عبدالعلی بازرگان
تا اصل کرامت و صفت “کریم” را که از نامهای نیکوی الهی است نشناسیم رمضان کریم را نشناخته‌ایم.
ماه رمضان از فردا آغاز می شود، مقدمش بر روزه داران مبارک! ما آنرا “ماه مبارک” و بسیاری از مسلمانان “رمضان کریم”نامیده اند. مبارک بودن آن، که دلالت بردوام نعمت های دنیوی و اخروی این ماه می کند، کم و بیش روشن است، اما کرامت آنرا کم تر مورد تامل و تدبر قرار داده ایم. به راستی چرا صفت “کریم” را برای این ماه برگزیده اند؟ آیا چون خداوند کریم چنین ضیافت معنوی و کریمانه ای را برای بندگان تدارک دیده، نام کریم بر آن نهاده اند، یا در ذات و ماهیت این ماه کرامت هائی نهفته و از انجامش کرامت هائی حاصل می گردد؟ به نظر می رسد تا اصل کرامت و صفت “کریم” را، که از نام های نیکوی الهی است، نشناسیم، رمضان کریم را نشناخته ایم. پس به این بهانه سراغ نام “کریم” می رویم تا اگر رمضان ماه خداشناسی است، او را با نام هایش که صفات و ویژگیهای اوست بهتر بشناسیم.
ما عادت کرده ایم همیشه از پنجره کلمه “خدا” به تماشای آفریدگارجهان بنشینیم و از کادرهمین پنجره تنگ آفتاب رحمت او را به خانه دل خود راه دهیم. اما کلمه خدا اصلا فارسی است که همچون: ناخدا، کدخدا، دهخدا، خداوند باغ، خداوند خانه، خداوند مُلک و… دلالت برمالکیت و تسلط می کند و چنین نگاهی جامعیتی را که باید از آفریدگار خود داشته باشیم ندارد. آیا شما هم فکر نمی کنید کلمه “خدا” کادر تنگی باشد برای تماشای ابعاد بی نهایت آیات و اسماء او در جهان بی کران هستی؟
قرآن به دفعات ما را فرا خوانده است تا با برآمدن از تنگنای نام های ترجمه ای، “او” را با نام های نیکویش (اسماءالحسنی) که خود معرفی کرده است، مثل: رحمن، رحیم، غفور، مجیب و… بخوانیم(۱). این نام ها در واقع نه الفاظ وعناوین، که بیانگر صفات و ویژگیهای او هستند :
اعراف ۱۸۰- وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا ۖ وَذَرُوا الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي أَسْمَائِهِ ۚ سَيُجْزَوْنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ
نیکوترین نام ها (صفات) مختص ِِ”الله” است. پس به همان نام ها او را بخوانید و به حال خود واگذارید کسانی را که در نام هایش منحرف می شوند (آن را به طبیعت، قوانین مادی و …نسبت می دهند) آنها بزودی نتیجه عمل خود رامی بینند.
از جمله این نام های نیکو، “کریم” است. در فرهنگ عامیانه، اگرکسی مشکلی داشته باشد، می گویند: “نگران نباش، خدا کریمه، اوسا کریم خودش درست میکنه !!”. عارفان ما هم کریم بودن خدا را بیشتر دربخشیدن گناه وصف کرده اند:
حافظ : لنگر حلم تو ای کشتی توفیق کجاست که در این بحر کرم غرق گناه آمده ایم
سعدی : خداوند بخشـــنده دســــتگیر کریم خطا بخش پوزش پذیر
کرم بین و لطف خداوندگار گنه بنده کرده است و او شرمسار
همه شرم دارم زلطف کریم که خوانم گنه پیش عفوش عظیم
مولوی : ای کریم و ای رحیم سرمدی درگذر از بد سگالان این بدی
ای کریمی که کرم های جهان محو گردد پیش ایثارت نهان
جامی : نامه ات گر زگنه پر رقم است نامه شوی تو سحات کرم است
وحشی : آزاد کن ز راه کرم گرنمی بخشی ما را چه بی گناه گرفتار کرده ای
گرچه این برداشت ها، که بیانگر بخشندگی گناه یا بخشندگی و سرپرستی سخاوتمندانه خداست، تماما درست است ، اما آیا همه ابعاد کرامت او در همین برداشت ها می گنجد؟… تدبری در کاربرد این کلمه در قرآن، ابعاد گسترده تری را پیش چشم ما می گشاید.
