پس از رحلت حضرت رسول اکرم خاتم الانبیاء محمد مصطفی (ص) در باره جانشینی آن حضرت اختلافاتی بین امت اسلام پدیدار شد. این اختلافات در وهله اول جنبه سیاسی – اجتماعی – اقتصادی داشت، اما با گسترش اسلام و دور شدن از زمان وحی و رحلت صحابه و تابعین، به مرور تبدیل به اختلافات کلامی – فقهی – روایی – تاریخی گردید و اختلافات فکری مذکور تدریجا به پدیدارشدن سه جریان کلامی قوی اشاعره، معتزله و شیعی و همچنین پنج مکتب فقهی حنفی، حنبلی، شافعی، مالکی و شیعی انجامید. به جز دوره حکومت فاطمیون در مصر و سپس دولت مقتدر صفویه در ایران – که حیات نوین سازنده ای را در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی رقم زد – عموم خلفای بغداد و سپس زمامداران عثمانی با نسبت های متفاوت از چهار مذهب اهل تسنن حمایت می کردند و جریان کلامی – فقهی تشیع همواره تحت فشارهای سیاسی در حاشیه قرار داشت.
از آغاز پیدایش اسلام در کنار این جریانات کلامی – فقهی، جریان قدرت مند دیگری شکل گرفت که از اواخر قرن اول به یک جریان اجتماعی – فرهنگی – اعتراضی به نظام اشرافیت در دستگاه خلافت تبدیل شد. متصوفه با در پیش گرفتن زندگی زاهدانه و بی توجهی به مطامع و مناصب دنیوی، دستگاه پر زرق و برق خلافت را نزد افکار عمومی به چالش ارزشی – فکری کشیدند.
به روایت کتب تاریخ طرایق صوفیه، متصوفه – از آغاز تا کنون – حضرت علی (ع) را جانشین معنوی پیامبر می شناسند. “معروفیه” به عنوان ام السلاسل صوفیه از طریق معروف کرخی به امام رضا (ع) و از طریق این امام همام به حضرت علی (ع) و حضرت خاتم الانبیاء (ص) اتصال می یابد. بنا به قول مؤلف طرایق الحقایق: “معروف کرخی نزد صوفیان – چنان که معروف است – دربان حضرت امام رضا (علیه السلام) بوده و از آن حضرت فیض و تعلیم طریقت و منصب شیخ المشایخی را یافته و از جانب امام اجازه یافته است طریقه رضویه علویه مصطفویه را که عبارت از عبادت و تزکیه و تصفیه نفس است، به طالبان صادق العقیده و پیروان ائمه برساند.” ( طرائق الحقایق، ج ۲، صص۱۳۵ـ۱۳۳). عموم سلسله های مشهور صوفیه در جهان اسلام نظیر قادریه، نقشبندیه، شاذلیه، مولویه، رفاعیه، بکتاشیه، کبرویه، چشتیه، نعمت اللهیه، ذهبیه و صفویه از متفرعات معروفیه و از سرسپردگان حضرت امام رضا (ع) هستند.
