حسن بصري از طلايه‌داران نخستين و اوليه تصوف و عرفان اسلامي است كه بي‌شك در مكتب عرفاني امام علي(ع) پرورش يافته است. از همين روي بسياري از سلسله‌هاي صوفيه از طريق اين حلقه طلايي نيز پيوند تربيتي خود را به علي(ع) و مكتب عرفاني اهل بيت مي‌رسانند.عليرضا عرب :درآمد: «حسن بصري گنجينه‌دار علم و عرفان» عنوان كتابي است از محقق دانشمند آقاي اكبر ثبوت كه به بررسي زندگينامه، سخنان و آراي حسن بصري عارف بزرگ قرون اول و دوم هجري قمري مي‌پردازد.
|
اين كتاب مشتمل بر 550 صفحه است كه مطالب آن در قالب بيست و پنج فصل تنظيم شده است. در بخش پيوست‌ها نيز پيوست‌هاي مربوط به هشت فصل از كتاب گنجانده شده است.
حسن بصري از طلايه‌داران نخستين و اوليه تصوف و عرفان اسلامي است كه بي‌شك در مكتب عرفاني امام علي(ع) پرورش يافته است. از همين روي بسياري از سلسله‌هاي صوفيه از طريق اين حلقه طلايي نيز پيوند تربيتي خود را به علي(ع) و مكتب عرفاني اهل بيت مي‌رسانند. به جهت همين اهميت استثنايي نقش حسن در پيوند دادن صوفيه به امام علي و مكتب تربيتي-عرفاني اهل بيت است كه عده‌اي وي و نقش مهمش را نشانه گرفته و سعي در تشكيك در اصالت عرفاني وي و اتصالش به علي و ارادتش به خاندان اهل بيت عصمت و طهارت كرده‌اند تا از اين طريق اتصال صوفيه به علي و اهل بيت را منكر شوند.
محقق ارجمند آقاي اكبر ثبوت كه از شاگردان برجسته علامه ذوالفنون ابوالحسن شعراني بوده‌اند در اين مورد چنين نگاشته‌اند: «برخي نيز به انگيزه‌هايي كه نياز به گفتن آن نيست كوشيده‌اند كه از وي چهره‌اي نامطلوب ترسيم و ارائه نمايند. نگارنده اين سطور با اعتراف به قلت بضاعت علمي خويش و ضرورت تتبعي گسترده و دقيق در اين باب كه تراكم اشتغالات موجود مانع از آن است بر آن شد كه در حد وسع خود در اين مورد اداي وظيفه‌اي بنمايد و پرده‌هايي از زندگي و انديشه اين گنجينه‌دار علم و عرفان را در برابر ديدگاه دلبستگان حقيقت قرار دهد و چنين شد كه در طول مدتي بيش از يك سال اين اوراق فراهم آمد.»
مولف محترم ضمن آغاز كتاب با ياد دو تن از اساتيد خود چنين مي‌نويسد: «آغاز اين دفتر را با نام گرامي دو استاد بزرگوارم مي‌آرايم كه براي نخستين بار مرا از ستمي كه بر عارف داناي بصري رفته آگاه كردند: «دانشمند محقق و حكيم و اصولي و منطق‌شناس نامي محمود شهابي‌خراساني و علامه رجالي و فقيه و محدث نقاد محمدتقي شوشتري عرج الله برومهما الي دارالقرار و جمع بينهما و بين محمد(ص) و آله الاخيار الابرار.» همين مقدمه به خودي خود مي‌تواند اهميت اين كتاب را در معرفي عارفي عالم كه قرن‌ها مظلوم واقع شده نشان دهد.
اين كتاب و چاپ آن مزاياي بسياري دارد كه يكي هم مي‌توان به فهرست‌هاي كامل آن كه در پايان كتاب آمده است اشاره داشت. اما بي‌گمان مهم‌ترين مزيت كتاب محققانه و جامع بودن آن است كه به نظر مي‌رسد محقق و مولف محترم آن هيچ مبحث مرتبط با زندگي و شخصيت اين عارف نامي را تحقيق‌ناشده و نانوشته باقي نگذاشته باشد. مولف محترم در رابطه با ديگر دليل اقدام خود در تحقيق و تاليف اين اثر مي‌نويسد: «با همه شهرت و اهميت كم‌نظير حسن بصري در تاريخ معارف اسلامي و ايراني و تاثير همه‌جانبه‌اي كه در سراسر جهان اسلام نهاده و روايات و منقولات بي‌شماري كه در باب سخنان و معتقدات و عملكردهاي او وجود دارد و تحقيقات بسياري كه در اين زمينه انجام گرفته در زبان فارسي كتاب جامعي براي معرفي او تاليف نشده است.»
