یازدهم ژوئیه ۱۹۸۷، جمعیت جهان از مرز پنج میلیارد گذشت و دو سال پس از آن، در سال ۱۹۸۹، یازدهم ژوئیه روز جهانی جمعیت نامیده شد. اکنون جهان بیش از هفت میلیارد نفر جمعیت دارد.
روز جهانی جمعیت، روزی برای یادآوری عواقب رشد بی‌رویه جمعیت در جهان است. نخستین برنامه مدون سازمان ملل برای تنظیم خانواده و کنترل جمعیت بیش از ۴۰ سال است که ارائه شده است، با این حال، با تمام پیشرفت‌های پزشکی و توسعه اقتصادی، هم‌چنان بیش از نیم میلیون زن در جهان هنگام تولد کودکان خود می‌میرند و ایدز، مشکلات ناشی از بارداری ناخواسته و سقط جنین در شرایط غیر بهداشتی، جان بسیاری از زنان را در کشورهای در حال توسعه تهدید می‌کند.
ایران یکی از کشورهایی است که در ۲۰ سال گذشته برنامه‌هایی برای کنترل جمعیت اجرا کرد، اما اکنون مسئولان حکومتی، با چرخشی کامل، قصد دارند جمعیت ایران را به ۲۰۰ میلیون نفر برسانند. سیاست‌های تشویقی، وعده پول و سکه و وام و تسهیلات، مرخصی‌های طولانی‌تر برای زنانی که فرزند به دنیا می‌آورند و ممنوع کردن تبلیغات برای کنترل جمعیت و وسایل پیشگیری از بارداری، روش‌های تازه‌ای هستند که حکومت ایران برای جلوگیری از منفی شدن نرخ رشد جمعیت ایران در سال‌های آینده، در پیش گرفته است.
به گفته وزیر بهداشت ایران، این کشور در زمینه کنترل جمعیت، سریع‌تر از برنامه پیش‌بینی شده حرکت کرده به طوری که طی سال‌های اخیر میانگین نرخ رشد جمعیت از بالای عدد شش به یک و هشت رسیده؛ در حالی که قرار بود میانگین نرخ رشد جمعیت به دو و یک برسد. سازمان ثبت احوال ایران اخیرا اعلام کرده که براساس آمارهای موجود، در حال حاضر ایران بیش از ۷۶ میلیون جمعیت دارد که این آمار یک درصد جمعیت جهان است. ایران همچنین از لحاظ جمعیت، هجدهمین کشور در دنیا و دهمین کشور در آسیا و سومین کشور در منطقه است.
تجدید نظر در سیاست کنترل جمعیت
با اینکه ایران در دهه‌های گذشته یکی از موفق‌ترین برنامه‌ها را در کنترل جمعیت داشته، اما چند سالی هست که مسئولان حکومت ایران، از برنامه‌های اجرا شده ابراز پشیمانی می‌کنند و سیاست‌های تازه‌ای را در پیش گرفته‌اند.
سال گذشته، آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر ایران در جمع مسئولان کشور، از سیاست کنترل جمعیت در ایران انتقاد کرد و گفت هرچند سیاست کنترل جمعیت، در اوایل دهه هفتاد، بنا بر مصالحی صحیح بوده، اما ادامه آن در سال‌های بعد خطا بوده است و باید در سیاست تحدید نسل، تجدید نظر بشود. او گفت که همه مسئولان باید در این زمینه در جامعه فرهنگ‌سازی کنند تا جامعه از حالت فعلی “یک بچه، دو بچه” خارج شود.
قبل از رهبر ایران، محمود احمدی‌نژاد نیز بر افزایش جمعیت ایران، تاکید می‌کرد. برای اجرای این سیاست‌ها، او مبتکر طرح‌هایی شد که هیچکدام به ثمر نرسیدند. افتتاح حساب بانکی یک میلیون تومانی برای هر نوزاد تازه متولد شده، یکی از طرح‌های تشویقی برای افزایش جمعیت بود. بنا بود دولت هر سال مبلغی به آن حساب‌ها بریزد و به این شیوه، خانواده‌ها را تشویق به داشتن فرزند بیشتر کند، اما این طرح هرگز اجرایی نشد، چون دولت توان تحمل بار مالی آن را نداشت.
