سمیه متقی: “در تونل تاريخ وقتي به مبحثي مانند استعفا بر مي‌خوريم، ناخواسته دو ديدگاه به ذهن‌مان خطور مي‌كند؛ از يكسو، استعفا دادن را شانه از زير بار مسئوليت خالي كردن مي‌دانيم و از سوي ديگر، روشي براي سياست مداران در اعلام برائت از علل و عوامل واقعه يا تنگناي ايجاد شده. يكي از پر مناقشه‌ترين استعفاهاي تاريخ معاصر ايران، استعفاي نخست وزير دولت موقت است.استعفايي كه برخي آن را فرار از مسئوليت و برخي زيركي مهندس بازرگان مي‌دانند. محمد توسلي، رئيس دفتر سياسي نهضت آزادي و از نزديكان مهندس بازرگان، علل اين كناره‌گيري غير منتظره از قدرت را واكاوي كرده است.توسلي در بخشي از سخنانش تاكيد مي‌كند: «اگر فردي نتواند خدمت كند، ولي بر اين مسند همچنان تكيه زده، نشانه خودخواهي و قدرت طلبي اوست.به همين علت زماني كه آقاي مهندس بازرگان استعفا داد بيان كرد اين استعفا، عروسي دوم من است.”
* مهندس بازرگان را انقلابی آرام میخوانند، فردی با سعه صدر بالا و روحیه غیر جنجالی، و در طول تاریخ فعالیت سیاسی ایشان کمتر به چشم میخورد که مهندس بازرگان تصمیمی تند بگیرد. حال این سؤال مطرح است، چنین فردی با چنین روحیه ای چرا از ریاست دولت موقت استعفا میدهد. علت این تصمیم چیست؟
استعفایی که در دولت موقت صورت میگیرد مربوط است به مشکلات طبیعی که پس از هر انقلابی امکان بروز دارد و علت اصلی آن از بین رفتن تمرکز مدیریتی است. به قول مهندس بازرگان یک شهر صاحب صد کلانتر میشود. دولت موقت در این شرایط برای انجام مسئولیت های محوله دارای اختیارات و قدرت لازم نبود. علاوه بر کمیتههایی که تشکیل شده بود و در بخش انتظامی – امنیتی فعالیت داشتند؛ گروههای نامنظم در تهران و شهرهای دیگر در امور وزارت خانهها و دستگاه های اجرایی دخالت میکردند. جالب آن که خود من را دو بار در شهرداری تهران گروگان گرفتند. این شرایط در تمام وزارت خانهها وجود داشت؛ افراد غیر مسئول و بدون پست سازمانی در بسیاری از امور جاری کشور دخالت می کردند. ابتدای امر شورای انقلاب جایگاه قانون گذاری را در اختیار گرفت و دولت موقت در جایگاه قوه مجریه قرار داشت؛ با این شرایط دولت موقت زیر نظر شورای انقلاب به فعالیت می پرداخت. اما به مرور زمان، برخی از افراد شورای انقلاب در امور دولت دخالت میکردند. در چنین شرایطی مرحوم مهندس بازرگان نخست وزیر دولت موقت در تاریخ 15/ 2/ 58 طی نامه ای مسایل و مشکلات مدیریت کشور را به رهبر انقلاب و شورای انقلاب گزارش می دهد و در آغاز آن
می نویسد: ” تقاضا داریم این نامه را بعنوان یک هشدار و استمداد که از ناحیه دولت مسئول در جهت ایفای وظایف محوله نوشته شده است تلقی فرمایید”. در نامه ضمن اشاره به فرایند پیچیده ودشوار مأموریت دولت در دوران انتقال به دو پدیده“ ضد انقلاب و ضد دولت “ که از دشمنان شکست خورده داخل و خارج و از دوستان و ملت ناشی می شود پرداخته شده است. در پایان برای برطرف کردن موانع و مشکلات اصلی که بر سر راه توفیق در انجام وظایف دولت وجود دارد پیشنهادهایی از جمله به تقویت و هماهنگی بیشتر شورای انقلاب با دولت و:
