اگر از جمعیتی که درگیر ماجرا بودند چشم پوشی کنیم، بعید است افراد زیادی از تماشای آنچه از لحظه دستگیری قذافی تا مرگ وی به تماشا گذاشته شد، لذت برده و شادی و دست افشانی کرده باشند، هر چند او را شخصیتی منفور بدانند و از سقوط حکومت او احساس رضایت کنند. مسلماً آن رفتار نزد کسانی که قذافی را به خاطر خشونت ها و قلدری هایش و جنایت های دستگاه امنیتی وی بر ضد مخالفان سیاسی و فکری اش محکوم کردند، پسندیده و قابل قبول نیست. زیرا اگر ما بتوانیم به همان اندازه آدمکشان و شکنجه گران بی رحم و قسی القلب باشیم و از مشاهده رنج و درد و حقارتی که قربانی در برابر چشمان ما تحمل می کند احساس لذت کنیم، چگونه ممکن است وقتی بر کرسی فرمانروایی تکیه زدیم، مبتکر نظامی بر پایه صلح و مدارا، انصاف و عدالت شویم؟ هر اندازه از زشتی ها و جنایات رژیم قذافی بگوییم باز هم ثابت نمی کند که می توان پلیدی و تبهکاری را با عمل به مثل از صفحه روزگار حذف نمود.
خشونت متقابل اثری جز بازتولید خشونت ندارد. به نظر من آن دسته از انقلابیون لیبی که ساعاتی پیش از فتح کامل شهر سرت و دستگیری قذافی، حدود پنجاه اسیر از طرفداران وی را درحالی که دستبند بر دستهایشان بود، دستجمعی اعدام و جسدشان را روی زمین رها نمودند و پیش از آن هم به دفعات مرتکب جنایت و خشونت بر ضد آنها شدند، نه انقلابی حقیقی و نه مسلمان اصیل بودند. هدف یک انقلابی اصیل از بین بردن ریشه های ستم، تجاوز و بی عدالتی و استبداد و جنایت بر ضد بشریت است. او می داند که دفع فاسد به افسد نمی شود و ستمگری و جنایت و خشونت با همین حربه ها از بین نمی رود، که از قدیم گفته اند تیغه چاقو دسته خودش را نمی برد. مسلمان راستین نبودند زیرا چه در قرآن و چه در سیره پیامبر و رهبران اصیل دینی، چنین رفتاری با اسیران و حتی کسانی که در حال جنگ با ما هستند مجاز نیست. در قرآن تصریح شده که به محض آنکه دشمن شما تسلیم شد و تقاضای صلح کرد باید بپذیرید [1] و حق کمترین بی احترامی، تحقیر و آزار روحی یا جسمی به اسیر ندارید، با او چنان رفتار کنید که با دوستان و خویشان خود می کنید [2]. من درشگفتم افرادی که خود را مسلمان و پیرو قرآن و رسول و امامان می دانند و در مقام زمامداری و مأمور حکومت یا یک مبارز راه آزادی می باشند عمل خود را در آزار و شکنجه و توهین و تحقیر زندانیان و اسرا و ارتکاب همه نوع جنایت و خشونت بر ضد مخالفان چگونه توجیه می کنند؟ در قرآن تصریح شده که مومنان جز با کسانی که بر ضد آنان وارد جنگ می شوند و به ستم از سرزمین و خانه و کاشانه بیرونشان می کنند حق جنگ ندارند [3] تأکید می کند که ادامه جنگ با آنها، بعد از آن که دست از تجاوز برداشتند مجاز نیست و مؤمنان حق ندارند متقابلاً به حقوق و سرزمین و جان و مال آنها تجاوز کنند [4] و به محض آن که تقاضای صلح کردند باید بپذیرند [5]. در همین قرآن مؤمنان از ستیز ودشمنی با کسانی که به حریم زندگی و حقوق آنها تجاوز نکرده اند منع شده اند هر چند با آنها بر یک عقیده و مذهب و آیین نباشند. به عکس ترغیب شده اند که با دگر اندیشانی که