تلاش برای اصلاح قانون کنترل جمعیت مصوب دهه ۷۰ خورشیدی، راه دیگری بود که رئیس دولت دهم آن را آزمود. دولت محمود احمدی‌نژاد، لایحه‌ای به مجلس فرستاد تا بر اساس آن، قوه مجریه بتواند در هر پنج سال، با توجه به بررسی شرایط موجود کشور، سیاست‌های جمعیتی را بازنگری کند.
در ادامه این برنامه‌ها و به موازات حذف درس تنظیم خانواده از دانشگاه‌ها، اختصاص مشوق‌های گوناگون به خانواده‌ها برای فرزندآوری بیشتر ادامه دارد. در روزهای گذشته محمود احمدی‌نژاد، «قانون اصلاح قوانین تنظیم جمعیت و خانواده» را که به موجب آن مرخصی زایمان مادران به 9 ماه افزایش می‌یابد، برای اجرا به دستگاه‌ها ابلاغ کرده است. بر اساس این ابلاغ، «به دولت اجازه داده می‌شود مرخصی زایمان مادران را به نه ماه افزایش دهد و همسر آنان نیز از دو هفته مرخصی اجباری (تشویقی) برخوردار شود. همچنین، این قانون به مادرانی که سن فرزند آنان به ۹ماهگی نرسیده است، تسری می‌یابد و مادر می‌تواند تا سن ۹ماهگی نوزاد از مرخصی زایمان استفاده کند.»
سلامت باروری یا تشویق باوری؟
امسال مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت، شعار روز جهانی جمعیت را «سلامت باروری جوانان» اعلام کرد. این شعار در واقع شعار سازمان ملل برای امسال هم هست.
دبیر کل سازمان ملل متحد، به همین مناسبت پیامی صادر کرده و در آن به حساسیت این موضوع اشاره کرده است.بان کی مون گفته: «بسیاری از تقریباً ۱۶میلیون دختر نوجوان که هرسال وضع حمل می‌کنند، هرگز فرصت برنامه‌ریزی برای بارداری خود نداشته‌اند. پیچیدگی‌های بارداری و تولد نوزاد می‌تواند معلولیت‌هایی مانند فیستول زایمان ایجاد کند که عامل اصلی مرگ برای این زنان جوان است. دختران جوان همچنین با سطح بالای بیماری‌ها، صدمات و مرگ و میر به دلیل سقط‌های غیر ایمن رو به رو هستند.»
او در پیام خود پیشنهاد داده که دختران باید به مدرسه ابتدایی فرستاده شوند و در دوران نوجوانی آموزش خوب دریافت کنند: «زمانی که دختر جوانی تحصیل‌کرده است، به احتمال زیاد دیرتر ازدواج می‌کند و حاملگی را تا هنگامی که آماده آن شود به تاخیر می‌اندازد، کودکان سالم‌تر خواهد داشت و درآمد بیشتری به دست می‌آورد.»
آموزش جامع و متناسب با سن جنسی، خدمات جامع جنسی و بهداشت باروری شامل تنظیم خانواده و جلوگیری و درمان عفونت‌های انتقالی جنسی شامل اچ آی وی، از دیگر توصیه‌هایی است که در پیام دبیرکل سازمان ملل آمده است.
اما با وجود تاکید دبیرکل سازمان ملل بر برنامه‌های تنظیم خانواده، وزیر بهداشت ایران، حسن طریقت منفرد در حاشیه همایش روز جهانی جمعیت در تهران، برنامه‌های کنترل جمعیت را فریب غرب دانسته است. او گفته: «سازمان جهانی بهداشت در ظاهر به دلیل خیرخواهی کشورها را به کاهش باروری توصیه کرد اما ما در مقطعی گول خوردیم.»
به گزارش خبرگزاری فارس، حسن طریقت منفرد اعلام کرده است: «فکر می‌کنم در کاهش نرخ جمعیت در یک مقطعی اشتباه کردیم و از این رو باید به همان سرعت سیاست‌های خود را تغییر دهیم. اقوام مختلف و سنت‌های مختلف هر یک برای فرزندآوری فرهنگ متفاوت خود را دارند و نمی‌توان این کارها را نظامی کنیم و به صورتی مردم را وادار کنیم تا از آنچه که به نفع‌شان است خودداری کنند.»
