منوچهر دین پرست
| نگاهي به سنت دانشنامه‌نويسي به مناسبت انتشار «دانشنامه فرهنگ مكتوب عرفان و تصوف» |
دانشنامه كه معادل فارسي دايره..المعارف عربي است، به مجموعه‌اي اطلاق مي‌شود كه اطلاعاتي جامع و در عين حال فشرده درباره دانسته‌ها و يافته‌هاي بشر در اختيار خوانندگان مي‌گذارد. گردآوري چنين مجموعه‌هايي سابقه‌اي بيش از دو هزار سال دارد و غالبا ثمره كوشش هاي فردي بوده است. برخي ارسطو (22-84ق.م) را پدر دانشنامه‌نويسي مي‌دانند، زيرا در آثارش به دانش‌هاي مختلف روزگار خود پرداخته، و خلاصه يافته‌هاي خويش و دانسته‌هاي دانشمندان پيشين را براي آيندگان به يادگار نهاده است. برخي نيز اسپئوسيپوس ( 38 يا 39ق.م)، فيلسوف يوناني و شاگرد افلاطون (47-27ق.م) را نخستين دانشنامه‌نويس مي‌دانند كه به روايتي گياهان و جانوران را طبقه‌بندي كرده بود. در روم باستان نخستين‌بار شخصي به نام ماركوس ترنتيوس وارو (16-7ق.م) در كتابي با نام «نُه‌‌كتاب دانش‌ها» – كه متأسفانه برجاي نمانده است – به معرفي علوم نه‌گانه عصر خويش پرداخت كه عبارت بودند از حساب، دستور زبان، ديالكتيك جدل، طب، معاني و بيان، معماري، موسيقي، هندسه، و هيات. اما مهم‌ترين دانشنامه رومي «تاريخ طبيعي»، اثر پليني (9-3م) است. اين مجموعه ارزشمند كه داراي 7 كتاب و 93 باب است، به موضوعاتي چون انسان‌شناسي، جانورشناسي، گياه‌شناسي، كاني‌شناسي، گيتي‌شناسي و جز آنها مي‌پردازد. عصر روشنگري را بايد نقطه عطفي در علم دانشنامه‌نويسي دانست. از مهم‌ترين دانشنامه‌هاي اروپايي كه در اين دوره پديد آمد، دانشنامه بريتانيكا است كه چاپ نخست آن در ميان سال‌هاي 771-768م درصد جزوه در ادينبورگ اسكاتلند منتشر شد. اين دانشنامه تاكنون بارها ويرايش و تجديد چاپ شده است و از جامع‌ترين و بزرگ‌ترين دانشنامه‌هاي انگليسي زبان به شمار مي‌رود. در سال‌هاي 947-926م نيز در اتحاد جماهير شوروي «دانشنامه بزرگ شوروي» در 4 جلد منتشر شد. در جهان اسلام شايد بتوان نخستين دانشنامه را عيون الاخبار ابومحمد عبدالله بن مسلم ابن قتيبه دينوري (76-13ق) دانست. دانشنامه‌نويسي در ايران سابقه‌اي بسيار طولاني دارد. از جمله آثاري كه مي‌توان در اين زمينه ياد كرد كتاب دينكرد به زبان فارسي ميانه است كه به حق آن را دانشنامه دين زردشتي نام نهاده‌اند. اين كتاب برپايه اوستا و زند ترجمه و تفسير اوستا به زبان فارسي ميانه به نگارش درآمده، و شامل مطالب متنوعي – از اصول عقايد و الاهيات زردشتي تا اندرزهاي ديني و اساطير – است. نخستين دانشنامه علمي ايران را دانشمند بزرگ ايراني ابونصر فارابي (60-39ق) با عنوان احصاءالعلوم به زبان عربي به رشته تحرير درآورد و در آن به طبقه‌بندي علوم مختلف پرداخت. بسياري از آثار