در کـــارگــه کـــوزه‌گری رفـــــتم دوش
دیــــدم دو هـــزار کـــوزه گویا و خموش
ناگاه یکـــی کوزه بـــر آورد خـــــــروش
کــو کوزه‌گر و کوزه‌خر و کوزه‌فروش
امام غیاث‌الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری یکی از حکما و ریاضی‌دانان و شاعران بزرگ ایران در اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم است. سال ولادت او دقیقاً مشخص نیست. او در شهر نیشابور به دنیا آمد. به این علت به او خیام می‌گفتند که پدرش به شغل خیمه‌دوزی مشغول بوده است.
او از بزرگ‌ترین دانشمندان عصر خود به حساب می‌آمد و دارای هوشی فوق‌العاده بوده و حافظه‌ای نیرومند و قوی داشت. در دوران جوانی خود به فراگیری علم و دانش پرداخته به طوری که در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم طبنیز مهارت داشته به طوری که گفته شده او سلطان سنجر را که در زمان کودکی به مرض آبله گرفتار شده بود معالجه کرد.
او به دو زبان فارسی و عربی نیز شعر می‌سرود و در علوم مختلف، کتاب‌های با ارزشی نوشته است. خیام در زمان خود دارای مقام و شهرت بوده است و معاصران او همه وی را به لقب‌های بزرگی مانند امام، فیلسوف و حجة الحق ستوده‌اند. او در زمان دولت سلجوقیان زندگی می‌کرد که قلمرو حکومت آنان از خراسان گرفته تا کرمان، ری، آذربایجان و کشورهای روم، عراق و یمن و فارس را شامل می‌شد.
خیام، معاصر با حکومت آلپ ارسلان و ملکشاه سلجوقی بود. در زمان حیات خیام حوادث مهمی به وقوع پیوست از جمله جنگ‌های صلیبی، سقوط دولت آل بویه، قیام دولت آل سلجوقی و… . خیام بیشتر عمر خود را در شهر نیشابور گذراند و در طی دوران حیات خود فقط دو بار از نیشابور خارج شد. سفر اول برای انجام دادن مراسم حج و سفر دوم به شهر ری و بخارا بوده است. خیام در علم نجوم مهارتی تمام داشت به طوری که گروهی از منجمین که با او معاصر بودند در بنای ساختن رصدخانه‌ی سلطان ملکشاه سلجوقی همکاری کردند و همچنین به درخواست سلطان ملکشاه سلجوقی تصمیم به اصلاح تقویم گرفت که به تقویم جلالی معروف است. خیام در دوران زندگی خود از جهت علمی و فلسفی به معروفیت رسید و مورد احترام علما و فیلسوفان زمان خود بود.
شهرت او گرچه بیشتر به شاعری است اما در واقع خیام فیلسوف و ریاضی‌دانی بود که به آثار ابوعلی سینا پرداخت و یکی از خطبه‌های معروف او را در باب یکتایی خداوند به فارسی ترجمه کرد. اولین اشاره‌ای که به شعر خیام شده، صدسال پس از مرگ اوست.
نوشته‌اند: که خیام را به تدریس و نوشتن کتاب رغبت چندانی نبود. شاید به دلیل آن‌که شاگردان هوشمند برگزیده‌ای پیرامون خود نمی‌یافت و چه بسا از آن جهت که اوضاع روزگار خود را، که مقارن حکومت سلجوقیان و مخالفت شدید با فلسفه و زمان رونق بازار بحث‌ها و جدل‌های فقیهان و ظاهربینان بود، شایسته‌ی ابراز اندیشه‌های آزاد و بلند نمی‌دید. با این همه، از او نوشته‌های بسیار برجای مانده که در قرون وسطی به لاتین ترجمه شد و مورد توجه اروپائیان قرار گرفت. رساله‌ی وی در جبر و مقابله و رساله‌ای دیگر، که در آن به طرح و پاسخگویی به مشکلات هندسه‌ی اقلیدس پرداخته، از جمله مشهورترین آثار ریاضی اوست.
خیام منجّم بود و تقویم امروز ایرانی، حاصل محاسباتی است که او و عده‌ای از دانشمندانی دیگر، در زمان جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی انجام دادند و به نام وی تقویم جلالی خوانده می‌شود. خیام در باب چگونگی محاسبات نجومی خود رساله‌ای نیز نوشته است. وی علاوه بر ریاضی و نجوم، متبحر در فلسفه، تاریخ جهان،زبان‌شناسی و فقه نیز بود. علوم و فلسفه‌ی یونان را تدریس می‌کرد و دانشجویان را به ورزش جسمانی و پرورش نفس تشویق می‌کرد. از همین رو، بسیاری از صوفیان و عارفان زمان، او را به خود نزدیک می‌یافته‌اند.