در شرایط حساس بین المللی کنونی که دشمنان جهان اسلام و جُهّال در جهان اسلام دست به دست هم داده اند تا با تشدید تفرقه و اختلافات مذهبی در جهان اسلام، مسلمانان را به جان یکدیگر بیاندازند و مانع تشکل آنها به عنوان یک بلوک مهم و قدرت مند سیاسی – اقتصادی – فرهنگی شوند، تقریب مذاهب اسلامی و همدلی مسلمانان بیش از هر زمان دیگر ضرورت یافته، اما مسئله این است که هیچ یک از مذاهب اسلامی حاضر به پذیرش نظرات دیگری نیست؛ بنابراین سؤال این است که از منظر فکری چه گامی می توان برداشت که اسباب تقریب مذاهب اسلامی و پیروان آنها با یکدیگر شود؟
معرفت و حب اهل بیت (علیهم السلام) و پذیرش ولایت معنوی امام علی (ع) و تکیه بر اصل مهم ولایت – محور اصلی عموم طریقت های تصوف در جهان اسلام اعم از سنی و شیعی، می تواند محور نظری – عملی تقریب مذاهب اسلامی شود. تکیه بر جریان تصوف در جهان اسلام – که مقبولیت قابل توجهی در جهان اسلام دارند – و توسل و تمرکز بر قران حکیم و اهل بیت (علیهم السلام) – که مورد اشتراک نظر همه مسلمانان و متصوفه است – موجبات تسریع تقریب مذاهب اسلامی و مسلمانان را فراهم می آورد. جریان تصوف در جهان اسلام به خصوص در جهان عرب، آسیای مرکزی، قفقاز و شبه قاره هند را باید دریافت و آنها را محور هم گرایی و تقریب مذاهب اسلامی و جوامع مسلمان قرار داد.
از جنبه تاریخی، همچنان که شیخ العارفین سیدصفی الدین اردبیلی نقش مهمی در ایجاد هم بستگی اجتماعی در ایران داشت، جریانات برجسته صوفیه در جهان اسلام در دوره معاصر نیز چنین نقشی ایفا کرده اند. برای مثال طرایقی از قبیل قادریه و شاذلیه در درگیری با استعمارگران تاریخ دیرینه ای دارند. این دو طریقت سالیان متمادی در مراکش و الجزایر با فرانسه وَ در اتیوپی و سومالی با ایتالیا و انگلیس مبارزه کردند. شیخ امیرعبدالقادر (متوفی ۱۳۰۰/ ۱۸۸۳) شارح “فصوص الحکم” ابن عربی که در الجزایر با فرانسه مبارزه کرد، یکی از رهبران طریقت قادریه بود. طریقت‌های دیگری همچون جَزولیه، احمدیه و دَرقاویه نیز در غرب و شاخ افریقا با ایتالیا و انگلیس مبارزه کردند. در مغرب زمین زویه های صوفیه همواره به عنوان مراکز دفاعی در برابر هجوم و اشغال‌گری اسپانیا و پرتغال بوده است. برخی از مریدان احمد بن ادریس مؤسس طریقه ادریسیه با استعمارگران شمال غرب و غرب افریقا وَ پیروان احمد بن شریف سَنوسی (۱۸۷۳ـ۱۹۳۳) از مشایخ طریقه سنوسیه نیز در سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۰/ ۱۹۰۲ـ۱۹۱۲ در صحرا با فرانسه و در ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱ در لیبی با ایتالیایی‌ها مبارزه کردند. محمد بن عبداللّه حسن (متوفی ۱۳۰۱ ش/ ۱۹۲۲) از سومالی نیز سالها علیه اشغالگران اتیوپیایی، ایتالیایی و انگلیسی ایستادگی کرد. بر اساس مشاهدات این فقیر در جنگ بوسنی نیز رهبران صوفی نظیر شیخ حسین بابا رهبری مجاهدین علیه جنایات صرب ها را بر عهده داشتند و مسلحانه از دین و ناموس مسلمانان بوسنی دفاع کردند. اغلب مریدان طریقت های قادریه و نقشبندیه از مجاهدین جنبش مقاومت ملت بوسنی در قبال جنایات صرب ها بودند. اندیشه اتحاد اسلامی از طریق برخی از طریقت های اصلاح طلب همانند قادریه و شاذلیه در افریقا گسترش یافت و زوایای صوفیه با استفاده از تعالیم اسلامی در اتحاد قبایل افریقایی علیه استعمارگران نقش قابل توجهی ایفا کردند. امروز نیز طرایق تصوف مهم ترین سد مقابل افراطی گری دینی و تفرقه مذهبی در جهان اسلام به شمار می روند.
دکتر سید سلمان صفوی
دبیر مجمع بین المللی عرفان اسلامی