مشتقات کلمه “کَرَم” جمعا ۴۷ بار در قرآن تکرار شده که ۵ مورد آن مشخصا به پروردگار نسبت داده شده است. جالب این که در تمامی این ۵ مورد، کریم بودن خدا از مختصات “ربوبیت” ، نه ” الوهیت” او ناشی شده است! ربوبیت، همان سروری و مدیریت و ریاستی است که در فرهنگ ما در قالب کلمه “ارباب” معنا می دهد( مثل: نظام ارباب رعیتی) ، یعنی آقا بالاسر، رئیس، صاحب اختیار و همه کاره شما کریم است، پس کرامت، تکریم، اکرام و… صفتی در مناسبات و رفتار با دیگران است و از نشانه های مدیریت مطلوب محسوب می شود. نگاه کنید:
ربی غنی کریم، ربک الکریم، ربک الاکرم ، تبارک الاسم ربک ذوالجلال والاکرام، ویبقی وجه ربک ذی الجلال والاکرام.
در یک تقسیم بندی کلی، به نظر می رسد قرآن نام های نیکوی پروردگار را (در ارتباط با آفریده ها) به دو دسته : کمی و کیفی تقسیم کرده است؛ یعنی آنچه به “کمیت” و ابعاد و اندازه های آیات و آفریده ها ارتباط پیدا می کند، و آنچه به “کیفیت” آفرینش و زندگی آنان. مفسرین این دو دسته صفات را به استناد آیاتی از سوره “رحمن”، صفات “جلالیه” و صفات “جمالیه” نامیده اند. صفات جلالیه که دلالت بر جلالت می کند، مثل: عظمت، قدرت، عزت، جبروت، و … و صفات جمالیه که نشانگر زیبائی رفتار و لطف و عنایت است، مثل: رحمت، مغفرت، موهبت ، علم، جود، و… همه صفات جمالیه را می توان در قالب کلمه “کریم” گنجاند!(۲).از پیامبر مکرم اسلام(ص) نیز نقل شده است که فرمود: “الظوا بیاذاالجلال والاکرام”(مداومت کنید بر ذکر ای دارنده جلالت و کرامت).
این دو وصف تنها در سوره رحمن، که به دلیل جامعیتش برنعمت ها و زیبائی های آفرینش عروس قرآن نامیده شده و ۳۱ بار جمله “فبای آلاء ربکما تکذبان”(پس به کدام یک از نعمت های پروردگارتان را انکارمی کنید) در آن تکرار شده آمده است(۳). آیه اول را معمولا در جلسات ختم می خوانند و آیه بعدی، آخرین آیه و جمع بندی سوره الرحمن است
رحمن ۲۷و۲۶ – كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ وَيَبْقَىٰ وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ
رحمن ۷۸- تَبَارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِي الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ
اهانت و توهین که معنای آن خوار شمردن وبی اعتنائی است، از نظر لغوی در مقابل اکرام و تکریم قراردارد، توهین کردن در فرهنگ ما سخن ناشایسته گفتن به دیگران است، اما توهین خدا، که مقابل اکرام او قرار دارد، خوار شمردن نااهلان است
حج۱۸-…. وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ
کسی که خدا خوارش شمارد، چه کسی او را کرامت دهد
حاکم یک کشورو مدیری که شخصیتی برای زیر دستان قائل نیست، آنها را خوار می شمارد و با بی توجهی خود در واقع آنها را مورد “اهانت” قرار داده است. اما رهبر و مدیر کریم، آنها را با تشویق و تحسین، تکریم می کند و شخصیتشان را رشد می دهد(۴).پس پروردگار عالم با وجود بی نهایت بودنش، نهایت احترام و اکرام را برای آدمیا ن رعایت کرده است.