” بر حذر داشتن مقامات غیر مسئول ازهرگونه مزاحمت و دخالت در کار دولت…” اشاره شده است. با توجه به اینکه به این تقاضاهای دولت توجه نشد اجبارا پس از خرداد ماه یک یا دوبارموضوع استعفای دولت موقت مطرح شده است اما این استعفاها از سوی امام پذیرفته نشد. مرحوم آقای خمینی وساطت می کنند تا امور حل و فصل شود، برخی از روندها تغییر می یابد، برخی از افراد شورای انقلاب برای هماهنگی در کنار وزرای دولت قرار می گیرند تا انسجام مدیریتی در امور ایجاد شود؛ مثلا آقای هاشمی معاون آقای صباغیان در وزارت کشور
می شود، آقای خامنه ای معاون شهید چمران در وزارت دفاع و… . اما این تدبیر هم نهایتا موثر نبود. بازرگان در کتاب خاطرات و مصاحبه هایش به کرّات پیرامون این موضوع صحبت کرده است و دلیل اصلی استعفایش را دخالت های بی رویه در کارها که موجب ناتوانی دولت در اداره کشور شده بیان کرده است: ” ما وقتی می دیدیم که جو و شرایط حاکم در روز پیروزی انقلاب … یکپارچگی و وحدت که شرط بدیهی مدیریت است به گستردگی و کثرت مبدل شده است و از ناحیه بعضی از آقایان …و نهادها انواع تفرقه و تداخلها بعمل می آید دو راه در پیش داشتیم. یکی مجادله و مخاصمه برای احراز و حفظ قدرت ، و دیگر اینکه خود را دراختیارامام گذاردن و پیشتهاد همکاری و همگامی بیشتر کردن…در اواخر مهرماه 58 هشدار داده تقاضای وحدت تشکیلاتی دو ارگان اصلی یعنی دولت و شورای انقلاب را کردیم که از طرف آقا پذیرفته شد و مواجه با سردی واستقبال کند گردیده آقایان قبول مسئولیت اجرایی اعضای شوری را نمی کردند. در حالی که دخالت ها و مزاحمت ها ادامه داشت باین ترتیب و قبل از حمله به سفارت آمریکا …دولت تصمیم به استعفا گرفته بود.” 1
* واقعه تسخیر سفارت امریکا چقدر بر این تصمیم تاثیر گذاشت؟
پیش از بحث تسخیر سفارت امریکا، باید به رویداد دیگری نیز اشاره کنیم که در جشن سالگرد پیروزی انقلاب الجزیره دعوتی از مهندس بازرگان، شهید چمران و آقای ابراهیم یزدی شده بود. در حاشیه این جلسات مهندس بازرگان و همراهان با برژینسکی دیپلمات امریکایی، دیداری داشتند که پس از بازگشت از این سفر بطور کامل به مردم وامام گزارش دادند؛ مباحثی مانند مطالبات دولت ایران از امریکا، 21 میلیارد دلار، خرید هایی که انجام شده بود و هنوز در مرزهای امریکا باقی مانده بود که بخش اساسی آن ها نیز خریدهای نظامی بود، و دیگر موضوع مورد بحث مسئله سفر شاه به آمریکا بود. هم مهندس بازرگان و هم دکتر یزدی به عنوان وزیر امور خارجه رایزنی هایی انجام داده بودند تا شاه به کشور بازگردد. تمام کارها به خوبی انجام شده بود اما پس از بازگشت از این سفر رسانه ها به شدت در مقابل آن موضع می گیرند و این مذاکرات را غیرقانونی و خارج از اختیارات دولت بیان می کنند و می گویند که چرا مهندس بازرگان و دکتر یزدی بدون اجازه آقای خمینی این کار را انجام داده و مذاکره کرده اند. زنده یاد مهندس بازرگان در همان زمان با صراحت و شفافیت تمام پاسخ دادند
« نخست وزیری که نتواند در این سطح مذاکره کند و از حقوق ملتش دفاع کند به درد لای جرز
می خورد.»