بنا به روایتی خیام سفرهایی به سمرقند و بلخ و هرات و اصفهان کرد و همه جا با روشنی تمام در باب حیرت و سرگشتگی فلسفی خویش سخن می‌گفت و معتقدات دینی را مورد تردید قرار می‌داد. رساله‌ای در کیفیت معراج، رساله‌ی دیگر درباره‌ی علوم طبیعی و کتاب‌یهای بسیار به زبان‌های فارسی و عربی حاصل زندگی نسبتاً طولانی اوست.
از آثار معروف فارسی منسوب به عمر خیام، رساله‌ی نوروزنامه است که با نثری ساده و شیوا، پیدایی نوروز و آداب برگزاری آن را در دربار ساسانیان بازگو نموده. او در این رساله با شیفتگی تمام درباره‌ی آیین جهانداری شاهنشاهان کهن ایرانی و پیشه‌ها و دانش‌هایی که مورد توجه آنان بوده سخن رانده و تنی چند از شاهان داستانی و تاریخی ایران را شناسانده است.
ویژگیهای شعر خیام
شعر خیام، در قالب رباعی، شعری کوتاه، ساده و بدون هنرنمایی‌های فضل‌فروشانه و در عین حال حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه‌ی آگاهانه‌ی متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است. تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود هفتاد دانسته‌اند، حال آن که بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده می‌شود. در دنیای ادب و هنر بیرون از مرزها، خاصه در جهان انگلیسی‌زبان، خیام معروف‌ترین شاعر ایرانی است که شهرتش از محافل علمی و ادبی بسیار فراتر رفته است. این شهرت مرهون ترجمه‌ی رباعیات او به وسیله‌ی ادوارد فیتز جرالد شاعر انگلیسی است. اوست، که در قرن نوزدهم میلادی، افکار بزرگ فیلسوف و شاعر را به جهانیان شناساند و موجب توجه همگان به این اعجوبه‌ی علم و هنر گردید.
در حدود دوازده اثر از خیام در علم و فلسفه به جای مانده است، اما همین آثار اندک، وی را در سراسر جهان به شهرت رسانده است. از مهم‌ترین آنها “کتاب جبر” اوست که بهترین اثر در نوع خود در ریاضیات است. از دیگر آثار او می‌توان به رساله فی شرح ما اشکال من مصادرات اقلیدس، رساله فی ابراهین علی المسائل الجبر و المقابله (جبر خیام)، میزان الحکم، رساله الکون و التکلیف، الجواب عم ثلاث مسائل اضیاء العقلی، رساله فی الوجود، رساله فی کلیه الوجود، نوروزنامه و کتاب الزیج الملکشاهی که به رومی نیز ترجمه شده، اشاره کرد.
اشعار خیام بیشتر به زبان پارسی و تازی هستند. مضمون عمده رباعیات خیام شک و حیرت، توجه به مرگ و فنا و تذکر در مورد مغتنم شمردن عمر آدمی است. سرانجام شاعر بزرگ در سال ۵۱۷ ﻫ. ق در شهر نیشابور دار فانی را وداع گفت. او قبل از مرگِ خود محل آرامگاه خود را پبش‌بینی کرده بود که نظامی عروضی در ملاقاتی که با وی داشته این پیش‌بینی را اینطور بیان کرده: “گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می‌کند.” نظامی عروضی بعد از چهار سال که از وفات خیام می‌گذشت به شهر نیشابور رفته و به زیارت مرقد این شاعر بزرگ رفته و با کمال تعجب دید که قبر او درست در همان جایی است که او گفته بود.
ویژگی سخن
خیام در زمینه‌ی ادبیات و شعر، بیشترین معروفیت را در رباعیات به دست آورده چون رباعیات او بسیار ساده و بی آلایش و دور از تکلف و تصنع نوع زبان شعری است در عین اینکه شامل فصاحت و بلاغت است دارای معانی عالی و استوار است. خیام در این رباعی‌ها افکار فلسفی خود را به زیباترین شکل بیان می‌کند و این رباعی‌ها را غالباً در دنبال تفکرات فلسفی خود سروده و به همین علت است که خیام در زمان خود شهرتی در شاعری نداشته و بیشتر به عنوان حکیم و فیلسوف معروف بوده اما بعدها که رباعی‌های لطیف و فیلسوفانه‌ی او مشهود شد نام او در شمار شاعرانی قرار گرفت که شهرت جهانی پیدا کردند. خصوصیات دیگری که در اشعار خیام نمودار است این است که سخنش در کمال متانت و سنگینی است.