به پیمان خود دائر بر همزیستی مسالمت آمیز و عدم تجاوز به یکدیگر وفادارند دوستی کنند، حتی اگر آنان «مشرک» باشند [6]. به دفعات خوانده ایم و شنیده ایم که امام علی به فرزندانش را درباره ضارب خود ابن ملجم کسی که پیشوا و زمامدار مسلمین را در حال نماز، ناجوانمردانه از پشت مورد حمله قرار می دهد و با شمشیر ضربه ای کاری بر فرق سر وی می زند توصیه می کند که با وی با کمال مهربانی و احترام رفتار کنند. از همان غذا که می خورند و لباسی که خود می پوشند به او بخورانند و بپوشانند، مبادا او را تحقیر و دشنام و یا آزار دهند [7] . باید پرسید زمامداران مسلمانی که در قلمرو تحت حکومت خود مرتکب همه نوع اعمال شنیع بر ضد مخالفان فکری و عقیدتی یا سیاسی خود می شوند و بعضاً آنها را برای تقویت مبانی مذهبی ضروری می شمارند، این تضاد آشکار را چگونه توجیه می کنند؟
مشابه همین تناقض در رفتار بعضی از قدرتهای مدافع دموکراسی و حقوق بشر دیده می شود زیرا به دفعات اقدام به تجاوز به ملتها و سرزمینهایی هزاران کیلومتر دورتر از موطن خود کرده اند و منشا قتل عامها و ویرانی های گسترده شده اند در حالی که مردم آن جوامع هرگز به حدود و ثغور آنان و به حریم زندگی و سرزمین شان دستبرد نزده وتجاوز نکرده اند. جالبتر آنکه همه این جنایات را بهانه گسترش دموکراسی و پیشبرد تحقق اصول حقوق بشر مرتکب می شوند، آنچه منادیان حقوق بشر و دموکراسی در ویتنام ، سومالی ، عراق ، افغانستان و فلسطین و اردوگاههای صبرا و شتیلا و دیریاسین غزه و زندان های گوانتامانو و ابوغریب و دیگرزندان های مخفی در سراسر جهان انجام داده و می دهند، به لحاظ ماهیت چه فرقی با جنایات دستگاههای امنیتی رژیم های دیکتاتوری نظیر صدام و مبارک، قذافی و اسد و … دارد؟
تجربه مردم لیبی در قیام و پیروزی بر ضد دیکتاتوری، در آغاز کار خود است. همان گونه که مقاومت و فداکاری مبارزان در برابر ارتش نیرومند و مدرن و مزدوران و نیروهای شبه نظامی و امنیتی رژیم قذافی خیره کننده و به یادماندنی است، رفتار گروهی از آنان با هواداران او از اسیر و غیراسیر، در مواردی به همان اندازه زشت و غیرانسانی ثبت خواهد شد. ولی این ها نخستین گروه از انقلابیون نیستند که با پرچم آزادی و عدالت و برابری در دست، بعد از پیروزی و کسب قدرت مرتکب خشونت و تجاوز و اعمال زشت و ضد اخلاقی می شوند. قذافی، افسر جوان آرمانخواهی بود که زیر تأثیر انقلاب مصر و رهبر آن جمال عبدالناصر بر ضد رژیم فاسد و استبداد پادشاهی کشور خود قیام کرد، و چند سالی به انگیزه عدالت خواهی و ضدیت با امپریالیسم اقداماتی نابخردانه و نا سنجیده و بیشتر احساسی و ماجراجویانه در داخل و خارج انجام داد. آنقدر در ادامه این رویه (خودکامگی و یکه تازی) پیش رفت تا سرانجام وقتی کاخ خود را زیر بمباران نیروی هوایی امریکا ویران و نوه خود را کشته دید، دستها را در برابر همان امپریالیسم که سالها با آنها خصومت ورزیده بود بالا برد و در تسلیم و دلدادگی و گشودن و تحویل همه اسرار کشور خود آنقدر زیاده روی کرد که به دشواری نظیری برای آن می توان یافت.