نشانه های کریم بودن خدا نسبت به انسان
۱- تسلط بخشیدن آدمی به طبیعت، روزی رسانی نیکو وبرتری دادن او بر بسیاری از آفریدگان
اسراء ۷۰- وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَىٰ كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا
ما بنی آدم را گرامی داشتیم و در خشکی و دریا سوارشان (مسلطشان) کردیم و از نعمت های پاک روزیشان دادیم و آنها را بر بسیاری ازآفریدگان خویش آشکارا برتری بخشیدیم.
۲- آفرینش، تسویه، تعدیل، تصویر و ترکیب اندام انسان.
آفرینش آدمی بصورت ناگهانی و عملی ساده نبوده است، بلکه سیری طولانی و تکاملی از خاک تا جان پاک داشته که قرآن آنرا در چهار مرحله کلی: تسویه (کمال عضوی )، تعادل(کار هماهنگ و متعادل اجزاء)، تصویر (تغییرات تدریجی جنینی در رحم دراشکال مختلف) به شرح زیر بیان کرده است:
انفطار۶ تا ۸- يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ فِي أَيِّ صُورَةٍ مَا شَاءَ رَكَّبَكَ
ای انسان، چه چیزی تو را نسبت به پروردگارت مغرورکرده است؟همان که تو را آفرید و به صورتی کامل آراست و تناسب داد و به آن صورتی که خود می خواست سامان بخشید.
۳- تعلیم کاربرد قلم برای آگاه ساختن آدمی به مجهولات جهان
تکامل بخشیدن به جسم انسان یک بعد قضیه است و رشد دادن جان و روان او با موهبت اختیارو استعدادی که برای فراگیری علوم (اسماء هستی) و انتقال آن به دیگران ( با ابزار قلم و مرکب و کاغذ) در نهاد او قرار داده، بعد مهم تری است که در اولین آیات وحی شده بر پیامبر مورد تاکید قرار گرفته شده است:
علق ۱ تا ۷- اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَىٰ
بخوان به نام پروردگارت که آفرید؛انسان را از جنینی ابتدائی آفرید. بخوان که پروردگارت کریم ترین هاست، همان خدائی که ( نوشتن را) به وسیله قلم آموزش داد، و۰از این طریق) به انسان آنچه را نمی دانست آموخت. با اینحال (چنین نیست که شاکر باشد، بلکه) همین که خود را بی نیاز( از خدا) ببیند، طغیان می کند.
ابعاد جهان شمول کرامت خدا
آیات فوق نشانه هائی از”اکرام” خداوند نسبت به آدمی را نشان می دهد، اما صفت “کریم” مبالغه، یعنی بی نهایت است وآثار این صفت را درهمه آفریده های او می توان دید. نگاه کنید به موصوف های کرامت در قرآن:
او چون کریم است، نظام اداره جهان (عرش) و گردش امور هستی نیز بر محور کرامت، یعنی احترام و منزلت قائل شدن برای آفریده ها (زیردست ها) قرار دارد: (هو رب العرش الکریم)(۵). این همان مفهومی است که با تعبیری دیگر فرمود: ” رحمت گرمطلق(رحمن، نه مستبد خودخواه) براداره جهان سلطه دارد”(۶). حاکمان ظالم سرکوبگر و تحقیر کننده ملت اند، آنها لئیم اند و خدای مهربان کریم و لئامت و کرم در تضاد یکدیگراند. این از تسبیحاتی است که در ذکر رکوع می خوانند: “سبحان من لایعتدی علی اهل مملکته ( منزه است آن خدائی که به اهل مملکت خود تجاوز نمی کند و زور نمی گوید).
وقتی نظام و سیستمی مبتنی بر کرامت باشد، کارگزارانش (فرشتگان) نیزبه جای تکبر و بی اعتنائی بعضی کارمندان دولت به ارباب رجوع، اهل تکریم وخدمتگزاری به خلق خدا خواهند بود. این است اوصاف آنان در قرآن: کراما کاتبین، کرام برره، عباد مکرمون، ملک کریم… (۷).