ابن سينا (70- 28ق) را نيز بايد در رديف دانشنامه‌هاي تخصصي به شمار آورد، همچون دو اثر سترگ او به زبان عربي: الشفا با بخش‌هايي در الاهيات، رياضيات، طبيعيات، منطق، موسيقي و نفس روان‌شناسي؛ و القانون در طب. اما بي‌ترديد كهن‌ترين دانشنامه مهم فارسي مجموعه معروف به دانشنامه علايي است. ابن سينا بر آن بود تا علوم مختلف را در مجموعه‌اي فارسي فراهم آورد، اما فقط موفق به نگارش بخشهاي الاهيات، طبيعيات و منطق شد. پس از وي شاگردش ابوعبيد جوزجاني با ترجمه آثار عربي او بخشهاي رياضيات، موسيقي، هندسه و هيات را نيز فراهم آورد و نام دانشنامه را براي آن مجموعه برگزيد. در واقع، تا آنجا كه مي‌دانيم، نام دانشنامه نخستين‌بار بر اين مجموعه نهاده شده است. پس از دانشنامه علايي دانشنامه‌هاي مهم ديگري به زبان فارسي تاليف شد كه برخي از مهم‌ترين آنها عبارتند از: التفهيم‌لاوائل صناعه التنجيم، از ابوريحان بيروني؛ ذخيره خوارزمشاهي، از اسماعيل جرجاني؛ جوامع العلوم، از شعيا بن فريغون؛ مفاتيح‌العلوم، از ابوعبدالله محمد خوارزمي؛ نزهت‌نامه علايي، از شهمردان بن ابي الخير؛ جامع‌العلوم، از فخرالدين محمد رازي. به علاوه، دو دانشنامه مهم فارسي ديگر نيز در خارج از ايران فراهم آمده است كه عبارتند از آريانا دايره.. المعارف، چاپ كابل؛ و «دايره.. المعارف تاجيكي شوروي» به فارسي تاجيكي و به خط سيريلي، چاپ آكادمي علوم تاجيكستان. نخستين كتاب با عنوان دايره..المعارف را در لبنان بطرس بستاني و پسرانش ميان سال‌هاي 1318- 1293ق تا ج 1، مدخل «عثمانيه» منتشر كردند. چاپ دوم آن را محمد فريد وجدي در مصر فراهم آورد و چاپ سوم آن را فواد افرام بستاني در بيروت آغاز كرد. واژه دايره.. المعارف در واقع به تقليد از اين آثار به زبان فارسي وارد شده است. برخي از مهم‌ترين دانشنامه‌ها، يا به عبارت ديگر دايره.. المعارف هايي كه در پي اين آثار در ايران منتشر شد، عبارتند از دايره.. المعارف اسلاميه ايران و همگي معارف شيعه اثني عشري، تاليف عبدالعزيز جواهر كلام، كه فقط جزوه آن از الف تا الحجه البالغه در فاصله سال‌هاي 1339-1336ش منتشر شد؛ دايره..المعارف تشيع از 1366ش؛ لغت‌نامه دهخدا، كه در واقع بهتر است آن را فرهنگي دايره.. المعارفي بناميم 1358- 1325ش؛ دايره.. المعارف فارسي 1374-1345ش؛ دانشنامه ايران و اسلام، كه از 1354 تا 1357ش، جزوه آن منتشر شد و پس از انقلاب هم جزوه‌هايي از آن انتشار يافت؛ دايره.. المعارف بزرگ اسلامي از 1367ش و ترجمه عربي آن با عنوان دايره.. المعارف الاسلاميه الكبري از 1370ش؛ و دانشنامه جهان اسلام از 1369ش. دانشنامه‌هاي قديم، برخلاف دانشنامه‌هاي كنوني كه منابع مرجع به شمار مي‌روند، در حكم كتاب‌هاي درسي بودند و براي مطالعه