فرزانه بذرپور
جرس: کودتای 28 مرداد در دوازدهمین سال از سلطنت محمدرضا پهلوی رخ داد و به ظاهر و برای سالیانی موجب تحکیم بنیان قدرت رژیم شاهنشاهی شد؛ اما همانطور که دکتر مصدق پیش بینی کرده بود آتشی شد که دامن سلطنت را گرفت و باعث نابودی اش شد. حسین شاه حسینی، از فعالان جبهه ملی ایران و نهضت مقاومت ملی، رییس اسبق سازمان تـربـیـت بـدنـی در زمـان نـخـسـت وزیـری مهندس بازرگان است.
ایشان از هواداران مصدق در دوران نهضت مــلــــی و از ستیزندگان با نظام استبدادی پس از کــــودتــــای 28 مــــرداد ســــال 1332 بوده است. شاه حسيني در آن زمان جواني 26 ساله و دانشجوي شيمي دانشگاه تهران بود. اینک در هشتمین دهه از عمر، حسین شاه حسینی همچنان راوی صادق و صالح وقايع و رويدادهاي نيم قرن اخير است. به عقیده شاه حسینی، مصدق ضد سلطنت نبود بلکه اصلاح طلب و طرفدار مشروطیت بود؛ « او قسم خورده بود مشروطیت را حفظ کند درحالی که شاه اعتقادی به مشروطیت نداشت.» گفتگوی جرس با آقای شاه حسینی و روایتش از روز کودتا و حوادث پس از آن و تشکیل نهضت مقاومت ملی را در پی می‌خوانید.
سالها از واقعه کودتای 28 مرداد می گذرد و بسیاری از شخصیت های خوب و بد آن رویداد از دنیا رفته اند؛ اما هنوز سئوالات زیادی باقی است. برخی معتقدند 28 مرداد درسهای ناخوانده ای دارد؛ با توجه به اینکه شما این واقعه را از نزدیک لمس کرده اید برای خوانندگان جرس بفرمایید که در 28 مرداد سال 32 چه گذشت؟
آنچه بر من گذشت در آن روز نبود؛ مقدمات 28 مرداد از قبل تدارک دیده شده بود و این نبود که سربازها بیایند و شهر را در یک روز تصرف کنند و زاهدی را از مخفیگاهش در بیاورند . این برنامه از قبل تنظیم شده بود و روز 28 مرداد به نتیجه رسید. قصد شان این بود که حکومت ملی دکتر مصدق را که با نظر مردم بر سر کار آمده بود از بین ببرند؛ و گرنه در بدو امر مصدق با رای مجلس بر سر کار آمد و از همان اول با او مقابله می شد . از همان اول مبارزه با استعمار انگلیس و آمریکا سنگین می آمد و فکر نمی کردند این چنین بازتاب جهانی داشته باشد. جامعه انتظار این کار را نداشت و یک باره در مقابل توطئه انگلستان قرار گرفت. دکتر مصدق برای تحقق دو مطلب آمده بود: یکی اجرای خلع ید نفت از دولت انگلستان، و دوم اصلاح قانون انتخابات و بازگشت به حقوق مردم. او برای تحقق این دو برنامه آمده بود. هر چه قدر هم گذشت مخالفت ها بیشتر شد اما نمی توانستند مقابل خواست مردم بایستند. از همان ابتدا شروع به توطئه کردند، به شکلی که دکتر مصدق را به دادگاه های بین اللملی کشاندند. با وجود این که دکتر مصدق در سازمان ملل و دادگاه لاهه توفیق پیدا کرد بازهم برای آنها قابل قبول نبود و توطئه می کردند تا دولت ملی او را سرنگون کنند.