احساسی را هم که قرآن از اهل بهشت بیان کرده، مورد اکرام و احترام واقع شدن است: جعلنی من المکرمین، وهم مکرمون، مدخلا کریما، وهم مکرمون (۸). عنوان “رزق کریم” و “اجر کریم”نیز که بیش از همه عناوین ِ کرامت در قرآن تکرار شده است پاداش بهشتیان به شمار می رود. کتاب هدایتش را نیز با صفت کریم ستوده است: قرآن کریم، صحف مکرمه (۹). زیبائی های طبیعت در بهاران را هم قرآن با واژه کریم وصف کرده است: انبتنا فیها من کل زوج کریم (۱۰).
به رنگ اخلاق خدائی درآمدن
بعثت وبرانگیختن پیامبر اسلام(ص)، برحسب آنچه خود فرمود: “بعثت لاتمم مکارم الاخلاق”، چیزی جز به تمام و کمال رساندن “مکارم اخلاقی” نبود. از آن الگوی خُلق نیکو نقل شده که فرمود: ” تخلقوا باخلاق الله”(خلق و خوی خود را خدائی کنید). امام علی(ع) نیز که در دامان وحی پرورش یافته بود، خصلت “کریمانه: داشتن را چیزی که مایه فخر آدمی باشد شمرده است:
پس اگر گریزی از تعصب نیست، تعصبتان ( به جای وابستگی های شخصی و دنیائی) به خصلت های کریمانه، کردارهای ستوده و امورنیکو باشد…. در اخلاقیات نفیس و مرغوب، اندیشه های بلند، مقامات بلند، آثار ستوده. پس باید تعصبتان برای خصلت های ارزشمند باشد، از جمله: حفظ حقوق همسایگان، پایبندی کامل به پیمانها، گردن نهادن به نیکی (اطاعت از نیکان)، مقاومت در برابر تکبر(نافرمانی از مستکبرین)، جود و بخشش، خود داری از تجاوز به حقوق دیگران، عظیم شمردن قتل، انصاف با مردم، فرو خوردن خشم و دوری ازایجاد نا بسامانی درکشور.
فَإنْ كَانَ لاَ بُدَّ مِنَ الْعَصَبِيَّةِ، فَلْيَكُنْ تَعَصُّبُهُمْ لِمَكَارِمِ الْخِصَالِ، وَمَحَامِدِ الاََْفْعَالِ، وَمَحَاسِنِ الاَُْمُورِ…. ، بِالاََْخْلاَقِ الرَّغِيبَةِ وَالاََْحْلاَمِ الْعَظِيمَةِ، وَالاََْخْطَارِ الْجَلِيلَةِ، وَالاَْثَارِ الَمحْمُودَةِ. فَتَعَصَّبُوا لِخِلاَلِ الْحَمْدِ مِنَ الْحِفْظِ لِلْجِوَارِ وَالْوَفَاءِ بِالذِّمَامِ وَالطَّاعَةِ لِلْبِرِّ، وَالْمَعْصِيَةِ لِلْكِبْرِ، وَالاََْخْذِ بِالْفَضْلِ، وَالْكَفِّ عَنِ الْبَغْيِ، وَالاِِْعْظَامِ لِلْقَتْلِ، وَالاِِْنْصَافِ لِلْخَلْقِ، وَالْكَظْمِ لِلْغَيْظِ، وَاجْتِنَابِ الْفَسَادِ فِي الاَْرْضِ
کسانی که اهل دعا و مناجات هستند و بخصوص با دعاهای صحیفه سجادیه آشنائی دارند، می دانند که یکی از زیباترین بخش های این کتاب کم نظیر، دعای بیستم آن، موسوم به “دعای مکارم الاخلاق”، جامع عالی ترین جلوه های رفتار کریمانه است. حال که کریم بودن از صفات خدا، رسالت پیامبر، توصیه و دعای اهل بیت می باشد، مسلمانان نیز باید چنین صفتی را در خود پرورش دهند(۱۱).