فصل نخست كتاب به «تولد، پدر و مادر و برادران، دوران كودكي و زندگي خانوادگي» حسن مي‌پردازد. «حسن بصري (22-110هـ.) متكلم، واعظ، مفسر، محدث، فقيه، يكي از هشت زاهد نامور و از نخستين پيشوايان تصوف ملقب به امام التابعين سيدالتابعين امام اهل البصره، شيخ‌الاسلام و مكني‌به ابوسعيد يا ابومحمد يا ابوعلي.در باب تاريخ تولد وي اتفاق نظر وجود ندارد. به يك روايت وي در دوره حيات پيامبر (ص) تولد يافته و از كوزه آب رسول(ص) نوشيده و حضرت او را دعا كرده و به روايتي ديگر در ماجراي گفت‌وگوهاي صحابه براي گزينش خليفه سوم همراه پدرش حضور داشته و در آن هنگام نوجواني زيباروي و معتدل‌القامه بوده و به روايت سوم در روز قتل عثمان ده ساله بوده و به اين ترتيب دو سه سال پس از قتل عمر به دنيا آمده است. اما به نظر مي‌رسد كه گزارش حاكي از تولد وي در سال 22هـ. يك سال پيش از درگذشت عمر درست‌تر باشد. زيرا به روايت معتبر، وي در روز قتل عثمان 14 سال داشته است.»حسن محضر پانصد تن از صحابه پيامبر(ص) و كثيري از تابعين را درك كرد و از جمله استادان و مشايخ وي اينانند: حطان بن عبدالله رقاشي بصري، انس بن مالك انصاري صحابي، جابربن عبدالله انصاري، عبدالله بن عباس، ابوذر، كميل بن زياد و البته امام علي(ع) كه مولف محترم در اين رابطه باب نوشتاري مستقلي را گشوده است. و اما درباره شاگردان وي مي‌توان گفت «شاگردان حسن مانند شيوخ او فراوان‌اند و از ميان ايشان برخي را كه پيوندهاي استوارتري با وي داشته و غالباً در رشته‌اي خاص (قرائت، تفسير، حديث، فقه، لغت، عقايد، وعظ، زهد و …) شاخص بوده‌اند ياد مي‌كنيم تا استادي او در رشته‌هاي گوناگون آشكار شود».از جمله شاگردان وي مي‌توان از: فرقدبن يعقوب سنجي، حمزه اعمي، شيبان نحوي، ربيع‌بن انس، حمادبن سلمه، مالك دينار، واصل بن عطا، عمربن عبيد، ابن ابي اسحاق از نحويان معروف و عتبه بن الغلام از مشايخ متقدم صوفيه ياد كرد.
در فصل سيزدهم كتاب، جايگاه حسن در ادبيات فارسي مورد بررسي محققانه مولف محترم قرار گرفته و از حكايات وي در كتاب‌هاي تذكره‌الاولياي عطار، تفسير سوره يوسف نوشته احمدبن محمدبن زيد طوسي، منطق‌الطير و مصيبت‌نامه و الهي‌نامه عطار و مثنوي اسرارالشهود، اثر طبع اميري لاهيجي سخن به ميان رفته است.در فصل شانزدهم به شبهاتي در زمينه مخالفت حسن با امامان شيعه پاسخ داده شده است. «از روزگار حسن تا عصر ما، هماره گزارش‌هايي بر سر زبان‌ها بوده كه برخي آنها را دليل بر مخالفت او با امامان شيعه مي‌دانسته‌اند اما به‌نظر مي‌رسد كه بيشتر گزارش‌هاي مزبور، به دليل سستي سند و تناقض محتويات آنها با يكديگر و مغايرت آنها با مسلمات تاريخي، درخور استناد نيست و پاره‌اي از آنها را نيز كه مي‌توان معتبر شمرد، دلالتي بر مخالفت جدي او با امامان شيعه ندارد».در فصل هفدهم ستايش از امامان شيعه در روايات و سخنان حسن و در فصل بعد، انعكاس احاديث و سخنان امام علي(ع) و امامان ديگر در سخنان و روايات حسن بررسي شده است.
در فصل نوزدهم، پيوندهاي حسن با رجال شيعه مورد مداقه واقع شده است. عمران بن حصين، ابوبرزه اسلمي، احنف بن قيس، جابر انصاري، ابن عباس، خديفه، ام‌سلمه، ابوذر، كميل، ابي بن كعب، عمار، مالك دينار و ربيع بن انس ازجمله اين رجال هستند.
حسن در ميان علماي شيعه مخالفان و موافقاني داشته است كه: فضل بن شاذان، فيض كاشاني، ملامحمد طاهرقمي، مجلسي و محمدعلي كرمانشاهي ازجمله مخالفان و: فرزدق، ايوب سختياني، واقدي، مسعودي، صدوق، راغب اصفهاني، شيخ مفيد، ابوعلي مسكويه، شريف رضي، شيخ طوسي، سيدبن طاووس، خواجه طوسي، سيد حيدر آملي، قاضي شوشتري، شيخ بهايي، صدراي شيرازي، مجلسي اول، حكيم سبزواري و محمدتقي جعفري هم ازجمله موافقان و ستايشگران وي بوده‌اند.در فصل بيست و چهارم كتاب ارتباط حسن با سلسله‌هاي صوفيه مورد بررسي قرار گرفته است. «از ديرباز بسياري از سلسله‌هاي صوفيه، شجره نسب طريقتي خود را به حسن و از طريق او به امام علي(ع) مي‌رسانيده‌اند.بنا به روايات ايشان، حسن در كنف تربيت امام علي(ع) پرورش يافت و به او ارادت داشت. در علوم به او رجوع كرد و طريقت و خرقه از وي گرفت و كلمه توحيد را امام به او تلقين كرد و وقتي حسن به دنيا آمد، وي را نزد امام بردند و او نام حسن را بر وي نهاد.»در فصل بيست و پنجم و آخر كتاب، ابعاد تصوف حسن مطرح و از غلبه حزن و غم بر او و ترغيب وي به استفاده از نعمت‌هاي حلال و تخطئه افراط در زهد، نكوهش وي از اعتياد به زندگي پرتجمل و نهي از گردآوري ثروت انبوه، توجه دادن وي به ايفاي وظايف اجتماعي و دعوت همگان به كوشش و تحرك و تخطئه طفيلي‌گري و ارتزاق از راه دين سخن به ميان رفته است.كتاب حسن بصري با شمارگان 2000 جلد و قيمت 80 هزار ريال توسط انتشارات حقيقت به بازار علم و فرهنگ ارائه شده است. خواندن اين كتاب جامع و محققانه را به همه دوستداران آن توصيه مي‌كنيم.
منبع: روزنامه تهران امروز