دايم مورد استفاده قرار مي‌گرفتند. از سوي ديگر، همه دانشنامه‌هاي قديم موضوعي بودند و پيدايي دانشنامه‌هاي الفبايي پديده‌اي نسبتا جديد است. دانشنامه‌هاي كنوني را مي‌توان به دو دسته كلي عمومي و تخصصي تقسيم كرد. دانشنامه‌هاي تخصصي خاص يك منطقه جغرافيايي، يك كشور، يك نژاد، يك دين، يك دوره زماني يا يك شاخه علمي است. دانشنامه‌هاي كنوني در واقع مجموعه‌اي از مقالات جداگانه در موضوعات مختلفند كه متخصصان هر موضوع به نگارش درآورده‌اند. هر مقاله علاوه بر اطلاعات تاريخي و بيان پيشينه موضوع، اطلاعات جديد و پيشرفت‌هاي كنوني را نيز در بر مي‌گيرد. شيوه نگارش دانشنامه‌ها و ميزان ورود به جزييات با توجه به سن يا ميزان تحصيلات مخاطبان آنها متفاوت است. حجم دانشنامه‌ها نيز متغير است و مي‌تواند از يك جلد تا ده‌ها جلد – و در مواردي حتي بيش از صد جلد – باشد. در دانشنامه‌هاي امروزي براي راهنمايي بيشتر خوانندگان از ابزارهاي كمكي مانند نمايه‌هاي الفبايي و موضوعي، فهرست مآخذ، ارجاعات درون متن، فهرست منابع براي مطالعه بيشتر، جدول‌ها، نمودارها، نقشه‌ها و تصويرها نيز استفاده مي‌شود. با اين توضيحات که ارايه شد، به تازگي «دانشنامه فرهنگ مکتوب عرفان و تصوف» در لندن منتشر شد. اين دانشنامه داراي بيش از دو هزار مدخل است که به صورت الکترونيکي و چاپي در هزار صفحه منتشر شد. اين دانشنامه پس از حدود دو سال تحقيق با همکاري حدود چهل محقق و آقايان محمد نوري (مدير)، سيد مصطفي مطبعه چي(ناظر) به سرويراستاري دکتر سيدسلمان صفوي و طرح جلد سيدمحمدعلي علوي منتشر شد. در اين دانشنامه مکتوبات و چهره‌هاي مشهور عرفان اسلامي از قرن اول هجري تاکنون به صورت الفبايي و براساس اصول علمي دانشنامه نويسي معرفي شده‌اند. به عنوان مثال اويس قرني، صحابي حضرت محمد مصطفي(ص) و حضرت امام علي(ع) و آيت‌الله العظمي بهجت به عنوان چهره‌هاي برجسته سلف و معاصر عرفا معرفي شده‌اند. به تدريج مداخل و اطلاعات مرتبط بيشتري به دانشنامه الکترونيکي مذکور اضافه مي‌شود. براساس پيش‌بيني آکادمي، ويرايش دوم چاپي دانشنامه در سال آينده منتشر مي‌شود. آدرس سايت الکترونيکي دانشنامه فرهنگ مکتوب عرفان عبارت است از: www. sufismencyclopedia.com دانشنامه فرهنگ مکتوب عرفان و تصوف به معرفي فشرده مکتوبات و شخصيت‌هاي موثر عرفان و تصوف اسلامي براساس روش دانشنامه نويسي نوين از قرن اول تاريخ اسلام تا قرن بيست و يکم ميلادي مي‌پردازد. اين دانشنامه با هدف معرفي ابعاد فرهنگ مکتوب در چهار محور آثار مکتوب، شخصيت‌هاي موثر در پيدايش و بسط اين فرهنگ در جهان، مکان‌ها و نهادهاي تاثيرگذار در توسعه آن و مفاهيم مرتبط با شکل‌گيري و تداوم اين فرهنگ انتشار يافته است. روزنامه اعتماد |