در مقابل، رفتار او برضد مردم خود منتقدان و مخالفان خشن تر و بی رحمانه تر و ازعقل و انصاف و اخلاق و آرمان های اولیه دورتر و دورتر گردید. آنقدر او مخالفان را زندانی کرد و شکنجه داد و کشت و مخفیانه به خاک سپرد تا روزی که کاسه صبر مردم لبریز گشت و همان شد که هرگز تصور نمی کرد و تا ساعات و شاید دقایقی پیش از مرگ رقت بارش، آماده پذیرش واقعیت نبود. رژیم های شاه ایران، صدام حسین، بن علی و مبارک هم به سرنوشتی مشابه دچار گشتند و هم اکنون نظایر بشار اسد و علی عبدالله صالح نیز بی اعتنا به آنچه بر پیشینیان آنها و در برابر چشمانشان رفته و می رود، سوار بر اسب سرکش خودکامگی به جلو می تازند تا خود نیز همانند، آنان مصداق کلام آموزنده علی شوند که فرمود: کسی که از عبرت ها و پیشامدهای روزگار درس نگیرد، حوادث بر او پیشی می گیرند مگر آن که به موقع به تقوا و خویشتن داری مجهز شود[8].
در گذری هر چند کوتاه و سریع بر سرگذشت جنبش ها و انقلابات مهم قرن گذشته و سرنوشت رژیم ها و رهبرانی که راه دیکتاتوری خودکامگی پیش گرفتند و برای حفظ قدرت به همه انواع قهر و خشونت متوصل گشتند، چند نکته آموزنده بدست می آید که یادآوری آنها خالی از فایده نیست:
1- جنبش های اجتماعی بر ضد استبداد و دیکتاتوری و بی عدالتی که با مشی عدم خشونت و اشکال مختلف نافرمانی مدنی و فرهنگی به هدف نزدیک می شوند در مقایسه با جنبش هایی که از طریق قهر و جنگ و خشونت، قدرت دیکتاتوری را در هم می شکنند به اصول دموکراسی و مدارا و صلح و عدالت و انصاف وفاداری بیشتری نشان داده، دست آوردهای مثبت بیشتری را نهادینه و ماندگار می کنند.
2- گروه هایی که بعد از غلبه بر دیکتاتوری و بی عدالتی، به جای مدارا با گروه های غیرخودی و احترام به حقوق اقلیت ها و رفع همه نوع تبعیض های قومی و مذهبی و جنسیتی و اداره امور به شیوه دموکراسی، به انگیزه برتری طلبی و استیلاجویی، همه مخالفان فکری و مسلکی و مذهبی یا سیاسی خود را حذف و از حقوق برابر با خود محروم می کنند و اعتراضات و انتقادات را با ابزار قهر و خشونت سرکوب و خاموش می کنند به رغم سوابق مبارزاتی و صمیمیتی که زمانی نسبت به آرمانهای آزادی و عدالت و دموکراسی نشان داده اند، خواه ناخواه در سراشیبی ارتکاب جرم و جنایت علیه مردم خود و اقدامات کورکورانه و تهی از خردمندی و دوراندیشی و بیگانه با اخلاق و انسانیت و اصول مذاهب قرار می گیرند و هیچ عاملی نمی تواند آنها را از دچار شدن به سرنوشت پیشینیان بازدارد.
3- محرک این گروه ها در استبدادطلبی و پیش گرفتن خشونت و طریق حذف مخالفان معمولاً ترکیبی از دو عامل است. یکی جزمیت ایدئولوژیک (مذهبی) و دیگری روحیه برتری طلبی و خودشیفتگی در فرد یا گروه یا بعبارتی باور به برتری قرائت خود از یک ایدئولوژی و مذهب و این که آنان شایسته ترین در امر زمامداری و انجام رسالت تاریخی و ایدئولوژیک و نجات توده ها و کسب امتیازات برای میهن و مردم خود هستند. بطوریکه هر عمل زشت خود را زیبا می بینند و هر خیانت را خدمت و اصلاح تلقی می نمایند. اسیر در چنبره خودبیگانگی جز بازتاب سخن و دعاوی خود، نمی شنوند و یک سخن مخالف آنان را چنان نگران و مضطرب می سازد که جز با بریدن زبان ها و شکستن قلم ها و خفه کردن صداها در گلو و دفن کردن آه ها در سینه و برقراری سکوت شبهای گورستان (جایی که فقط اشباح در آمد و شدند و ارواح با هم به نجوا نشسته اند) آرامش و امنیت به آنها باز نمی گردد.
