودشان را مشاهده می کردند اما خودِ آقای کروبی هم اعتقادی به آن لحظه ها ندارند و از آن عبور کرده اند.
۱۶.عنایت فانی : یعنی شما نهایتا بدنبال یک جامعه سکولار هستید ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : صد در صد .
۱۷.عنایت فانی : به نظر شما نقش دین در یک جامعه چه می تواند باشد ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : دین اصولا یک امر فردی است یک امر جمعی نیست یعنی از نظر پیروان ادیان خداوند پیامبران را نمی فرستد برای اداره حکومتی جامعه بلکه چنانچه در قرآن مجید ذکر شده می فرستد و می فرماید : “و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة” یعنی دین ، برای رفع خرافات و شستن ذهن از جاهلیت است برای ایجاد یک ارتباط مستقیم قلبی بین فرد و پروردگارش است دین هرگز داعیه اداره حکومت نداشته است. این مسئله را دین سالاری بعنوان استفاده ابزاری از دین در همه ادیان بکار گرفته اند و الآن هم به همین ترتیب است. در نتیجه دراویش سکولاریسم را قبول دارند : یعنی جدایی دین از مسایل مربوط به حکومت خصوصا بنام حکومت دینی .
۱۸.عنایت فانی : به نظر شما ، مجموعه تصوف یک برداشت ایرانی از اسلام است ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : تصوف ریشه بسیار کهن تری از اسلام دارد ، بطور کلی حتی در ایران ریشه تصوف از اسلام کهن تر است. البته مقصودم از تصوف یعنی اینکه تصوف پیش از اینکه از قرن دوم هجری بنام مکتب تصوف شهرت پیدا کند بنام (Gnosticisme) [به فرانسه] معادل (Gnosticism) [انگلیسی] در تمام مناطقی که در آن مناطق تصوف ظهور کرد شاگردان حضرت مسیح (علیه السلام) بودند و اینها gnostique بودند : گِنوستیک یعنی درونگرا ، گنوس بمعنی خودشناسی و معرفت است. یعنی شعارشان این بود که خودت را بشناس تا خدای خودت را بشناسی این سوال محوری ای بود که دستور حضرت مسیح بوده و متد حضرت مسیح را دنبال می کرده و همانها از قرن دوم هجری به بعد بنام صوفی مشهور شدند به همین دلیل ریشه های تصوف به ماقبل اسلام و پیش از اسلام بر می گردد.
۱۹.عنایت فانی : به هر حال شما می گوئید آبشخور فرهنگ ایرانی تصوف است ؟ این از کجا ناشی میشود ؟ اگر این سابقه دیرتری از ایران و ایرانی دارد …
دکتر سیدصمطفی آزمایش : نگفتم ایران و ایرانی … عرض کردم سابقه طولانی تر از اسلام . آبشخور فرهنگ ایران است پیش از اسلام و بعد از اسلام .
۲۰.عنایت فانی : سابقه دراویش گنابادی از کجاست ؟ ظاهرا شاخه های متعددی دارد … می توانید توضیح بدهید که این از کجاست و چرا این شاخه خاص در ایران یک مقداری رونق بیشتری دارد ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : در واقع اینها رشته هایی است که بر می گردد به حضرت شاه نورالدین نعمت الله ولی که ایشان خودشان اهل سوریه بودند و در شهر حلب سوریه بدنیا آمده بودند و جهانگرد بودند و تصوف بطور کلی مانند یک رودخانه جاری در طول تاریخ بشریت است که به هیچ نقطه خاصی هم تعلق نداشته ، همه جا سیر و حرکت کرده ، حال بحث ما الآن در این است که حضرت نورالدین شاه نعمت الله ولی در سفرهای خودشان نهایتا به ماهان کرمان تشریف بردند و در آنجا متوطن شدند تا آنجا از دنیا رفتند و فرزندانشان به هندوستان رفتند و بعد در اوایل دوران قاجاریه برخی از مشایخ این سلسله دوباره به ایران بازگشتند و دوباره مشعل تصوف را که در دوران صفویه بطور کلی خاموش شده بود به ایران برگرداندند و چند رشته و شعبه گوناگونی از این این مکتب شاه نعمت الله جاری شد که یکی از این شعبه ها رشته سلطانعلیشاهی گنابادی است که الان در همه اقصی نقاط ایران پیروان و راهیان و سالکان متعددی دارد.
۲۱.عنایت فانی : شما در جایی مدعی شدید که حدود بیست میلیون ایرانی پیرو مکتب و مسلک تصوف و درویشی هستند . شما از کجا این آمار را گرفته اید ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : بله من در این زمینه تحقیق زیادی کردم نه به تنهایی بلکه با کسان و دوستان و آشنایایی که از نقاط مختلف من جمله بلوچستان آمده اند می دانید در نواحی ای مانند بلوچستان ، مانند کردستان ، مانند لرستان فرد درویش بدنیا می آید یعنی بهش “چکیده” می گویند کسی که درویش میشود را می گویند “چسبیده” و کسی را که درویش بدنیا می آید را “چکیده” می گویند یعنی درویشی جزء اعتقاد خانوادگی اقوامی است که در گوشه و کنار ایران زندگی می کنند البته طرایق متعددی وجود دارد مثلا نقشبندیه هستند ، قادریه هستند ، ذهبیه هستند ، قلندریه و خاکساریه … یعنی باید یک آمار صحیح و جامعی گرفته شود اما وقتی من با شخصی که خودش بلوچ است و از بلوچستان آمده و برای مصائب مردم بلوچستان در خارج کشور تظلم خواهی می کند ، ایشان می گفتند “اصولا به بلوچها می گویند صوفی” چون تصوف در خونشان است ، تصوف در شریانشان سریان دارد در کردستان و لرستان خانواده ها ، تیره ها و دوده ها اینها جملگی صوفی هستند متأسفانه در شرایط کنونی که یک سیستم ایدئولوژیک حاکم است و تبعیض عقیدتی وجود دارد بسیاری از کسانیکه حتی مسلمان نیستند خودشان را مسلمان شیعه معرفی می کنند و هنوز آمار صحیحی از موزائیک اعتقادی مردم ایران متأسفانه نداریم.