طریقت منفرد در پاسخ به اینکه سیاست‌های تشویقی چقدر برای فرزندآوری کارایی داشته، گفته: «ما هم همان طور که در دنیا تجربه شده اکنون سیاست‌های تشویقی مانند افزایش زمان مرخصی زایمان به ۹ماه، امتیازات زمان شیردهی مادر و حتی تا حدی برای پدران که صاحب فرزند می‌شوند را در نظر گرفته‌ایم.»
او در صحبت‌های خود اشاره کرده که نخبگان علاقه چندانی به داشتن فرزند نشان نمی‌دهند و ادعا کرده که کشورهای غربی و استعمارگر در طول زمان بنا به مصلحت خود تمایل چندانی به افزایش جمعیت در بعضی کشورها مانند چین، هند و آفریقا نداشته‌اند.
برنامه جهانی، مشکلات ملی
میلیون‌ها زن در سراسر دنیا، اختیاری در مورد بارداری، تعداد دفعات آن و فاصله بین کودکان خود ندارند. هر سال میلیون‌ها زن، ناخواسته باردار می‌شوند و زایمان و بارداری هم‌چنان جزو دلایل اصلی مرگ‌وگیر در میان مادران نوجوان است.
در حال حاضر بیش از هفت میلیارد انسان روی کره زمین زندگی می‌کنند و بالاترین رشد جمعیت، در کشورهای در حال توسعه اتفاق می‌افتد. افزایش بی‌رویه جمعیت، اتفاقی است که بر بخش‌های گوناگون ساختار یک جامعه اثر می‌گذارد؛ اتفاقی که در ایران در دهه ۶۰ شمسی افتاد. موج جمعیت متولد شده در این دهه، در سال‌های بعد اثر خود را بر آموزش و پرورش، آموزش عالی و افتصاد گذاشت. نسلی که خیلی زود به سن ازدواج رسید، به مسکن و اشتغال نیاز پیدا کرد؛ مسیری که در نهایت به صندوق‌های تأمین اجتماعی و بازنشستگی می‌رسد. به همین دلیل، تنظیم خانواده و گسترش روش‌های مدرن جلوگیری از بارداری، مقابله با ایدز، پیشگیری از بارداری‌های ناخواسته و سقط جنین در شرایط غیر بهداشتی، هم‌چنان از مهم‌ترین دغدغه‌های نهادهای مسئول در این حوزه به شمار می‌آیند.
برابری جنسیتی، مبارزه با فقر، بهداشت مادران، ترویج راه‌های پیشگیری از بارداری به عنوان یک اولویت کم هزینه و موثر در توسعه جوامع، بهبود دسترسی و توزیع لوازم پیشگیری از بارداری، کاهش و حذف موانع موجود بر سر راه برنامه های تنظیم خانواده از برنامه‌هایی است که سازمان ملل برای کنترل جمعیت آنها را دنبال می‌کند.
هرچند در کنار این موضوع، رشد منفی یا کند جمعیت نیز می‌تواند برای جهان مشکل‌ساز باشد و مسائلی در زمینه کاهش نیروی کار و بالا رفتن سن بازنشستگی و مالیات صندوق‌های بازنشستگی ایجاد کند، اما کارشناسان رشد کنترل‌شده و ملایم جمعیت را منطقی می‌دانند آن هم به شرطی که با رشد امکانات همراه باشد.
سیاست‌های افزایش جمعیت در ایران، زمانی که در کنار مشکلات اقتصادی و اجتماعی قرار می‌گیرد یک مشکل همگانی است، اما زمانی که با مشکلات قانونی در زمینه سقط جنین و اشتعال زنان همراه می‌شود، زمینه‌های تقویت انواع تبعیض جنسیتی را فراهم می‌کند؛ سیاستی که بدون در نظرگرفتن زیرساخت‌های ضروری، به گفته وزیر بهداشت ایران، فقط تابع قانون و خط مشی مقام “ولایت” است و بر همین اساس، این کشور به هیچ وجه به چیزهایی که “دیکته” می‌شود، پایبند نخواهد بود.
– نعیمه دوستدار / رادیو زمانه