4- مجهز شدن دولت های مدرن به پیشرفته ترین ابزار سرکوب و خشونت و جنگ افزارها و توسعه بی سابقه نهادهای نظامی و امنیتی و اطلاعاتی به هر دلیل که اتفاق افتاده باشد، امر انتقاد و مخالفت با حکومت ها و فعالیت و رشد جنبش های اجتماعی (حتی مدنی و مسالمت آمیز) را به ویژه در کشورهای زیر سلطه دیکتاتوری با موانع سخت روبرو کرده است. این توانایی به دولت های مزبور امکان می دهد تا با فراغ بال، قانونی ترین مطالبات حقه مردم را نادیده گرفته و در صورت مشاهده حرکت های اعتراضی آنها را با شدت سرکوب کنند. از سوی دیگر تحولات اخیر در روابط کشورها و حقوق بین الملل، نهادهای بین المللی را مجاز به نظارت بر رفتار حکومتها کرده است تا در موارد مشاهده نقض میثاقهای بین المللی و ارتکاب جرائم جنگی یا جنایت علیه بشریت، دست به مداخله زنند. این وضعیت همزمان فرصت ها و تهدیدهایی را در برابر جنبش های اجتماعی به وجود آورده است، فرصت از این بابت که می بینند در برابر خشونت و اقدامات خلاف قانون و ضد بشری حکومتها حمایت های نهادهای بین المللی را پشت سر دارند. فشار این نهادها و تصمیمات و اقدامات بازدارنده آنها می تواند رژیم های دیکتاتوری که به نقض حقوق مردم خود ادامه می دهند (البته نه در همه موارد) را در تنگناهای اقتصادی و سیاسی و انزوای بین المللی قرار دهد. به ویژه با پدید آمدن امکان بازداشت و محاکمه زمامداران متهم به ارتکاب جرائم ضد بشری و یا فرماندهان نظامی متهم به ارتکاب جرائم جنگی، در دادگاه دیوان کیفری لاهه چه بسا که حکمرانان دیکتاتور و بی رحم از عواقب کارشان تا حدی هراسناک شوند. در عین حال یک تهدید است زیرا نهادهای بین المللی مسئول در این گونه امور، به ویژه شورای امنیت که برخی مصوبات اش ضمانت اجرایی دارد و در این کار می تواند مجازاتهای مختلف از یک اخطار و محکومیت ساده تا تحریم های سیاسی و اقتصادی و اعزام نیروهای نظامی را علیه حکمرانان خاطی بکار گیرد، زیر نفوذ و کنترل قدرتهای بزرگ جهانی قرار دارند. قدرتهایی که هنگام تصمیم گیری و صدور قطعنامه و اعمال مجازات، رعایت منافع اقتصادی و ملاحظات امنیتی و استراتژیک کشورهای متبوع خود را در اولویت قرار می دهند. به طوری که اگر منافع آنها اقتضا کند حتی بدون رعایت کلیه ملاحظات و ضوابط قانونی علیه یک کشور وارد عمل می شوند آنگونه که در عراق و افغانستان دیدیم و به اقداماتی ویرانگر و فراتر از آنچه اقتضای حقوق بشر و انصاف و عدالت است دست می زنند. فراتر از آن، اصراری ندارند که با کمترین ویرانی و آسیب به هدفهای خود برسند، بلکه آگاهانه ابعاد ویرانی را به حداکثر می رسانند تا اگرکشوری مثل ویتنام باشد تا دهها سال دیگر هم نتواند زیرساختهای خود را کند و در سطح یک کشور فقیر و نیازمند در جا بزند و اگر مانند عراق دارای منابع غنی انرژی باشد علاوه بر هدف اول، امر بازسازی را با استفاده از درآمدهای نفتی به کمپانی های خود واگذار کنند و برای دهها سال کلیه ذخائر انرژی و منابع زیرزمینی شان را به یغما برند. تازه این زیان ها در برابر تخریب فرهنگ و هویت و همبستگی ملی و نظام ارزشی و اخلاقی و آسیب های اجتماعی و روانی و خشونت مزمن و بازتولیدشونده ای که بر جای می گذارند، ناچیز است.
