توهم توطئه یا پیامد بی‌تدبیری

مهرداد نصرتی:

هنر و ادبیات از نخستین روز به همراه بشر بر زمین فرود آمد. از منظر تقسیم کار، هنرمند و ادیب نیز مانند سایرین، وظیفه ای بر عهده گرفت. کار او شناخت و معرفی زیبایی شناسانه جهان پیرامون شد.اینان در طی قرون و اعصار همواره بر انجام این وظیفه محوله تمرکز داشته اند اگرچه در هر دوره ای از زمان، کسانی نیز پیدا شده اند که محصولات هنری و ادبی این قشر وظیفه شناس را با تفسیرهایی هدفمند ممزوج کرده اند تا آن تولیدات را به مانند ابزاری در اختیار اهداف خودخواهانه خویش درآورند، حال آنکه فعالیت هنرمند و ادیب هرگز به قصد همکاری با ایشان نبوده است. به عبارت دیگر آنان دائما تولید خود را داشته اند و اینان پیوسته در پی سودجویی های خویش بوده اند.

در این مقاله با رویکرد شناخت نتیجه سوء استفاده ابزاری از محصولات هنری و ادبی نگاهی خواهیم داشت به اثر به یادماندنی جاناتان سوئیفت (۱) یعنی ” سفرهای گالیور” (۲) بر اساس کتابThe Norton Anthology of English Literature (3). بی گمان در میان آنتولوژی های نام آشنای ادبیات انگلیسی، نورتون جایگاه ویژه ای دارد تا جایی که امروز هم اگر در موتورهای جستجوی شبکه جهانی، کلمات آنتولوژی و ادبیات را در کنار هم جستجو کنیم، اولین گزینه پیشنهادی گلچین ادبی نورتون خواهد بود.

پیش از هرچیز باید دانست سوئیفت در نامه ای که در آن خود را به عنوان کاپیتان گالیور معرفی می کند به ناشر این اثر آقای سیمپسان، از سانسورهای اعمال شده بر کتاب و تغییراتی که ناشر بدون اجازه مولف داده گلایه جدی می کند تا جایی که می نویسد : آنقدر تغییرات شدید هستند که دیگر خودم هم نوشته هایم را نمی شناسم. این نامه خود گویای آن است که جو سیاسی حاکم بر انگلستان در زمانی که جاناتان این کتاب را می نویسد تا چه حد بسته است.

گالیور داستان دریانوردی است که کشتی شکسته اش غرق شده و یاران خود را نیز در دریا گم کرده است. در عین حال وی با تلاش و اقبال خوب موفق می شود خود را به ساحل نجات برساند اما وقتی از خواب خستگی های این سفر ناموفق بیدار می شود خود را اسیر کوتوله های لی لی پوت می بیند. لی لی پوتی ها از جهات مختلف جالب توجه اند از جمله اینکه علیرغم قد و قواره چند اینچی شان مکاری ها، بدجنسی ها و خشونت زدگی های بزرگی دارند که گالیور غول اسا را متعجب می کند.

گالیور برای اهالی این سرزمین ابتدا موجودی آزمایشگاهی است که به خاطر بزرگی غیر طبیعی اش ( نسبت به کوتولگی آنها ) مورد آزمایشات دقیق قرار می گیرد. سپس موجودی است که نگهداری از او هزینه زیادی را بر جامعه لی لی پوتی ها تحمیل می کند و بعد هم پتانسیل خطرناکی است که به دلیل عظمت نسبی اش موجودیت آنها را به مخاطره می اندازد. اما در نهایت کسی است که آنان را در جنگ های شان با کوتوله های دیگر پیروز می کند و در موارد متعدد ناجی است که حفظ او قطعا ارزش هزینه های زیادش را دارد.