در همین اثنا حادثه 13 آبان و اشغال سفارت امریکا اتفاق می افتد. خود این اتفاق که هم دولت موقت و هم شورای انقلاب با آن مخالف بودند و حتی خود آقای خمینی نیز در جریان آن نبودند فرصت بزرگی را برای چپ گرایان، حزب توده، مجاهدین خلق و غیره فراهم ساخت و موجی گسترده پدید آوردند. در این زمان آقای خمینی، ظاهرا برای کنترل موجی که ایجاد شده بود، در صحبت خود این رخداد را بسیار مهم ارزیابی کردند و اشغال سفارت امریکا را انقلاب دوم خواندند؛ در این زمان بود که دانشجویان خط امام با مصاحبه های مختلف دولت موقت را زیر سوال بردند و دیپلماسی انقلاب را که با اطلاع و نظارت شورای انقلاب صورت گرفته ونقش اساسی در تسهیل روند انقلاب ایفا کرده بود؛ نوعی همراهی با امریکا دانسته و عاملین آن را دست نشانده امریکا خواندند. آنها به تصور خود افشاگری می کردند. در این شرایط متن استعفای دولت موقت در روز 14 آبان ماه در قم توسط آقای مهندس ابوالفضل بازرکان تسلیم آقای خمینی شد. در آن زمان همایش شهرداران کشور در تهران برگزار شده بود و روز 14 آبان برای دیدار ایشان به قم رفته بودیم. قرار بود من از طرف شهرداران کشور صحبتی داشته باشم. قبل از صحبت، ایشان به من گفتند صحبت خودتان را کوتاه کنید. امام با التهابی خاص سخنانی برای شهرداران داشتند و به سرعت رفتند. جمعی از اعضای شورای انقلاب در دفتر ایشان حضور داشتند و قراربود استعفای ایشان پذیرفته نشود و توصیه به ادامه همکاری داشتند. اما موقعی که متن استعفای دولت موقت از رسانه ملی منتشر می شود در مقابل عمل انجام شده قرار می گیرند و استعفای دولت موقت با این توضیحات پذیرفته
می شود: ” چون جناب آقای مهندس بازرگان با ذکر دلایلی برای معذور بودن از ادامه خدمت در تاریخ 14/8/58 از مقام نخست وزیزی استعفا نمودند ضمن قدردانی از زحمات و خدمات طاقت فرسای ایشان در دوره انتقال و با اعتماد به دیانت و امانت و حسن نیت مشارالیه استعفا را قبول نمودم…”
*در متن استعفانامه آقای بازرگان آمده است:« دخالتها، مزاحمتها ، مخالفتها و اختلاف نظرها انجام وظایف محوله را برای همکاران و اینجانب مدتی است غیر ممکن ساخته است.» این مشکلات در بیشتر انقلابهای جهان وجود دارد آیا استعفا دادن در چنین بزنگاه تاریخی کار درستی بوده است و شانه زیر بار مسئولیت خالی کردن نبود ؟
این پرسش باید از نظر تاریخی مورد بررسی قرار گیرد. اصولا نیروهای ملی و اسلامی نگاهشان به قدرت، استفاده از مزایای آن نبوده است بلکه خواهان خدمت بوده اند؛ واگر شرایطی پیش بیاید که نتوانند خدمت کنند و حضورشان مغایر با منافع ملی باشد کنار می روند تا افراد و گروه هایی که همسو با مدیریت کشورهستند سر کار آیند. در آن شرایط، همانگونه که توضیح داده شد،هم رهبر فقید انقلاب حضور داشتند و هم شورای انقلاب که بازوی قانون گزاری و مدیریتی ایشان بودند. ادامه کار دولت موقت در حالیکه از اختیار لازم بهره مند نبود به نفع نظام و منافع ملی نبود. باید این نکته را اضافه کنم، افرادی همچون مهندس بازرگان آن قدر به قدرت دید پرهیزکارانه داشتند که در زمان نخست وزیری هیچ حقوقی دریافت نکردند. ایشان بازنشسته دانشگاه بودند و منبع امرار معاششان از همانجا تامین می شد. این بحث فقط مربوط به مهندس بازرگان نیست، همه افرادی که در این مکتب تربیت شده اند که طیف روشنفکران دینی و ملیون ایران را تشکیل می دهند چه قبل از انقلاب همراهان دکتر مصدق و چه بعد از انقلاب، همه گروه ها و افراد با تمام مخالفت هایی که ممکن است نسبت با آنان داشته باشند اما به سلامت اخلاقی و مالی آنان اذعان دارند.