اهل شوخی و مزاح نیست، با کسی کار ندارد چون او حکیمی است متفکر، دنبال سخنوری نیست و هنگامی که در اشعارش دقت می‌کنیم متوجه می‌شویم که افکار شعری او بر دو یا سه موضوع بیشتر نیست: یادآوری مرگ، تأسف بر ناپایدار بودن زندگی و بی اعتباری روزگار. از میان شعرای بزرگ ایران کمتر کسی به اندازه‌ی خیام است که شهرت جهانی داشته باشد چون اشعار او به زبان‌های مختلف ترجمه شده است.
گزیده‌ای از اشعار:
ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست
بی باده‌ی گلرنگ نمی‌باید زیست
این سبزه که امروز تماشاگه ماست
تا سبزه‌ی خاک ما تماشاگه کیست
بر چهره‌ی گل نسیم نوروز خوش است
در صحن چمن روی دل‌افروز خوش است
از دی که گذشت هر چه گویی خوش نیست
خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است
می نوش که عمر جاودانی این است
خود حاصل از ایام جوانی این است
هنگام گل و باده و یاران سرمست
خوش باش دمی که زندگانی این است
بر شاخ امید اگر بری یافتمی
هم رشته‌ی خویش را سری یافتمی
تا چند ز تنگنای زندان وجود
ای کاش سوی عدم دری یافتمی
از جمله‌ی رفتگان این راه دراز
باز آمده‌ای کو که به ما گوید راز
هان بر سر این دو راهه‌ی آز و نیاز
چیزی نگذاری که نمی‌آیی باز
ای دل! غم این جهان فرسوده مخور
بیهوده نه ای غمان بیهوده مخور
چون بوده گذشت و نیست نابوده پدید
خوش باش غم بوده و نابوده مخور
در دایره‌ای که آمدن، رفتن ماست
آن را نه بدایت نه نهایت پیداست
کس می‌نزند دمی در این عالم راست
کاین آمدن از کجا و رفتن به کجاست
این یک دو سه روزه نوبت عمر گذشت
چون آب به جویبار و چون باد به دشت
هرگز غم ایام مرا یاد نگشت
روزی که نیامدست و روزی که گذشت
معرفی آثار:
آنچه که از آثار خیام وجود دارد یا تاریخ‌نویسان وجود آنها را ذکر کرده‌اند رساله‌ها و مقالاتی است که او در علوم مختلف نوشته است که عبارتند از:
۱- رساله‌ای در جبر و مقابله
۲- رساله‌ای در شرح اصول اقلیدس
۳- زیج ملکشاهی یا زیج جلالی
۴- رساله‌ای در طبیعیات
۵- رساله در وجود
۶- رساله‌ی فلسفی که در آن از حکمت الهی در آفرینش عالم و تکالیف مردم و عبادات بحث می‌کند.
۷- رساله‌ای در اختلاف فصول و اقالیم
۸- نوروزنامه که درباره‌ی رسوم و اعیاد ایرانیان به‌ویژه تاریخ و آداب ایرانیان در روز عید نوروز است.
۹- دیوان رباعیات
۱۰- رساله فی براهین الجبر و المقابله
۱۱- رساله تکلیف
۱۲- رساله‌ای در شرح مشکلات کتاب مصادرات اقلیدس
۱۳- رساله روضه القلوب
۱۴- رساله ضیاء العلی
۱۵- رساله میزان الحکمه
۱۶- رساله‌ای در صورت و تضاد
۱۷- ترجمه خطبه ابن سینا
۱۸- رساله مشکلات ایجاب
۱۱- رساله‌ای در بیان زیگ ملکشاهی
۱۲- رساله نضام الملک در بیان حکومت
۱۳- رساله لوازم الاکمنه
۱۴- اشعار عربی خیام
۱۵- عیون الحکمه
۱۶- رساله معراجیه
۱۷- رساله در علم کلیات
۲۰- رساله در تحقیق معنی وجود
۲۱- رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب