تفسير سورهٔ محمد

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم و وفّق به‏

قوله تعالى‏ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ‏ (آنها كه كافر شدند و ديگران را نيز ره زدند عمل‌هاى ايشان باطل كرد خداى تعالى).

سهل‏  مى‌‏فرمايد رضى اللّه عنه كه: «مراد ازين كافران آنهااند كه منكر توحيداند يعنى خداى را شريک مى‏‌گويند». و بعضى گفتند كه‏: «مراد ازين كافران منكران نيستند بلک آنهااند كه كافر نعمتى كردند يعنى شكر نعمت نكردند و نعمت‌هاى خداى را منكر شدند و بدعوى كردن مشغول شدند، دعوى كردند چيزها را كه از حقيقت آن واقف نبودند». آن‏كس كه خداى را همباز گويد او كافر مطلق است يعنى او را كافر شايد گفتن بى ‏قرينه و آن‏كس كه ناسپاس بود او را كافر مطلق نشايد گفتن بلک كافر با قرينه چنانک گويى كافر نعمت چنانک آب مطلق است و آب‏ مقيّد آب مطلق همچو آب جو و چشمه و آب مقيّد همچو آب چشم و آبرو، زيرا چون آب گويى مردم آبرو و آب چشم فهم نكنند كسى كه ترا خدمت كند و ثنا گويد تو او را مستحقّ خلعت و محبّت دانى و چون همان ثنا گويد گلخن تاب را و روس  را بلک گربه و سگ را همان خدمت و همان ثنا گويد و از آن بيشتر آن ثناى  او را پيش تو قدرى نباشد و باطل شود كه اضلّ اعمالهم و آن‏كس نيز بر قول دوم كه مراد كافر مطلق نيست كافر نعمت است آن‏كس كه شاگردى تو كند و از تو فايده گيرد موجب مهر تو باشد و چون با ديگران گويد كه: «اين از خود برون مى‏‌آرم و بر من منّت كسى نيست» آن مهر نماند تو را كه اضلّ اعمالهم و هرگز تو او را برابر نكنى با آن كسانى كى گويند كى: «اين از ارشاد فلانست اگر نه ما كه باشيم اين سخن را گفتن». هرگز تو آن ناسپاس را با اين‏ها بننشانى و باقى اسرار كه با آن مقبلان گويى با اين ناسپاس نگويى كه اضلّ اعمالهم.

قوله تعالى‏ ذلِكَ بِأَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا اتَّبَعُوا الْباطِلَ‏

يعنى سبب اين گمراهى‏ و ناسپاسى آن بود كه اين ناسپاسان كى متابعت باطل كردند يعنى به آرزوهاى نفس مشغول شدند كه آن باطل است يعنى كه فانيست در دين از آن چاشنى نماند و آرزوهاى نفس را مى‌‏پرستند كه بى‏‌پايانست چنانک آب شور را چندانک خورى تشنگى به پايان نرسد. جعفر مى‏‌گويد: «عمل ايشان و صدقات ايشان از بهر آن باطل شد كه نيّت اساس و بنياد ديوار عملست و چون بنياد ديوار محكم ننهى كه آن ديوار بتمام رسد» پس چون نيّت ايشان فاسد افتاد عمل‌هاشان مقبول نيامد چنانک كسى در مسجدى درآيد نه به نيّت آنک نماز كند بلک به دزديدن كفش كسى، او را از درآمدن اين مسجد ثواب طمع نشايد داشتن.

قوله تعالى‏ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها

سهل گفت‏ كه: «خداوند تعالى خزينه‌اى دل را بيافريد و بدان قفل‌ها زد و ايمان را كليد آن ساخت به تمامت قفلهاء دل‌هاى هيچ طايفه باز نشد الّا دل‌هاى انبيا و رسل و اوليا و صدّيقان و امّا باقى خلق از دنيا بيرون مى‌روند قفل‌ها به تمامى ناگشوده از زاهدان و عابدان و علما زيرا كه ايشان كليد را از عقل خود طلب كردند پس كليد را گم كردند و اگر كليد را از توفيق حق طلب كردندى يافتندى و كليد قفل دل آنست كى بدانى كه حق تعالى بر تو مطلع است و بر دل تو و بر اعضاى تو و حواس تو رقيب است كه دم ‏به‏ دم چه مى‏‌نگرى و چون مى‏‌نگرى و چه مى‌شنوى و چون مى‏‌شنوى و بچه مشغول مى‌‏شوى و همچنين باقى عوارض». محمّد بن حامد مى‏‌گويد كى: «لغزيدن قدم‌هاى روندگان درين راه از سه چيز باشد يكى تقصير در شكر بخشش‌هاى خداى تعالى و دوم تقصير در كار خدا از ترس ملامت غير خدا و سيم اميد داشتن در غير خداى تعالى و قوّت قدم‌ها درين راه از آن باشد كه پيوسته فضل حق را بنگرد و نظر در فضل خدا كند و بشكر نعمت‌هاى او مشغول باشد و نشان آن، آن باشد كه خود را مقصّر بيند و از تقصير خويش ترسان باشد و دلش ساكن باشد بدانک خداى تعالى پايندان‏ روزى اوست و بهر سببى از جا نرود و از بى‏‌نوايى نترسد و دلش از بهر روزى نلرزد و اگر بلرزد در غصّه آن بود كه دلم چرا لرزيد از براى روزى».