برای مثال در شهرداری تهران، حقوق رسمی آن زمان شهردار سی هزار تومان بود و با مزایا و اضافه کار و… به صدهزار تومان می رسید، اما بنده و معاونانم فقط ده هزار تومان برداشت می کردیم. هیچ کس کیسه ای برای این مسئولیت ها ندوخته بود. به نظر من مهندس بازرگان وهمفکران ایشان منافع ملی و مصالح عمومی را فدای خواست فردی و گروهی خود نکردند و جایی که پای منافع ملی در وسط بود از منافع فردی و گروهی شان صرف نظر می کردند. استعفاهای خود من در شهرداری تهران نیز در این راستا قابل ارزیابی است. بعد از استعفای دولت موقت و روی کار آمدن دولت شورای انقلاب استعفای خودم را به آقای بنی صدر رئیس جمهور و رئیس دولت برای هماهنگی مدیریت شهرداری تهران با دولت تسلیم کردم ، اما ایشان با استعفای من موافقت نکرد وخواست که من به خدمات خود در شهرداری تهران ادامه دهم. در دولت شهید رجایی نیزبرپایه همین روش به ایشان استعفا دادم اما باز هم پذیرفته نشد، حدود 5 ساعت در دفتر کار ایشان با هم گفت و گو داشتیم، از سالهای قبل از انقلاب با آقای رجایی دوستی و همکاری اجتماعی داشتیم؛ به ایشان گفتم هماهنگ نبودن مدیریت شهرداری تهران و دولت، به ویژه در شرایطی که هنوز نهادهای نظام مستقر و قانونمند نشده اند به ضرر مردم تهران تمام می شود. اما ایشان استعفای من را نپذیرفت و قول داد تا این هماهنگی را تامین کند، و همین تعهدات را کتبا در پاسخ به استعفای من ابلاغ کرد. اما مدیران دولت و وزرای کابینه ایشان عملا چوب لای چرخ مدیریت شهرداری تهران می گذاشتند و ما این تقابل و تزاحم را به نفع شهر و مردم تهران نمی دیدم. این اختلافات در دو مورد به وضوح نمایان شد، یکی موضوع تداوم اجرای طرح مترو بود که برخی از وزرای دولت که موضع گیری سیاسی داشتند خواهان توقف آن بودند. مورد دیگرمشارکت شوراهای محلات شهرتهران در پشتیبانی تدارکاتی جبهه های جنگ تحمیلی بود که وزیرکشور صریحا با آن مخالفت کرد و اظهار داشت که وظیفه شهرداری تهران فقط جمع آوری زباله ها است! این عدم هماهنگی ها شرایطی را بوجود آورد که اجبارا در دی ماه سال 59 در دیداری که با رهبر فقید انقلاب داشتم پس از ارایه گزارشی از مسایل و مشکلات مدیریت شهر تهران خواستار پذیرش استعفای خود شدم. البته ایشان توصیه به ادامه همکاری ومدارا داشتند. اما پس از خروج از آنجا خبرنگار خبرگزاری در باره موضوع ملاقات کفت و کویی انجام داد و روز بعد در روزنامه ها منعکس شد. روز بعد آیت الله مهدوی کنی که آن زمان وزیر کشور بودند خوشبختانه استعفای این جانب را پذیرفتند. بحث استعفای مهندس بازرگان نیزاز همین مقوله است، ما همیشه منافع جمعی را بر خواست شخصیمان ترجیح می دهیم، زیرا دلیل پذیرش مسولیت خدمت به مردم و اصلاح فرایند مدیریت کشور بود. اگر فردی نتواند خدمت کند ولی بر این مسند همچنان تکیه بزند نشانه خودخواهی و قدرت طلبی او است. به همین علت زمانی که آقای مهندس بازرگان استعفا داد بیان کرد :«این استعفا عروسی دوم من است» ایشان با گفتن این جمله می خواست بگوید ما بهر قیمت چسبیده به قدرت نیستیم و برای انجام خدمت آمدیم، اکنون که نمی توانیم خدمت کنیم جا را باز می کنیم برای آنانی که می توانند.
