فرزانه بذرپور
جرس: مهندس علی اکبر معین فر از فعالان نهضت ملی و نخستین وزیر نفت بعد از انقلاب در دولت موقت مهدی بازرگان است. او درباره تلاش هایش در نهضت مقاومت ملی می گوید: «ما بچه سربازهای نهضتی بودیم که توسط بزرگان تاسیس شده بود.» معین فر که خاطرات بسیاری از سالهای بعد از کودتا و دکتر مصدق در ذهن دارد ، اعتراضات مردمی پس از نتایج انتخابات سال 88 را به مراتب گسترده تر و سرکوب و خفقان پس از آن را نسبت به کودتای 28 مرداد توسط شاه و عمال خارجی اش بسیار بدتر و شدیدتر توصیف می کند.
مهندس معین فر با اشاره به برگزاری دادگاه دکتر مصدق و فرصت دفاع و رعایت حداقل ظواهر قانونی می گوید: آن روزها حداقل آزادی های نسبی کوچکی داده می شد که حتی منجر می شد که در سال 39 و 40 امکان فعالیت سیاسی ایجاد شود، اما اکنون خفقان ها شدیدتر و بگیر و ببندها بیشتر است. نماینده مردم تهران در اولین مجلس شورا پس از پیروزی انقلاب اسلامی، زنده نگاه داشتن روح مقاومت را مهمترین دستاورد جبهه مقاومت ملی می داند و درس آن را برای هواداران جنبش سبز زنده نگاه داشتن همین روح مقاومت در میان مردم ارزیابی می کند.
متن کامل گفت و گوی جرس با مهندس معین فر را در زیر می خوانید.
جناب معین فر به نظر می رسد رژیم شاه دکتر مصدق را با حصر از مردم جدا کرد، این حصر تا درگذشت دکتر مصدق ادامه پیدا کرد و با گذشت چندین سال گویا جامعه هم دکتر مصدق را در حصر رها کرده بود؛ به نظر شما چه عاملی باعث شد که رژیم شاه به این موفقیت برسد؟
البته آن دوران مصادف بود با شرایطی که ساواک سرکوب شدیدی را متوجه جامعه و نیروهای ملی کرده بود ؛ سرکوب ها موجب شد که کمتر به دکتر مصدق توجه شود. از طرف دیگر، رژیم کارهایی می کرد که مردم را سرگرم می ساخت و توجه ها را از مرحوم مصدق دور می کرد.
نهضت مقاومت ملی به عنوان بزرگترین اپوزیسیونی که در همان سال اول بعد از کودتا اعلام موجودیت کرد فعالیت داشت و بعد در جبهه دوم متمرکز شد. دستاوردهای نهضت مقاومت ملی را چه طور ارزیابی می کنید ؟
نهضت مقاومت البته چند سالی توانست دوام بیاورد و دستاوردهای خوبی هم داشت . درحقیقت توانست مقاومت را در میان مردم جا بیندازد. اما با شرایط جدیدی که درست شده بود نمی توانست با فشار شاه و آن سرکوبها دوام بیاورد. از سال 39 به بعد که دو سه سالی آزادی نسبی ایجاد شده بود، همان آزادی سبب شد که مقاومت هایی ایجاد شود و در دانشگاه ها فعالیت ها احیا شود و جبهه ملی دوم تشکیل گردید.
آیا صرفا خفقان رژیم باعث شد که عمر مقاومت کوتاه شود و یا اختلافات طرفداران مصدق هم به این کوتاهی عمر دامن زد؟
من بیشتر دلیلش را همان خفقان می دانم یعنی در حقیقت آن خفقان منتهی شد به حکومت دکتر امینی که همزمان بود با رییس جمهوری کندی که معتقد بود ، کشور ایران با وجود همسایگی با شوروی نمی تواند با فقر و فاقه دوام بیاورد و شکننده باشد. برای همین، واشنگتن عملا شاه را مجبور به پذیرش امینی کرد. امینی بیشتر از یک سال دوام نیآورد. عاقبت شاه خودش با کندی مذاکره کرد و امینی سقوط کرد. شاه از آن موقع دست خط از آمریکا گرفته بود که بتواند به صورت حکومت مطلقه حکومت کند. شاه با زد و بند خارجی این خفقان را به وجود آورد.
آیا فضای خفقان آن دوران به گونه ای بود که هیچ راه مسالمت آمیزی را باز نگاه نمی گذاشت؟
کودتای 28 مرداد باعث مبارزات مسلحانه نشد؛ بعد از کودتا هم مبارزه مسالمت آمیز ادامه یافت و انجام می شد . مبارزه مسلحانه بعد از 15 خرداد شکل گرفت و در آن موقع بود که جوانها دور هم جمع شدند. هم چپی های مذهبی و هم چپ های مارکسیستی و راه مبارزه مسلحانه را انتخاب کردند. بنا براین مبارزه مسلحانه مربوط به بعد از جریان دکتر امینی و آن آزادی های نسبی و مختصری بود که در ابتدای دهه 40 ایجاد شد. آن آزادی های نسبی اما نه تنها ما را به دموکراسی نرساند بلکه به خفقانی بزرگتر سوق داد.