آیا محمد رضا شاه، مصدق را رادیکال و ضدسلطنت می دانست؟ نگاه شاه در تحقق کودتا موثر بود؟ اساسا آیا مصدق اصلاح طلب بود یا به دنبال ساقط کردن رژیم شاهنشاهی بود؟
مصدق به هیچ وجه به دنبال براندازی نبود او یک اصلاح طلب بود. مصدق در پی این بود که حقوق مردم رعایت و محقق شود؛ و شاه در مجموع چنین اعتقادی نداشت. وقتی شاه دید که وضع به مسیری می رود که حقوق سلطنت بنا بر قانون اساسی محدود می شود با مصدق مخالفت کرد. اما شاه قدرت مقابله با اقدامات قانونی مصدق را نداشت. نیروی مردمی پشتیبان مصدق آنچنان قدرتی داشت که خواست شاه را بی نتیجه می ساخت. این چنین، او درصدد توطئه برآمد و انگلیس و آمریکا نیز با او همراه شدند. در عین حال حزب توده نیز که به عنوان عامل اجرای سیاست شوروی در ایران فعال بود با سیاست مصدق مبنی بر ملی شدن صنعت نفت در سرتاسر بنای مخالفت گذاشت . حزب توده معتقد بود که نفت فقط باید در جنوب ملی شود. بنابراین شوروی هم – افزون بر انگلیس و آمریکا- علیه مصدق توطئه می کرد. حزب توده در ظاهر امر نمی خواست مخالفت کند چون بدنه حزب با نظرات مصدق موافق بود وبا دیدگاه رهبری حزب که تحت سیاست شوروی بود موافقتی نداشت. از این جهت بود که آن موقع بحث «توده نفتی» مطرح شد. با اینکه در دادگاه‌های بین اللملی از ایران شکایت می کردند باز دکتر مصدق توفیق پیدا کرد و نهضت ملی ریشه دار شد، به گونه ای که دیگر کشورها نیز تحت تاثیر قرار گرفتند. دکتر مصدق از مجلس درخواست اختیارات کرد چون دید شاه از حقوقی که در قانون اساسی دارد زیاده روی می کند. مصدق به شاه اخطار کرد که نباید در امر اداره مملکت دخالت کند. مصدق تاکید داشت که مطابق قانون اساسی مشروطه، شاه مقام غیرمسئول است و حق دخالت ندارد. او درخواست کرد که خودش (مصدق) وزیر دفاع باشد و نیروی نظامی دراختیار و تحت نظارت وی قرار گیرد. او ارزیابی دقیقی داشت؛ هر حرکتی با برخوردهای تند نیروهای نظامی و ارتش مواجه می شد؛ چنان که درنهایت دولت ملی مصدق را ساقط کردند.
قیام ملی سی ام تیر ماه 31 پیش تر منجر به بازگشت مصدق به قدرت شد؛ چرا یکسال بعد یعنی در 28 مرداد 32 مردمی که هوادار مصدق بودند و در 30 تیر خود را نشان داده بودند مصدق را تنها گذاشتند؟ چرا همراهی و حمایت قاطعانه آیت الله کاشانی به مخالفت تبدیل شد؟
در سی ام تیرماه مردم آمادگی داشتند، به دلیل اینکه مجلس داشتیم و نیروهای مردمی منسجم شدند و حتی نیروهای چپ هم تظاهر به حمایت از دولت مصدق می کردند. حتی در 25 مردادماه 32 هم مردم آمدند و مجسمه های شاه را پایین آوردند. به توصیه برخی عوامل حکومت، چپ ها وارد صحنه شدند و در بعضی جاها پرچم جمهوری را بالا بردند. ارزیابی دولت این بود که بهتر است مردم در تظاهرات شرکت نکنند تا امنیت به هم نریزد. از این جهت احزاب و مردم که طرفدار مصدق بودند از بعد ازظهر 27 مرداد تظاهرات نکردند و راهپیمایی 25 و 26 را کافی دانستند. در واقع مردم با دستور دولت تظاهرات نمی کردند. بعد از ظهر 28 مرداد مردم مات و مبهوت بودند. ارتش به نام حمایت از مصدق آمد اما در اواسط کار به شهربانی رفتند و زندانیانی را که آنجا بودند جمع . پلیس و شهربانی و نیروهای را که در داخل زندان بودند به خیابان ها ریختند. برای مردم اعجاب انگیز بود . بعد از ظهر 28 مرداد سر چهارراه سرچشمه کامیونهای شهربانی و افسران شهربانی آمده بودند و فریاد می زدند که ما طرفدار شاه و خاندان پهلوی هستیم . نیروی نظامی که در اختیار دولت بود در واقع در اختیار شاه بود و این نیرو در کنار اراذل اوباش مقابل مردم قرار گرفت. عصر 28 مرداد سپهبد زاهدی را از مخفیگاه بیرون آوردند . هنوز قسمتی از شهر در دست نیروهای حامی مصدق بود. زاهدی اعلام کرد که مردم قیام کرده اند. چند نفر را جلوی خانه مصدق کشتند و مردم را تهدید کردند. ارتش و شهربانی در اختیار عوامل کودتا قرار داشت. البته مشکلی وجود داشت؛ این که نیروهای ملی منسجم نبودند. البته حزب توده منسجم بود، اما اقدامی نکرد. دو روز بعد از کودتا بود که کمیته مقاومت ملی تشکیل شد و اعلام کرد که نهضت ادامه دارد.