– 5 رهبران جنبش های اصیل اجتماعی تاکنون تمایلی به مداخله نظامی قدرتهای بزرگ در حمایت از آنها نشان نداده اند و مبارزه مدنی درازمدت را به رغم هزینه های سنگین و طاقت فرسای آن بر مداخله نظامی که جامعه و سرزمین آنها را برای دهها سال در آینده دچار انواع مشکلات مادی و معنوی و ملی وفرهنگی می کند ترجیح می دهند. در مقابل رهبران رژیم های دیکتاتوری بدون کمترین نگرانی نسبت به آینده میهن و مردم خود کار را بر ناراضیان و معترضان سخت می گیرند و در ارتکاب همه نوع خشونت بی پروایی نشان می دهند. همچنین با اصرار به ادامه سیاستهای نابخردانه و بعضاً ماجراجویانه در داخل و در روابط بین المللی موجب می شوند که جنبشهای اجتماعی در اثر استیصال و از سر اضطرار از نهادهای بین المللی درخواست حمایت کنند. این امر به قدرتهای بزرگ امکان می دهد که با جلب یک اجماع جهانی دست به مداخله نظامی زنند. مورد لیبی نه اولین و نه آخرین از این موارد است. یک عامل مهم در پیشگیری از این نوع مداخلات ویرانگر، اصرار جنبش های فراگیر به حفظ استقلال و مخالفت با مداخله نظامی قدرتهای بزرگ در تعیین سرنوشت کشورشان می باشد. در غیاب یک جنبش منسجم و همبستگی و هشیاری ملی، قدرتهای بزرگ خودسرانه، همانند آنچه در عراق و افغانستان شاهد بودیم اقدام به مداخله نظامی می کنند و دولت جدید را را از افراد مورد اطمینان خود جایگزین و سرنوشت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی آن کشور را به دلخواه و منطبق بر اهداف استراتژیک خود شکل می دهند. در کشورهایی مثل مصر، تونس ، لیبی ، سوریه و یمن که جنبش قوی مردمی، وجود دارد در برابر مداخله قدرتهای جهانی، محدودیت های جدی پدید می آید. یعنی آنها نمی توانند بدون رضایت آنها، به هر نحو که خواستند عمل کنند و منافع ملی آنها را نادیده گیرند. بنابراین وجود یک نیروی ملی منسجم و فراگیر داخلی که از خردمندی و بلوغ سیاسی و اجتماعی کافی بهره دارد حمایت بین المللی را به یک «فرصت» تبدیل می کند. حال آنکه در نبود آن در جوامع زیر سلطه دیکتاتوری، این حمایت و مداخله به منزله یک تهدید است.