رژیم شاه کودتا را به عنوان قیام شاه و ملت نام گذاری کرد. آیا بعدها در سالروز 28 مرداد جشن گرفته می شد و آیا این یادبود خشم عمومی ایجاد می کرد و یا اکثریت مردم بی تفاوت بودند ؟
آن موقع کودتا را قیام ملی نامگذاری کردند؛ در حالی که سازمان اطلاعات انگلستان و سیای آمریکا در آن نقش داشتند. این اسم را خود کودتاگران به کار می بردند. خود شاه این واقعه را قیام ملی می دانست و مرتبا در سالروز 28 مرداد جشن می گرفتند. یک جشن دولتی بود که با بی تفاوتی مردم روبرو می شد و توجه ایجاد نمی کرد. حالت بی تفاوتی در مورد مصدق نبود ، در مورد این جشن هایی که گرفته می شد هم مردم توجهی نشان نمی دادند. اما خب حرکاتی از سوی شاه می شد و افرادی را جمع و سخنرانی می کرد و محور صحبتش هم فحاشی به دکتر مصدق بود.
جناب معین فر عده ای معتقدند که در متن انتخابات سال 88 نیز کودتابی انتخاباتی رخ داد و تشکیل جنبش سبز هم با هدف برگزاری اتخابات آزاد و سالم و اعتراض به نتایج انتخابات کلید خورد، چه شباهت هایی میان نهضت مقاومت ملی و جنبش سبز می بینید؟
البته اصطلاح کودتای انتخاباتی یه اصطلاح جدید است و شبیه سازی می شود. اما به هر حال ما در سالهای اخیر انتخابات آزادی نداشتیم؛ انتخاباتی که آزادی عملی برای احزاب و روزنامه ها نباشد آزاد نیست. کودتای انتخاباتی مفهوم و توصیف جدیدی است که بیان می شود و فرق دارد با آن کودتای نظامی که با شرکت کشورهای خارجی و سازمان های جاسوسی آمریکا و انگلستان انجام شد و در قبال دولت ملی دکتر مصدق سامان دادند. اما به هر حال از نظر خفقان و آزاد نبودن مردم بعد از انتخابات 88 وضعیت بسیار بدتر از دوره بعد از 28 مرداد است. آن موقع لااقل حدی ظواهر حفظ می شد اما این ظواهر هم در حال حاضر حفظ نمی شود.
منظورتان از رعایت ظواهر چه چیزهایی است؟
آزادی های نسبی کوچکی داده می شد که حتی منجر می شد که در سال 39 و 40 تاحدودی فعالیت سیاسی انجام شود؛ اما در حال حاضر و پس از انتخابات 88 ما اصلا شاهد چنین وضعی نیستیم؛ خفقان شدیدتر و بگیر و ببندها بیشتر است.
درباره حصر رهبران جنبش سبز چه طور؟آیا شما این نوع حصر را می توانید با حصر دکتر مصدق مقایسه کنید با توجه به اینکه برای دکتر مصدق به هر حال دادگاهی تشکیل شد؟
عرض کردم؛ دستگاه پهلوی لااقل ظواهری را حفظ می کرد، دکتر مصدق را در دادگاهی نظامی و غیرقانونی محکوم کردند. رژیم شاهنشاهی ظاهر امر را حفظ و رعایت می کرد. دادگاه تعدادی محدود تماشاچی داشت و به صورت ظاهری قضاتی رای دادند . اما بعد از سال 88 ما می بینیم که حاکمیت خیلی بی پرواتر و بدون اینکه رعایت امری شود اختناق ایجاد کرد.
فکر می کنید جنبش سبز چه درس هایی می تواند از مقاومت های بعد از کودتای 28 مرداد بگیرد؟
من فکر می کنم زنده نگاه داشتن روح مقاومت دستاورد نهضت مقاومت ملی بود و الان هم باید همین روح مقاومت را زنده نگاه داشت .
زنده نگاه داشتن روح آزادی از سوی نهضت مقاومت ملی بود که در تحولات بعدی تاثیر گذاشت. جریانهای بعدی جریانهای خود به خودی بود که ایجاد می شد . الان هم فکر می کنم جنبش سبز به طور مستقیم نهادی ایجاد نکرده اما با ایجاد روح مقاومت مردم خودشان وظیفه می دانند که برای تداوم آزادیخواهی در ایران نهادهای اصیلی ایجاد کنند.
جناب مهندس به عنوان سئوال آخر، چه خاطره ای از حوادث بعد از کودتای 28 مرداد و نهضت مقاومت دارید ؟
28 مرداد در حقیقت آب سردی بود بر تن داغ ملت و حالت بهت زدگی ایجاد کرد؛ کار مهمی که انجام شد و بانیان نهضت مقاومت ملی آن را محقق کردند این بود که این حالت بهت را به مقاومت تبدیل کردند. خاطرات زیادی از آن دوره هست؛ ولی مهمترین خاطره من، روش و منش دکتر مصدق در دادگاه بود. اثر آن دادگاه که در روزنامه ها منعکس می شد و دفاعیاتی که انجام گرفت روح آزادیخواهی را در ملت ایران تقویت کرد . صحبت های دکتر مصدق در دادگاه گفت دهان به دهان می چرخید.
با تشکر از شما برای قبول و انجام این گفت‌وگو.