چرا مردم به نهضت مقاومت ملی نپیوستند؟
28 مرداد حرکتی بود در مقابل نهضت مردم و مجموعه ای از عوامل آشکار و پنهان در آن دخیل بودند. در رأس توطئه گران شخص شاه قرار داشت. شاه به هیچ عنوان مصدق و نظراتش را تحمل نمی کرد. او وابسته به سیاست های خارجی بود. مرحوم دکتر صدیقی، وزیر کشورمصدق نقل می کرد وقتی که خانه مصدق آتش گرفته بود، مصدق گفت: این آتش دودمان پهلوی را به آتش می کشد. مصدق مشروطه خواه بود و قسم خورده بود که سلطنت مشروطه را حفظ کند، ولی شاه اعتقادی به این امر نداشت. شاه بعد از 28 مرداد همان ادعاها و دروغهای قبلی را مطرح کرد در حالی که اعتقادی به حقوق مردم نداشت. اگر پدرش (رضاشاه) املاک مردم را گرفت، و او (شاه) قول داد که آنها را به مردم پس بدهد، این کار را نکرد؛ آن املاک غصبی شدند بنیاد پهلوی و بنیاد اشرف . شاه از قانون تبعیت نمی کرد. حتی در روزهای آخر عمر نظام سلطنتی، مرحوم دکتر صدیقی به شاه می گوید که بهتر است شاه از کشور خارج نشود و ارتش را به نخست وزیر بسپارد. اما شاه بازهم نپذیرفت. او می گفت حاضر به کنار رفتن از فرماندهی ارتش نیست. ضمن اینکه فراموش نکنید، خفقان و سرکوب و رعب و وحشت ایجاد شده پس از کودتا به گونه ای بود که مردم امکان حمایت آشکار و گسترده از نیروهای نهضت مقاومت را نداشتند.
بعد از کودتای 28 مرداد دکتر مصدق محاکمه شد و باقی عمر را در حصر گذراند، چرا در قبال حصر دکتر مصدق واکنش عمده ای دیده نشد ؟
من خودم سه روز بعد از کودتای 28 مرداد و در ارتباط با مرحوم آیت الله زنجانی در کنار آقایان شروع به فعالیت کردیم اما خفقان سنگین بود. روزنامه باختر را به آتش کشیدند؛ دفتر حزب ملت ایران، به رهبری داریوش فروهر را به آتش کشیدند؛ دفتر حزب مردم ایران، به رهبری محمد نخشب را از بین بردند؛ هر شبکه و شعبه ای از احزاب ملی بود از بین بردند؛ هر شب تعدادی را دستبند می زدند؛ و… ولی در چنین شرایطی سه روز بعد از کودتا اولین اعلامیه آمد که «نهضت ادامه دارد». اطلاعیه ای که تاکید داشت کودتایی صورت گرفته و زحمات مردم زیر پای عوامل انگلستان است. پانزده روز بعد از کودتا، نهضت مقاومت ملی بازار تهران را تعطیل کرد. هفت هشت ماه بعد بازاریان و مرحوم شمشیری و تعداد زیادی از اعضای حزب توده و شخصیت های سیاسی دستگیر شدند. 16 مهر آن سال آیت الله زنجانی به محاکمه دکتر مصدق اعتراض شدید می کند و نسبت به قرارداد نفت که در مجلس بود اعتراض می شود. این گونه، حرکت ادامه داشت . اگر شما می بینید که در سال 57 حرکتی انجام شد نطفه آن از همان مقاومت ها و مبارزات پس از کودتای 28 مرداد بود. این نیست که دلبستگی نباشد. دلبستگی و هم بستگی مردمی وجود داشت چون ملت ایران طرفدار اجرای قانون و عدالت بوده وهست. این ملت مظلوم که سالها رنج کشیده ثمره مبارزاتش ملی شدن صنعت نفت بود.
واکنش دکتر مصدق نسبت به حوادث روز کودتای 28 مرداد چه بود؟
دکتر صدیقی نقل می کند در حالی که خانه دکتر مصدق را به آتش کشیده بودند و دود همه محله را فراگرفته بود از دکتر مصدق می پرسند نظر شما درباره این وضعیت چیست؟ دکتر مصدق می گوید: این آتش از دل مردم علیه خانواده پهلوی برخواهد خاست. این آتش امروز توسط خانواده ای که منشا ظلم و ستم و ویرانگری است بلند شده، ولی روزی دامن خانواده پهلوی را می گیرد و باعث سقوط و نابودی اش خواهد شد. مصدق ضد سلطنت نبود او طرفدار مشروطیت بود. او قسم خورده بود مشروطیت را حفظ کند اما شاه اعتقادی به مشروطیت نداشت . بعد از کودتا هم شاه به عوامل خارجی متوسل شد. شاه اعتقادی به آزادی ، دموکراسی و آرای مردم نداشت.
با تشکر از شما برای شرکت در این گفتگو.