6- در ارتباط با نحوه مداخله قدرتهای بین المللی باید میان دو نوع دولتهای دیکتاتوری ، یکی وابسته به قدرتهای سرمایه داری غربی ودیگری به لحاظ سیاسی مستقل ، به ویژه در مرحله دشوار عبور ازدیکتاتوری به دموکراسی تفاوت قائل شد. دولت های سرمایه داری غربی دردوران جنگ سرد سیاستی مبتنی بر حمایت از دولتهای دیکتاتوری وابسته داشتند که درچارچوب منافع واستراتژی منطقه ای وجهانی آنها عمل می کردند. آنان با دولتهای مستقل وناوابسته هرچند دموکرات مانند دکتر مصدق وآلنده دشمن بودند وبرای سرنگونی شان دست به کودتا میزدند ولی بعد از جنگ سرد و در حال حاضر سیاست کلی شان ترویج دموکراسی با گرایش سرمایه داری نولیبرال است . باوجود این دست کم در مورد حکومت های خاورمیانه و شمال افریقا دراین زمینه گزینشی عمل می کنند . بدین معنی که دولتهای مستبد وخودکامه ای را که به منافع آنها خدمت می کنند و در کادر استراتژی منطقه ای وجهانی شان عمل می نمایند همچنان مورد حمایت قرارمی دهند مگر زمانی که احساس کنند خشم ونارضایتی مردم آن کشورها به اوج رسیده وجنبش های اعترضی ودموکراسی خواهی ثبات کشور ومنطقه را برهم زده درآستانه پیروزی قرارگرفته اند . دراین حالت ترجیح می دهند طرف بازنده را که درضمن رژیمی دیکتاتور و منفور ملت خود وافکارعمومی جهانیان است رها کنند و به دولتهای مزبور برای انجام اصلاحات دموکراتیک فشار آورند و ارتش های آن کشورها را که زیر نفوذشان هستند ازسرکوب جنبش مردم برحذر دارند. نمونه مورد اول ادامه حمایت ازدولتهای وابسته ای نظیر عربستان سعودی , اردن ، بحرین وبرخی دیگر ازشیخ نشین های خلیج فارس و نمونه مورد دوم دولتهای مبارک وبن علی در مصر وتونس می باشند. در دوکشور اخیر سیاست جانب گیرانه غربیها مانع از دخالت ارتش های آنها در سرکوب جبش مردم برای دموکراسی شد ودرنتیجه آن ها با خشونت وهزینه های انسانی و روانی واجتماعی کمتری و بدون ویرانی زیرساختها و تاسیسات اقتصادی ومدنی به پیروزی رسیدند. هرچند به خاطر سالم ماندن بخشی ازساختار نظام پیشین، رهبران ونیروهای فعال جنبش ناگزیر از ادامه حضور در صحنه عمل و مبارزه و فشار برا ی وادارکردن بازمانده حاکمیت قبلی به قبول تغییرات بیشتر دموکراتیک ونیز حفظ هشیاری ومراقبت برای مسدودکردن راههای اعمال نفوذ قدرتهای خارجی درجهت خلاف منافع ملی وآرمان های جنبش می باشند. رژیمهای دیکتاتوری ناوابسته به قدرتهای غربی درمنطقه وضع متفاوت ودشوارو پیچیده تری دارند . این دولتها وارتش های آنها چون زیر نفوذ غرب نیستند دربرابر اعترضات مردم خود وجنبش برای دموکراسی بی محابا و با تمام قدرت خود عمل می کنند . با لجاجت و به خاطر حفظ تمامی قدرت و اعمال نوعی سلطه مطلقه فردی یا گروهی فرصت های مصالحه با مردم و انجام اصلاحات دموکراتیک را بدون دخالت قدرتهای خارجی وبا کمترین هزینه پی درپی ازدست می دهند. آثار شوم و ویرانگر ناشی از ادامه روشهای ضد دموکراتیک در اداره امور و ضایعات و عوارض فساد و ناکارامدی این نوع حکومت ها همراه با اعمال خشونت سیستماتیک تمام عیار فاجعه بار تراز آن است که به سهولت قابل محاسبه باشد. تلخ تراز اینها فرجام بعضی ازاین دیکتاتوری های سابقا انقلابی وملی و مردمی و بعدا خودکامه و جبار مانند رژیم قذافی درلیبی است . زمانی می رسد که جنبش مردم دراثر استیصال در برابر ماشین نظامی ونیروهای سرکوبگر دیکتاتور، خواهان مداخله نظامی قدرتهای سرمایه داری غربی می شوند و برای کسب پیروزی هزینه ها وخرابی های بیشتری را برای مردم ومیهن خود پذیرا می شوند .ازیک سو آنها به استقبال مشکلات ومخاطراتی می روند که چنین مداخله ی ویران گری درپی دارد . وازسوی دیگر دیکتاتور وهمراهان وکارگزاران او فرجامی تلخ واندوه باررا بر حفظ فرصتی هر اندازه اندک برای جبران مافات وتجدیدحیات معنوی وانسانی خود برمیگزینند .