*اما ایشان با این استعفا فضا را برای فعالیت رقیبان خالی کرده اند و ما شاهد آن هستیم که نهضت آزادی و ملی گرایان تا سالها پس از این واقعه نتوانستند جایگاه سیاسی خود را در نظام بازیابند و تا سال 1376 این نقش همچنان کمرنگ باقی ماند. آیا این واقعا به نفع جامعه بود؟
برخی این پرسش را مطرح می کنند که اگرمهندس بازرگان ایستادگی می کرد شاید تعادل در قدرت به وقوع
می پیوست و مانع یک دست شدن قدرت می شد. مرحوم بازرگان تا آبان 58 نیز همین هدف را پیگیری می کرد، اما کارشکنی ها به صورتی بود که دیگر دولت موقت توانایی ادامه خدمت را نداشت. آن ها می خواستند شرایطی به وجود آورند که گفتمان مهندس بازرگان بی اعتبار و مخدوش شود. بازرگان زمانی که استعفا داد توانست درانتخابات دوره اول مجلس درتهران حدود 70 درصد آرای مردم را به خود اختصاص دهد. چرا مردم به گفتمان وبینش و منش او رای دادند؟ زیرا او انسان صادقی است که در دوره 9 ماه نخست وزیری خود با درایت و صداقت به وظایفش عمل کرد و آن موقع که ادامه کار او به نفع مردم ومنافع ملی نبود استعفا داد و کنار کشید.
سخرانی های مهندس بازرگان در همان مجلس اول همه و همه در راستای اصول و آرمان های اولیه انقلاب است. حتی تا سال 73 که در قید حیات بودند ایشان، مرحوم دکتر سحابی و آقای دکتر یزدی و همفکران آنان تا امروز همیشه از اصول و آرمان های اولیه انقلاب دفاع می کردند. مطالباتی که امروز در سطح وسیع جامعه مطرح می شود درآن زمان حلقه محدودی مدافع این گفتمان بودند. بحث آزادی، دمکراسی و حقوق بشر که پیشنیاز فضیلت عدالت خواهی است گفتمان این جریان فکری است که در دهه های شصت و هفتاد با مقاومت و تلاش مستمر مهندس بازرگان و همفکران آنان گسترش پیدا کرده است و موجب رشد فکری و گسترش آگاهی در جامعه شده است. استعفای مهندس بازرگان و دولت موقت به منزله خانه نشین شدن این گفتمان نبود بلکه فرصتی برای گسترش این گفتمان در عرصه عمومی بود. مهندس بازرگان می گفت: ” جنگ ما جنگ حجت است نه قدرت”
برای بررسی پیامد های بحث استعفا در یک نگاه کلان تحولات اجتماعی باید به این پرسش پاسخ داد که اگر بازرگان استعفا نمی داد و مقابله می کرد و این مجموعه توانایی های خود را از دست می داد آیا می توانست به رسالت آگاهی بخشی خود عمل کند. این نگاهی که مردم و حتی بسیاری از مخالفان آن روز بعدها نسبت به بازرگان و گفتمان او پیدا کردند واو را انسانی امین و صادق دانستند که تحت تاثیر تندروی ها و قدرت طلبی قرار نگرفت آیا با ایستادگی و حضور در قدرت از بین نمی رفت؟ برای پاسخ صریح تر به این پرسش باید زمان بیشتری بگذرد تا بتوان راحت تربررسی و قضاوت کرد.