قرآن برخی از کرامت های اخلاقی را در آیات زیربه ما آموزش داده است:
الف- کرامت بخشیدن به “یتیمان”، با دست مهرو لطف برسرآنها
فجر۱۷- كَلَّا ۖ بَلْ لَا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَىٰ طَعَامِ الْمِسْكِينِ
ب- مسکن نیکو و مناسب برای بی پناهان فراهم کردن
یوسف۲۱- وَقَالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ …
ج- پرهیز از درشتگوئی وگفتار مودب ونیکو با والدین داشتن
اسراء ۲۳- فَلَا تَقُلْ لَهُمَا أُفٍّ وَلَا تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلًا كَرِيمًا
د- برخورد کریمانه با لغو و لاطائلات
فرقان ۷۲- وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا
ر- کسب تقوا برای رسیدن به مقام کرامت (۱۲).
حجرات۱۳- يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ
در هر حال بحران عظیمی که جامعه امروز ایران را در برگرفته، بیش و پیش از بحران گسترده سیاسی و اقتصادی، بحران اخلاقی و اجتماعی است که تا این بحران سامان نیابد، و به تعبیر قرآن، تا نفسانیات یک ملت تغییر نکند، سرنوشت آن تغییری نخواهد کرد. هرچند استبداد دینی و ارتجاع مذهبی مدعیان دین و اخلاق، نقش عمده ای در دامن زدن به بحران اخلاقی و گریز مردم از دین و ایمان داشته است، اما هم دولتمردان و سرکوبگران جزئی از ملتند و هر دولت و حاکمیتی کم و بیش نمایانگر متوسط همان ملت اند و هم اصلاح حاکمان جز با صبر و مقاومت مردم و رشد اخلاقی و شخصیتی آنان ممکن نمی باشد. شناخت همه جانبه صفت “کریم” پروردگار، گامی است برای رشد اخلاقی جوامع مسلمان.
پی نوشت ها:
(۱)- اسراء ۱۱۰، طه ۸، حشر ۲۴و اعراف ۱۸۰.
(۲)- اتفاقا امام علی نیز درعهد نامه مالک اشتردر بیان صفات ضروری برای فرماندهان، جامع صفات: بلند نظری، شجاعت، سخاوت، سماحت (آسان گیری بر دیگران) را مجموعه ای از “کرم” نامیده اند: … ثم اهل النجده والشجاعه و السخاء والسمحه فانهم جماع من الکرم.
(۳)- کلمه آلاء(نعمتها) جمعا ۳۴ بار در قرآن آمده است که ۳۱ بار آن در سوره رحمن است!
(۴)- به تقابل دو کلمه اکرام و اهانت در آیات ۱۵ و ۱۶ سوره فجر توجه کنید:
فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ
(۵)- مومنون ۱۱۶- فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ ۖ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْكَرِيمِ
(۶)- طه ۵ .
(۷)- انفطار۱۱، عبس۱۶، انبیاء۲۶، یوسف۳۱.
(۸)- یاسین۲۷، نساء۳۱.
(۹)- واقعه۷۷، عبس ۱۳.
(۱۰)- لقمان۱۰، شعراء ۷.
(۱۱)- از معروف ترین بخش های صحیفه سجادیه دعای “مکارم اخلاق” است که به زیبائی تمام کرامت های اخلاقی انسان را شرح می دهد و امام علی(ع) نیزالگوئی را که برای پیروانش باقی گذاشته “کرائم الاخلاق” نام نهاده است. خطبه۸۷ بند۱۹: اریتکم کرائم الاخلاق من نفسی . کرامت های اخلاقی خود را به شما نمایاندم.
(۱۲)- به فرموده امام علی(ع): هیچ کرمی مثل تقوا و هیچ دوستی همچون خوش خلقی نیست. حکمت۱۱۳- لا کرم کالتقوی ولاقرین کحسن الخلق