یکی از شگفت آورترین صحنه های این اثر ادبی زمانی است که قصر حاکم لی لی پوت آتش می گیرد و خاموش کردن آتش برای آن کوتوله ها به مثابه خاموش کردن آتش در یک آسمان – خراش امروزی نزد ما است. با توجه به اینکه هر لی لی پوتی با زحمت فقط می توانست مقدار کمی آب را برای آتش نشان ها محیا کند، دامنه آتش قصر “کوئین آن” هر لحظه گسترش می یافت تا اینکه از گالیور کمک خواستند و او در صحنه ای کمدی با ادرار بر روی قصر ملکه، آتش را خاموش می کند.(۳)

گالیور مظهر روشنفکری است و لی لی پوت، شرایط حاکم بر انگلستان آن روز که اختیارش به دست کوتوله های فکری افتاده است. جالب اینکه “کوئین آن” داستان سفرهای گالیور دقیقا همنام ملکه قدیم انگلستان (۴) است و یکی از علل سانسورهای شدید اعمال شده بر این کتاب نیز از همین جا ناشی می شود. سوئیفت با این اثر فوق العاده عملا جامعه سیاسی انگلستان را زیر چنان نقد تند و تیزی می برد که ناشر او در غیاب نویسنده مجبور به تغییرات زیادی در اثر می گردد. چرا که نه می توانست از انتشار چنین شاهکاری چشم بپوشد و نه دلش می خواست شغل خود را از دست بدهد و یا حتی به زندان بیافتد.

حال که با اصل ماوقع در مورد اثر ارزشمند جاناتان سوئیفت آشنا شدیم اجازه بدهید تا نوعی نگاه دیگر به این پدیده ادبی را مورد مطالعه قرار دهیم. نگاهی که در واقع تفسیری بسته به نیاز توسط کسانی است که اهداف خاص خویش را جستجو می کنند.

در این تفسیر نه دیگر گالیور سمبل یک روشنفکر آگاه است و نه لیلی پوت شهر کوتوله های فکری، سیاسی و اجتماعی، بلکه او نماد قدرت های سلطه گر جهانی است که با سفر خود به خاورمیانه ابتدا آنها را وحشت زده می کند ولی پیرو آن معدن رحمت آسمانی برای ساکنان کشورهای ضعیفی می شود که به شکل سمبلیک به صورت کوتوله های شهر لی لی پوت نمایش داده شده اند.

بازگرداندن تک تک وقایع سفر گالیور با این خوانش ویژه، در کمال تعجب، از آقای سوئیفت دشمنی می سازد که وظیفه فرهنگ سازی برای استعمار غرب را در کشورهای خاورمیانه ای بر عهده دارد و گالیور را غول مهربانی معرفی می کند که حتی ادرار او آتش فتنه را در کاخ های حکومت خاورمیانه ای خاموش می سازد. تبدیل سفرهای گالیور به فیلم و کارتون، ترجمه و پخش آن از رسانه های این منطقه تمامی دست اندرکاران را در هر حوزه ای از این فعالیت، به جماعتی خائن و وطن فروش مبدل می سازد تا از پشت همه اینها صدای قهقه های شیطانی صهیونیزم جهانی را به گوش برساند که باز با حیله ای دیگر توانسته است ذهن مردم و به خصوص نوجوانان و جوانان ما را شستشو دهد.

ارائه و نقد این نگاه دوم، قطعا به معنای انکار نقشه های استعمار و استثمار برای بلع و هضم ثروت خدادادی منطقه خاور میانه نیست چرا که تاریخ خود موید تام این واقعیت آشکار است بلکه به جهت نقد عملکرد ما در بازشناسی آن نقشه ها است.

تشخیص تفاوت بین رصد دقیق دشمن و تحلیل کنش های وی برای واکنش های به موقع و موثر با توهم توطئه و ارتباط دادن افراط زده هر موضوعی به جریان استعمار و استثمار در واقع کمک به فرآیند رصد و تحلیل مبتنی بر واقعیات است.

از قضا در نگرش قرآنی نیز افراطگرایی و توهم توطئه مذموم است. در کتاب آسمانی می خوانیم : وَإِذَا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسَامُهُمْ وَإِن یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُّسَنَّدَةٌ یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَةٍ عَلَیْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى یُؤْفَکُونَ. معنای آیه می فرماید : هنگامی که آنها را می‏بینی، جسم و قیافه آنان تو را در شگفتی فرو می‏برد؛ و اگر سخن بگویند، به سخنانشان گوش فرا می‏دهی؛ اما گویی چوبهای خشکی هستند که به دیوار تکیه داده شده‏اند! هر فریادی از هر جا بلند شود بر ضد خود می‏پندارند؛ آنها دشمنان واقعی تو هستند، پس از آنان بر حذر باش! خداوند آنها را بکشد، چگونه از حق منحرف می‏شوند؟! (۵)