*آیت الله طالقانی مخالف نخست وزیری مهندس بازرگان بود و میگفتند:« کنار آمدن با هم لباسی های من برای بازرگان دشوار است.» مهندس بازرگان چه خصوصیتی داشت که آیت الله طالقانی امکان این استعفا را می دادند و چه شد که بر خلاف این نظر، مهندس بازرگان نخست وزیری را پذیرفتند؟
مرحوم طالقانی این مسئله را باز نکردند. ایشان به عنوان یک همفکر و همراه دیرینه که پس از شهریور بیست با مهندس بازرگان آشنا شده بودند این توصیه را کردند. ابتدا باید به این پرسش پاسخ گفت که چرا بازرگان به توصیه طالقانی گوش نداد و سکان دولت موقت را به دست گرفت؟ می دانیم که انقلاب سال 57 تدارک شده نبود. در آن دوران اختناقی که پس از 15 خرداد سال42 به وجود آمده بود عملا فعالیت علنی تمام احزاب و گروه های سیاسی در ایران متوقف شد و فعالیت های سیاسی عموما به خارج از کشور منتقل گردید. گفتمان و راهبرد مبارزه مخفی و جنگ مسلحانه بعد از 15خرداد در داخل و خارج کشورمورد توجه قرار کرفت. جنبش مسلحانه عملا تا سال54 سرکوب شده بود اما جنبش اجتماعی گسترش پیدا کرده بود. تحولاتی در سطح بین المللی به وجود آمده بود و مسئله حقوق بشر و فضای جهانی کمک کرد که تحولاتی در ایران شکل گیرد. مطالبات مردم و انتظار جامعه جهانی از تحولات چه بود و… خود مباحث طولانی است. اما مهم آن است که در آن شرایط که احزاب و گروه های سازمان یافته منظم وجود نداشتند که بتوانند در ابتدای کار سکان مدیریت جامعه را در دست گیرند، اگر بازرگان که با سوابق فرهنگی و اجتماعی مورد اعتماد عمومی هم قبول مسولیت نمی کرد معلوم نیست چه پیامد هایی در انتظار ایران بود. اگر چه همه اقشار جامعه در انقلاب اسلامی 57 کم و بیش مشارکت داشتند اما بطور مشخص در انقلاب همکاری دو گروه کاملا برجسته است، یکی روحانیت و رهبری آیت الله خمینی که قدرت بسیج توده های مردم را بعهده داشت و دیگری روشنفکران دینی که چند دهه با کار فرهنگی و اجتماعی کادرهایی تربیت کرده بودند و از دهه 20 با روحانیت در تعامل بودند. آقای خمینی نماد توده ها و روحانیت بود و مهندس بازرگان هم نماد روشنفکران دینی و روشنفکران ایران. این دو نیرو در کنار هم قرار گفتند و شورای انقلاب گزینه ای غیر از بازرگان را پیش رو نداشت. در فضای آن زمان فردی همچون بازرگان وجود نداشت که بتواند اعتماد عموم نیروها را به خود جلب کند؛ نیروهایی که هم سابقه خوبی در ذهن مردم داشته باشند و هم توانایی مدیریتی؛ تا بتوانند این دوره انتقال را با کمترین هزینه به انجام برسانند. در آن شرایط غیر ازمهندس بازرگان چه کسی می توانست انتخاب شود که با حضور طیفی از احزاب و گرایش های سیاسی مختلف چون حزب توده، مجاهدین خلق، طیف احزاب چپ، یا طیف موتلفه و… توانایی این مسئولیت خطیر را بعهده بگیرد؟ اگر این انتقال به این شکل صورت نمی گرفت، آن هم در زمانی که بیگانگان به ویژه امریکا و انگلیس منافع خود را در این سرزمین از دست داده بودند و هر لحظه می توانستند کار شکنی کنند و این کار شکنی ها موجب جنگ قدرت می شد و همه این واقعیت ها بود که انتخاب مدیریت اجرایی دوران انتقال را رقم می زد. اگر در این انتخاب دقت نمی شد آیا ایران سرنوشتی همانند افغانستان پیدا نمی کرد؟ بررسی شرایط خطیر این دوران نشان می دهد که مهندس بازرگان با یک نگاه راهبردی قبول مسئولیت کرد تا به وظیفه تاریخی خود عمل کند و در پیشگاه تاریخ پاسخگو باشد.
* آیا به طور کلی، استعفا ازمسئولیت، کار مثبتی است ؟
باید دلایل استعفا بررسی شود. اگر دلایل آن اصولی و منطقی و با رعایت منافع ومصالح عمومی باشد و انگیزه خودخواهی و خودبینی نداشته باشد مردم از آن استقبال می کنند. استعفای بازرگان را اکثریت عقلا که بینشی عمیق داشتند با درک شرایط آن دوران پذیرفتند. امروز پس از گذشت 32 سال از آن دوران بررسی تاریخی شرایط نیز این استعفا را عاقلانه نشان می دهد.