۲۲.عنایت فانی : شما از نقشبندیه و قادریه صحبت کردید اینها تصوف سنی هستند ، شما شیعه هستید. شما چه ارتباطی دارید با اینها ، آیا اصولا ارتباطی دارید با سایر رگه های تصوف در ایران بخصوص در بین اهل تسنن ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : مقصود از تصوف شیعه یا تصوف سنی یعنی چی ؟ من عرض کردم که تصوف یک مکتبی است که پیش از اسلام وجود داشته …
۲۳.عنایت فانی : پایه اعتقادی شان ، فرض بفرمائید شیوه عبادت و نماز خواندنشان همگی متفاوت است برای این چه توضیحی دارید …
دکتر سیدصمطفی آزمایش : به این معنی متفاوت است که وقتی یک سنی پیرو آئین تصوف است ، امور اعتقادی شریعتی اش را بر اساس قانون شریعت خودش و آئین مذهب خودش انجام می دهد و یک شیعه بر اساس مذهب خودش انجام می دهد ، اما تصوف توجه به قلب است و هر دویشان به یک شیوه به قلبشان ( توجه دارند ) برای اینکه در قرآن مجید می فرماید : (إنّ الله يحول بين المرء وقلبه) یعنی انسان وقتی به قلبش توجه می کند به خداوند توجه می کند در این متد ، در این روش اساس تصوف یگانه است.
۲۴.عنایت فانی : شیوه انتخاب رهبر تصوف یا مسلک شما این است که قطب قبلی قطب جدید را انتخاب میکند در این وسط نقش پیروان چی میشود ؟ این شیوه خیلی غیردموکراتیک به نظر می آید …
دکتر سیدصمطفی آزمایش : پیروان نقشی ندارند ، اینجا عرض کردم ، تصوف یک مجموعه سیاسی یا یک حزب سیاسی نیست بلکه سیر تحول جوهری در بستر انشایی است یعنی شخصی که دیده دلش باز می شود و طفل روحش پرورش پیدا می کند و به رشد و بلوغ می رسد به مقام ارشاد منسوب میشود یعنی هر مرشدی ، مرشد دیگر را تعیین می کند و وظیفه هر مرشدی در واقع تربیت شاگردان و سالکان است تا به درجه ارشاد برسند.
۲۵.عنایت فانی : شما می گویید و این هم بلحاظ تاریخی بسیار درست است که تصوف سابقه تاریخی بسیار طولانی دارد ، و بقول شما به ماقبل اسلام بر می گردد ولی خوب طی این سالها دنیا عوض شده ، آیا تصوف با این دنیای جدید خودش را عوض کرده؟ خودش را وفق نداده ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : ببینید آن چیزی که در دنیا عوض می شود و انسان با آن عوض میشود در واقع به نئوکورتکس مربوط میشود در حالیکه انسان یک بخش دیگری هم در وجودش دارد که اسمش قلب است و قلب جایگاه خداوند است این تغییر ناپذیر است ، متد توجه به قلب از زمان بابا آدم تا بحال همین بوده و تغییری پیدا نمی کند.
۲۶.عنایت فانی : در حال حاضر بسیاری از ادیان و حتی ادیان بهر حال فرقه های مختلف ادیان مختلف دارند از شیوه های جدید تکنولوژی جدید استفاده می کنند برای اشاعه نظرشاتشان برای تبلیغشان ، آیا تصوف هم همین کار را می کند ؟
دکتر سیدصمطفی آزمایش : بله .
۲۷.عنایت فانی : آقای آزمایش ! یک سوال دیگری که مطرح میشود آنستکه اصولا مردم ایران در حال حاضردر تلاشند و در حال مبارزه هستند برای کسب دموکراسی و در این راه دارند فداکاری می کنند جانشان را می دهند و سختی ها می کشند ، در چنین شرایطی وقتی افرادی مثل شماها (دراویش) در حالی تبلیغ درویشی و صوفی گیری می کنند ، بنوعی دارند اینها را منحرف می کنند در راه مبارزه شان ، از قدیم گفته اند “در زمان حضیض تحولات اجتماعی معمولا مردم گرایش بسوی عرفان و صوفیگری پیدا می کنند ” .
دکتر سیدصمطفی آزمایش : در واقع ، دو جور میشود با این قضیه برخورد کرد درویشان هرگز تبلیغ برای عقیده خودشان نمی کنند تبلیغ در درویشی وجود ندارد دلیلش هم این است که درویشی بر مدار عشق می چرخد و عشق یک امر قلبی است “عشق آمدنی بود نه آموختنی” به همین دلیل تبلیغ در درویشی وجود ندارد ولی درویشان بر اساس تعهد به اصول شهروندی برای مبانی دموکراسی مبارزه می کنند و حضور فعال در جامعه دارند اما این بمعنای تبلیغ برای درویشی نیست.
کارگردان : کارول شی
تهیه کننده : علی عطار
سردبیر : عنایت فانی
سردبیر اجرایی : رزیتا لطفی
برنامه “به عبارت دیگر ” بی بی سی فارسی