داوود هرمیداس باوند، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل بین المللی آخرین تحولات در زمینه تحریم ایران را مورد بررسی قرار می دهد و معتقد است نباید از آثار و آسیب های تحریم ها غافل شویم.
جمهوری اسلامی ایران در سی سال گذشته همواره با تحریم های سیاسی و اقتصادی مواجه بوده است. اما از زمانی که پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع شد و به تبع آن این شورا چهار قطعنامه در مورد برنامه های هسته ای ایران صادر کرد و ضمن درخواست از ایران برای توقف این فعالیت های تحریم هایی علیه ایران اعمال کرد، مسئله تحریم ها به موضوع جدیدی در رابطه با تعاملات بین المللی ایران تبدیل شد. در این مقاله به رویکرد کشورهای موثر در ارتباط با ایران در موضوع تحریم ها می پردازیم و راه برون رفت از شرایط کنونی می پردازیم.
ایالات متحده آمریکا
آمریکا سابقه طولانی از استفاده از تحریم در سیاست خارجی خود دارد. علاوه بر این ایالات متحده بیش از هر کشوری در سی سال گذشته از ابزار تحریم علیه جمهوری اسلامی ایران استفاده کرده است. اما در آخرین و شدید ترین نمونه از این دست اقدامات در هفته های گذشته، باراک اوباما قانون مصوب کنگره این کشور را در مورد تحریم بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران امضا کرد که طی آن ایالات متحده تمامی شرکت ها و بانک های خارجی را که با بانک مرکزی ایران تبادلات داشته باشند، تحت تحریم قرار می دهد. این تحریم های یکجانبه از سوی آمریکا که با قطعنامه شورای امنیت صورت نمی گیرد و الزام جهانی در پی ندارد و تحریم مضاعف دانسته می شود. یعنی اگر کشورهای دیگر بانک مرکزی ایران را تحریم نکنند و با ایران مبادلات ارزی داشته باشند، از طرف آمریکا تحریم خواهند شد. این طرح پیش از این نیز در زمان کلینتون درخصوص بحث انرژی اجرا شد که به قانون داماتو معروف شده بود. در این قانون پیش بینی شده بود که اگر شرکت های خارجی بیش از ۲۰میلیون دلار در ایران سرمایه گذاری کنند، با تحریم آمریکا مواجه خواهند شد. در آن برهه زمانی، اتحادیه اروپا مخالف این قانون بود و آن را مغایر با مقررات سازمان تجارت جهانی و حقوق بین الملل می دانست و شرکت های اروپایی نظیر توتال با نقض این تحریم به سرمایه گذاری در صنایع نفت و گاز ایران پرداختند. اما اکنون موضع اتحادیه اروپا تغییر کرده است و نه تنها به تبع آمریکا به دنبال تحریم بانک مرکزی ایران هستند بلکه به دنبال تصویب تحریم خرید نفت ایران نیز هستند.
اتحادیه اروپا
در غیاب تعاملات ایران با آمریکا، اتحادیه اروپا از تعاملات اقتصادی با جمهوری اسلامی ایران در سه دهه گذشته بسیار سود برده است. اما در شرایط جدید اروپا در حال دست کشیدن از این منافع اقتصادی است. اروپا گفته است که تحریم های مضاعف آمریکا را اجرا می کند و حتی پا را فرا تر از این گذاشت است و چنانچه شاهد بوده ایم در هفته های گذشته دیپلمات های اروپایی در نشست های متعدد مذاکرات جدی و سختی را انجام داده اند که بتوانند تحریم نفت ایران را در این اتحادیه به تصویب برسانند و موافقت همه اعضا را در این ارتباط جلب کنند. امروز قرار است وزیران امور خارجه بیست و هفت کشور عضو اتحادیه اروپا در بروکسل، پایتخت بلژیک، تشکیل جلسه دهند و انتظار می رود به منظور وادار کردن جمهوری اسلامی به قبول قطعنامه های مصوب شورای امنیت سازمان ملل در مورد توقف بخشی از فعالیت های اتمی خود، تحریم های جدیدی را علیه این کشور به اجرا بگذارند. تحریم های مورد نظر اتحادیه اروپا شامل قطع واردات نفت خام از ایران و همچنین توقف مبادلات با بخش های پتروشیمی، مالی و بانکی جمهوری اسلامی و صادرات طلا به این کشور است. بنابراین در حال حاضر تحریم های مضاعف آمریکا نه تنها با واکنش منفی اروپا همراه نشده است بلکه َآنها بسیار بیشتر و پیشتر از آمریکا حرکت می کنند.