*با وجود حوادث و رخدادهای تلخ، تعداد استعفا های صورت گرفته در سطح مسئولین طراز اول بسیار کم است علت این مساله را چه می دانید؟
به نظر می رسد اینکه برخی مسئولان، برغم اتهاماتی که متوجه شان است، استعفا نمی دهند، به دلیل منافع فردی و گروهی و مخاطراتی است که در آن استعفا متصور است. در کشورهای دیگری که قانون حاکم است و مردم بر سرنوشت خود حاکمیت دارند اگر تخلفاتی رخ دهد رییس جمهور، نخست وزیر و… استعفا می دهند. اما در ایران می بینید تخلفات سنگین اتفاق افتاده اما هیچ یک از این افراد نه استعفا می دهند و نه از مردم عذر خواهی می کنند بلکه طلبکار هم هستند. دراین شرایط مسئولی که استعفا نمی دهد و نمی خواهد کرسی قدرت را ترک کند، به نوعی از منافع شخصی ویا گروهی خود درحال حاضر و آینده حفاظت می کند. به گمان من، مردم ما به آن حد از تشخیص رسیده اند که بتوانند آن دسته از استعفا ها را که به نفع مردم است و آن دسته که غیر مسئولانه واز منشا خودخواهی و خودبینی است متوجه شوند.
به نظر میرسد در مورد اخیرافراد علاقه ای به استعفا ندارند و علت آن وابستگی گروهی و جنگ قدرت باشد. حفظ موقعیت برایشان منافع بسیار به خصوص از جنبه اقتصادی در بر دارد و درصورت استعفا مجبور به چشم پوشی از این منافع می شوند. وقتی پرونده ای در این حد رو شده و عاملینش مشخص، چه دلیل دیگری می توان در نظر گرفت؟ مگر اینکه این افراد ذی نفع و در مسیر اهدافی که در آینده دارند، در این مسئولیت ها مانده اند؟ البته چون اطلاعات ما محدود است نمی توانیم با اطمینان در این باره اظهار نظر بکنیم. ولی در اکثر کشورهای جهان اگر فرد ریگی در کفشش نباشد و به چنین بن بستی برسد و امکان خدمت را نداشته باشد عرصه را برای دیگران باز می کند و خود کنار می رود.
* این منافع فردی و گروهی در بیشتر کشورها مطرح است اما در همین کشورها میزان استعفا و عذرخواهی از مردم هم بیشتر است. علت این رفتار در دیگر کشورها چیست؟
در کشورهای دیگر، که ما ناظر و شاهد رفتارهای منطقی و طبیعی مسئولین در قبال این مسائل هستیم ویژگی بارزشان این است که در این جوامع قانون حاکم است و رسانه ها نیز آزاد هستند به همین دلیل فردی که حتی خطای کوچکی انجام داده است نمی تواند در برابر افکار عمومی مقاومت کند و یا در برابر قانون بایستد اما در جامعه ای که رسانه ها آزاد نیستند و یا قانون به آن شکل قدرت تحکم ندارد؛ باند بازی قدرت می یابد و بیم و هراس از پاسخگویی به افکار عمومی از میان می رود زیرا رسانه های آزاد وجود ندارد و فضا برای بروز فشار از سوی افکار عمومی فراهم نمی شود.
* در این فضا برای برون رفت از این شرایط و عواقب آن چه باید کرد؟
برای حل این معضل هیچ راهی جز حاکمیت قانون ومردمسالاری که مردم منشأ قدرت باشند، آزادی رسانه ها، آزادی فعالیت احزاب و نهاد های مدنی، برگزاری انتخابات آزاد و سالم و ایجاد فضای سالم برای اطلاع رسانی و نقد عملکرد صاحبان قدرت وجود ندارد. در چنین جامعه ای در قبال مسائل گوناگون نه بی دلیل پرونده ای باز
می شود و نه بی دلیل مختومه می گردد و مسئول خطا کار راهی جز استعفا وتسلیم قانون شدن نخواهد داشت.
- متن سخنرانی آقای مهنس بازرگان بمناسبت ساگرد انقلاب اسلامی ایران در دفتر نهضت آزادی ایران 22/11/60
* منبع ماهنامه نسیم بیداری شماره 21 آبان 1390