جالب آنکه این منافقان یعنی افراد مکاری که صورت خود را بر خلاف سیرت کافرشان با نقابی از جنس دین پوشانده اند هستند که در این آیه به کسانی تعبیر می شوند که مانند دیرک هایی از چوب خشک می باشند که نگهدارنده دیوار از فرو ریختن اند فلذا هر صدایی را حمل بر آن می نمایند که دیوار در حال خراب شدن بر سرشان است و جالب تر آنکه می فرماید چنین افرادی دشمن هستند و باید از آنها برحذر بود.

علت دشمنی در مثال مبحث ما چیزی نیست جز آنکه این افراد خواسته یا ناخواسته باعث شدند تا ابزاری که می توانست در اختیار جوامع خاورمیانه ای باشد تا با یادآوری دیکتاتوری حاکم بر جامعه انگلیس و نیز کوته بینی های مکرر و دائمی حاکمان (کوتوله های لی لی پوتی ) و غربت روشنفکران شان( گالیور)، به پتکی بدل شود که بر سر جوامع ما فرود آید. اینان نقش ها را عوض کردند و افراد جوامعی که مهد تمدن بشریت اند را کوتوله های زمان نامیدند و ناجی بزرگ را استعمار معرفی نمودند.

اگرچه احتمالی نیز وجود دارد و آن اینکه دشمنی مذکور از روی سهو بوده و با نیت خیر، و متذکر کردن خطر استعمار و استثمار بوده باشد لیکن این فرض هم در اصل ماجرا تاثیری نمی گذارد چرا که بی درایتی بار دیگر ضربه خود را وارد کرده است. توجه به این نکته ضروری بلکه اساسی است که روند مذکور در تعبیر دوم اثر ادبی سوئیفت خلاصه نمی شود که اگر چنین بود جایی برای طرح بحث نداشت اما شیوع این روش در تعبیر و تفسیرها دایره ای است به وسعت همه روابطی که در عالم سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و… را وجود دارد و ما را در موضع انفعالی آنچنان اسیر می کند که قدرت ابتکار و بهره گیری از شرایط به نفع خود را از ما می گیرد.

در پایان ضروری است اضافه شود که لازمه گرفتن ابتکار عمل در دست و تغییر جریان بازی به نفع مللی که به اندازه کافی چوب استعمار و استثمار را خورده اند، وجود اختیار و قدرت در دست کسانی است که از این توانایی های ذهنی برخوردارند و تا بازی به دست لی لی پوتی های کوتوله ای است که بازی برده ما را مثل ماجرای تعبیر دوم داستان گالیور به باخت تبدیل می کنند این مهم برآورده شدنی نیست.

پانویسه ها :

(۱) : Jonathan Swift (Dublín, 30 de noviembre de 1667 – íd., 19 de octubre de 1745) fue un escritor satírico irlandés.

(2) : Travels into Several Remote Nations of the World, in Four Parts. By Lemuel Gulliver, First a Surgeon, and then a Captain of Several Ships, better known simply as Gulliver’s Travels (1726, amended 1735), is a novel by Anglo-Irish writer and clergyman Jonathan Swift (also known as Dean Swift[1]) that is both a satire on human nature and a parody of the “travellers’ tales” literary sub-genre. It is Swift’s best known full-length work, and a classic of English literature.

(3) : The Norton Anthology of English Literature is an anthology of English literature published by the W. W. Norton & Company. It has gone through eight editions since its inception in 1962; it is the publisher’s best-selling anthology, with some eight million copies in print.

(4) Anne, Queen of Great Britain (6 February 1665 – ۱ August 1714[1]) ascended the thrones of England, Scotland and Ireland on 8 March 1702. On 1 May 1707, under the Act of Union, two of her realms, England and Scotland, were united as a single sovereign state, the Kingdom of Great Britain.

(5) : قرآن کریم / سوره منافقون / آیه چهارم / ترجمه مکارم شیرازی

منبع : کلمه