متحدان جهانی غرب
علاوه بر اروپا، بسیاری از کشورهای همسوبا غرب هم درپی تحریم های آمریکا و اروپا مقدمات اجرای این تحریم ها، یعنی تحریم بانک مرکزی و خرید انرژی از ایران را فراهم کرده اند. کشورهایی نظیر کانادا، استرالیا و ژاپن تحت فشار آمریکا اعلام کرده اند که این تحریم ها را اجرا خواهند کرد. کشورهایی نظیر هند، کره جنوبی و ترکیه هم که در محور آمریکا قرار دارند و تعاملات بسیار زیاد اقتصادی با ایران دارند اگرچه تلاش می کنند به یکباره منافع اقتصادی ناشی از تجارت با ایران را از دست ندهند ولی اخبار و مواضع این کشورها نشان می دهد که این کشورها به دنبال ایجاد مقدمات اجرای این تحریم ها هستند و برخی از آنها نیز اجرای آنها را آغاز کرده اند. ترکیه اعلام کرده است به جز تحریم های سازمان ملل به دیگر تحریم ها پایند نیست و شنیده می شود که کره جنوبی از آمریکا خواسته است که این کشور را در مورد مبادلات تجاری با ایران مورد استثناء قرار دهد و شرکت های کره ای را تحت تحریم قرار ندهد. ولی رایزنی مقامات غربی با این کشورها و فشار آمریکا بر آنها به حدی است که به نظر می رسد در آینده نزدیک آنها نیز در این مسیر قرار خواهند گرفت چرا که آنها تعاملات بسیار گسترده تری با غرب به خصوص آمریکا دارند.
شورای همکاری خلیج فارس
اقدامات غرب در شرایطی می افتد که کشورهای عربی که مهم ترین تامین کننده های نفت دنیا هستند به کمک غرب برای فشار بر ایران شتافته اند. رایزنی های مقامات چینی و ژاپنی در هفته های گذشته در کشورهای عربی و همچنین حضور عربستان و امارات متحده عربی در نشست رم که برای توافق در مورد تحریم نفت ایران شکل گرفته بود نشان داد که این همراهی اعراب با غرب بسیار جدی تر از گذشته است.
اختلافات ما با کشورهای عربی عضو شورای همکاری خلیج فارس در این شرایط به ضرر ما تمام شده است و این کشورها که تولید کننده های اصلی در اوپک هستند به مصرف کننده ها قول داده اند که اگر نفت ایران تحریم شود به سرعت نفت مازاد خود را جایگزین نفت ایران می کنند تا به عرضه نفت به بازار جهانی انرژی ضربه ای وارد نشود. موضع صریح وزیر نفت عربستان در مورد این که اعلام کرد که برای رساندن تولید این کشور به سقف ۱۲ میلیون بشکه در روز فقط کافی است شیرفلکه ها را باز کنند آشکارا نشان داد که اعضای شورای همکاری خلیج فارس به رهبری عربستان سعودی بسیج شده اند تا به غرب کمک کنند که ایران را تحت فشار قرار دهد.
امارات متحده عربی که این بار با عربستان هم داستان شده است، پیش از این به دلیل ارتباطات تجاری گسترده با ایران از ورود به چنین فضایی خود داری می کرد. چرا که امارات دروازه ورود کالا به ایران بوده است و از این راه سود سرشاری به جیب زده است. اقدامات اخیر امارات، خصوصا شرکت در نشست رم نشان می دهد که این کشور منافع جدی در ارتباط با این مسئله در همراهی با غرب می بیند که حاضر شده است از سود سرشار ناشی از تعاملات تجاری با ایران چشم پوشی کند.
علاوه بر این در سالهای گذشته همواره شاهد بوده ایم که در معادلات منطقه ای علیه ایران عموما قطر، کویت و عمان کمتر مواضعی علیه ایران اتخاذ کرده اند و وارد بازی های غرب علیه ایران نشده اند. اما متاسفانه مسائل اخیر در مورد احتمال بسته شدن تنگه هرمز این کشورها را نیز تا حد زیادی با دیگر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس همسو کرده است. به نظر می رسد اختلاف نظر ایران و قطر در مورد بحران سوریه نیز در تغییر رفتار قطر موثر بوده است.
روسیه و چین
روسیه و چین که در حال حاضر مهم ترین حامیان بین المللی ایران محسوب می شوند و مانع از تصویب قطعنامه های تحریم دیگر در شورای امنیت شدند با تحریم های یکجانبه غرب علیه ایران نیز مخالفت کرده اند. اما این موضع رسمی این کشورها است و در عمل شواهد و قرائن از رویکرد دیگری حکایت دارد. حداقل در مورد چین که مهم ترین وارد کننده نفت ایران است بر اساس آمار و شنیده ها این کشور ضمن کاهش خرید نفت خود از ایران به دنبال جایگزین هایی برای نفت ایران است. سفر نخست وزیر چین به منطقه و قرار دادهای عظیم نفتی و گازی با عربستان سعودی نشانه های از این رویکرد چین می تواند باشد. سفر اخیر وزیر خزانه داری آمریکا به چین نشان دهنده عزم جدی واشنگتن برای همراه کردن پکن می باشد.
تعاملات تجاری ایران با روسیه بیشتر به مسائل هسته ای و نظامی بوده است که این کشور نیز علی رغم مخالفت هایی که با تحریم ایران بیان داشته است در چند مود تحریم های علیه ایران را اجرا کرده است که مهم ترین آنها عدم ارائه موشک های S300 و فسخ یکجانبه قرارداد ایران بوده است.
تحریم ها و تجارت جهانی
بنابرآنچه گفته شد به نظر می رسد چنانچه این روال پیش رود و متوقف نشود آمریکا می تواند با فشارهای خود مهم ترین شرکای تجاری و اقتصادی ایران را به اجرای تحریم های مضاعف آمریکا وادار سازد. البته باید دقت کرد که تحریم های بانک مرکزی ایران به واقع با روح حقوق بین الملل مغایرت دارد. اگر شورای امنیت این گونه تحریم ها را تصویب و اعلام کند، به لحاظ حقوق بین المللی قابلیت توجیه خواهد داشت و کشورهای عضو سازمان ملل هم باید به مصوبات شورای امنیت پایبند باشند اما در حال حاضر اقدام یکطرفه آمریکا هم با قوانین بین المللی و هم با قوانین سازمان تجارت جهانی مغایرت دارد. اما از آنجا که آمریکا از قطب های اقتصادی جهان است و اغلب کشورها نیاز دارند تا با واشنگتن مبادلات اقتصادی و سیاسی داشته باشند، به تبعیت از تصمیم آمریکا گرایش خواهند داشت. اقدامات یک جانبه از سوی دولت ها مانند تحریم های مضاعف یا تحریم هایی درباره سرمایه گذاری پولی و مالی می تواند با مقررات سازمان تجارت جهانی مغایرت داشته باشد و به اعضا امکان می دهد از توانمندی این سازمان برای مقابله با تحریم ها سود جوید. اما ایران عضو این سازمان نیست تا بتواند از این حربه برای دور زدن تحریم ها استفاده کند. بنابراین همراهی دیگر قدرت های اقتصادی جهان با آمریکا می تواند برای اقتصاد ایران که وابسته به نفت است بسیار زیانبار و شکننده باشد.
تحریم ایران و بازار نفت
چنانچه اشاره شد، عربستان سعودی و دیگر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس برای جایگزینی نفت ایران ابراز آمادگی کرده اند که این مسئله می تواند به این معنی باشد که چندان خلاء نفت ایران بر بازار نفت جهان تاثیری نگذارد و اقتصاد جهان با شوک ناشی از بالا رفتن شدید قیمت نفت مواجه نشود. البته افزایش صادرات نفت عراق و لیبی و بازسازی صنایع آسیب خورده نفت این دو کشور نیز می تواند در این زمینه موثر باشد.