7- در بالا گفتیم ، جنبش هائی که ازطریق یک رشته فرایندهای تدریجی وپی درپی مسالمت آمیز وبرپایه گفت وگو وتعامل اجتماعی همراه با مقاومت مدنی درازمدت روابط ونهادهای دموکراتیک را مرحله به مرحله وبدون خشونت به کمال می رسانند در تحقق اهداف خود برجنبش هائی که از طریق قهر وخشونت حکومت دیکتاتوری را سرنگون می سازند برتری قاطع دارند . وحالا اضافه می کنیم ، جنبش هائی همانند جنبش لیبی که با درخواست مداخله نظامی قدرتهای بزرگ جهانی بساط دیکتاتوری را برمی چینند علاوه برآن که خشونت ونزاع وکشمکش های اجتماعی وسیاسی وبعضا تضادهای قومی ومذهبی را تا آینده نامعلومی رواج داده و استمرار می بخشند ، میهن خودرا در معرض مخاطرات وآسیب ها و ویرانی هائی ناشی از سلطه جوئی وامتیازخواهی آن قدرتها قرارمی دهند. درنتیجه تحقق وحدت وآشتی ملی را درسایه آزادی ، برابری ، صلح وعدالت اجتماعی دشوار بل ناممکن می سازند . این هردو نکته را تجربیات اجتماعی کشورهای خاورمیانه وشمال افریقا وحتی خارج ازآن دریوگسلاوی ومناطقی از امریکای لاتین تایید می کنند . به طوری که می توان نتیجه گرفت که سالم ترین راه مطمئن برای عبور از دیکتاتوری به دموکراسی ، “فرایندی” است ونه “پروژه ای” دیدن آن واستفاده از مجموعه ای از روشها واقدامات مسالمت آمیز ومدنی شامل گفت وگو وتعامل اجتماعی وسیاسی در درون جامعه و میان نیروهای اجتماعی و عناصر ونهادهای حوزه حکومت، بیان خواسته های عمومی از طریق نهادها وحرکت های اعترضی مسالمت آمیز ومدنی وپافشاری جمعی وملی با روشهای عاری از خشونت وهمراه با ممانعت ازهرنوع مداخله نظامی قدرتهای خارجی می باشد . به عبارت ساده تر برای داشتن یک جامعه سالم ودموکراتیک وعادلانه باید اجازه داد و کمک کرد تا فرایند تولد آن سیر طبیعی ( نه خود به خودی) خود را به یاری یک رهبری وهدایت خودآگاهانه جمعی طی کند واجازه نداد کسانی از سر استیصال و انفعال ویا شتاب زدگی از جراحان سیاسی ونظامی خارجی درخواست عمل سزارین کنند ونوزاد را درخطر سقط ویا تولد موجودی ناقص ومعلول وبیمار قرار دهند.
با توجه به این ملاحظات باید پرسید چرا رهبران رژیم های غیردموکراتیک پیش از آنکه خیلی دیر شود و هرگونه بازگشت و جبران ممتنع گردد، به مطالبات بر حق مردم روی موافق نشان نمی دهند و مشارکت آزاد و برابر آنها را در اداره کشور نمی پذیرند تا فرایند اصلاح امور با مسالمت و همکاری و همبستگی همه مردم به انجام رسد. آنها می توانند یا با رضایت مردم در مقام خود باقی بمانند یا آبرومندانه راه را برای نیروهای تازه نفس و کارآمد هموار کنند و خود و مردم و کشور خود را از دچار شدن به سرنوشتی مشابه پیشینیان نجات دهند وخود درموقعیت های دیگری فرصت را برای فعالیت وخدمت به مردم وترمیم ضایعات وارده برکشور ومردم و نفس هاشان مغتنم شمارند.
پی نوشت:
1- انفال / 61
2- سیره نبوی وامام علی بن ابی طالب
3- حج / 38 و نحل / 41
4- مائده / 94 ومائده / 2
5- انفال / 61
6- ممتحنه / 8
7- عبدالفتاح عبدالمقصود ، امام علی بن ابی طالب
8- نهج البلاغه خطبه 16