اما برخی از مقامات ایران تهدید کرده اند که در صورت تحریم نفت ایران، از صدور نفت از تنگه هرمز جلوگیری می کند و با بستن این تنگه مانع از صادارت نفت به جهان می شود. اگر چه کشورهای عربی حوزه خلیج فارس در حال ایجاد خط لوله ای برای انتقال نفت این کشورها به دریای سرخ هستند و عمان هم سواحلی در دریای عمان دارد ولی این مسائل مانع از اهمیت استراتژیک تنگه هرمز نخواهد بود. شکی نیست که تنگه هرمز شریان نفت جهان است و هرگونه تهدیدی برای آن می تواند برای کل جهان پیام خطرناکی ارسال کند. به نظر می رسد این تهدید به زمانی مربوط شود که جمهوری اسلامی ایران هیچ راه حل دیگری برای پاسخ به فشارهای غرب نیابد و تمام ابزارهای دیگر را ناکارآمد بداند. در چنین شرایطی و در صورت وقوع چنین احتمالی عواقب آن غیر قابل تصور است.
چه باید کرد؟
اما هنوز ایران ابزارهای دیپلماتیک برای حل و فصل مسائل با جامعه جهانی را داراست. باید در نظر داشت که آنچه شرایط کنونی را ایجاد کرده است قطعنامه های شورای امنیت بوده است که در اثر فعالیت های هسته ای ایران تصویب شده است. به نظر می رسد ایران باید چنانچه اعلام کرده است که آماده مذاکرات با غرب و گروه ۱+۵ است از این مذاکرات به عنوان یک نقطه عطف در روابط خود با جامعه جهانی استفاده کند. غرب خواهان مذاکره در مورد برنامه هسته ای ایران است و ایران پیش از این بر بسته پیشنهادی خود به عنوان دستور کار مذاکرات پایفشاری کرده است. بسته ای که خواهان پرداختن به برنامه هسته ای ایران در کنار مسائلی نظیر زرادخانه های هسته ای اسرائیل، نحوه مدیریت جهان و … است. تاکید بر در دستور کار بودن چنین مسائلی عملا بن بست را برای هرگونه مذاکره ای رقم می زند چرا که غرب خواهان مذاکره بی قید و شرط با ایران در مورد مسئله هسته ای ایران است.
ایران همواره از حضور ناظران آژانس بین المللی انرژی اتمی و نظارت بر فعالیت های هسته ای خود استقبال کرده است و این فعالیت ها را به طور کامل در چارچوب قوانین آژانس می داند. در این شرایط بهتر است ایران به جای پیوند زدن مسائل با یکدیگر بر شفاف بودن برنامه های هسته ای خود تاکید کند و تلاش کند که کلیه ابهامات در این زمینه را از بین ببرد.
به نظر می رسد چنانچه ایران موضع خود را در مورد دستورکار مذاکرات تعدیل کند و به صورت جدی و با برنامه ای مشخص به مذاکرات وارد شود می توان روزنه امیدی برای توافق کلی میان ایران و جامعه جهانی تصور کرد. نگاهی کوتاه به وضعیت اقتصادی و بحران افول ارزش پول ملی در هفته های گذشته کافی است تا بدانیم بر خلاف عقیده عده ای تحریم ها بیش از یک کاغذ پاره عمل کرده اند و اینک پیامدهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی خود را نشان می دهد. بنابراین بر همه ماست که با درایت و عقلانیت از اتخاذ مواضع احساسی و بی پشتوانه خودداری کنیم و تلاش کنیم با استفاده از همه توان دیپلماتیک کشورمان به توافقی جامع و کلی با جامعه جهانی دست یابیم. به این بیندیشیم که شرایط کنونی می تواند آسیب های اجتماعی گسترده ای را برای مردم کشورمان به همراه داشته باشد و به نوعی نابسامانی بینجامد.
منبع: دیپلماسی ایرانی