ترمذى‏  مى‌‏فرمايد معنى اين است كه: «اگر شما خداى را يارى دهيد خدا شما را يارى دهد، گفت خدا منزّه است از يارى كسى معنى اين آنست كى اگر يارى دهيد اولياى مرا و انبياى مرا شما را يارى دهم، ايشان را عزيز داريد شما را عزيز كنم چنانک حواريان را به يارى عيسى عزيز كرد و صحابه را به يارى پيغامبر عليه السّلام عزيز كرد و تا دور قيامت ثناى ايشان بر منبرها و محفل‌ها باقى داشت و آنانک پيغامبر ما را از بهر عزّت نفس خود خوار داشتند همچون ابوجهل و ابولهب لعنت ايشان را باقى داشت چنانک پادشاه، خائنى را بر دار بلند بياويزد سال‌ها تا همه او را بينند».

عاقلان از بلا كران گيرند                 عبرت از كار ديگران گيرند

و چون از بلا بگريزند بحصن و حصار انديشه خود نگريزند بلک بحصن و حصار سايه اوليا گريزند تا درين داخل شوند كه «ان تنصروا اللّه ينصركم و يثبّت اقدامكم».

قوله تعالى‏ وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِكَ الَّتِي‏أَخْرَجَتْكَ‏

بعضى گفتند كه: «پيغامبر ما عليه السّلام از خوف جان از مكّه نگريخت چنانک موسى گريخت بلک تا بيرون كردندش بزور چنانک فرمود «اخرجتک» بيرونت كردند و نگفت كه: «گريختى» يا خود اشارت غيبى بود كه بيرون آى زيرا كه پيغامبر ما از آن عزيزتر بود توكّل او به خدا بود و نظر او در خدا بود و زيستن او بهر خدا بود چنانک فرمود وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏  دور ازو كه او را اين خطاب باشد كى از خوف جان خود گريختى كه كمترين بندگان او كه ازو بويى يافته بودند بسوى مرگ چنان مى‏‌دويدند كه سيل از بالاى كوه فرودود كه‏ وَ الْعادِياتِ ضَبْحاً  و مرگ را چنان مى‌جستند كه شاعر قافيه را جويد و كودک آدينه را كه فرمود فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى‏ نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ.

قوله تعالى‏ أَ فَمَنْ كانَ عَلى‏ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ*

سهل مى‏‌گويد: «آن‏كس را كه او را بيّنه و روشنى از حق باشد آن باشد كه اقتداى او به سنّت پيغامبر باشد چنانک كسى به كسى اقتدا كند در نماز هر حركت كه او كند او همان كند».

مغربى‏ مى‌‏فرمايد: «بيّنه معنيش روشناييست كه بدان روشنايى جدا كنند انديشه ربّانى را از وسواس شيطانى چنانک جو را و گندم را پاک كنند در روشنايى از سنگ به معاينه چشم بى ‏تقليد و بى‏ قياس و اگر ازين نور كه در اندرونست سخنى زاييده شود نام آن سخن برهان باشد».

قوله تعالى‏ فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ‏

چون خلق‏ را از بت‏‌پرستى و هواپرستى به خداپرستى خواندى خلق دو قسم شدند قومى تسليم كردند و قومى نكردند ترا نيز ما مى‏‌خوانيم باز به خود چنانک باز را بفرستند تا شكار كند بعضى مرغان بگريزند بعضى را بگيرد طبل‏ باز بزنند كه تو باز آ.

قوله تعالى‏ فَاعْلَمْ أَنَّهُ‏ هو اشارتست به ‏آن خداى كه ترا برگزيد و بفرستاد ازين برگزيدگى و فرستادن بازگرد به برگزيننده و فرستنده هركه‏  اين كلمه لا إله الّا اللّه محمّد رسول اللّه را بر عادت گويد كه از كوچكى خو كرده است احمق باشد كه هم بر حالت كودكى مانده است و هركه از تعجّب بد و نيک جهان گويد محجوب است و بى‏‌خبرست از حق و هركه نه بر طريق اخلاص گويد اين كلمه اخلاص را چنان بود كه آب پاک را با پليدى بياميزد با آن آب آميخته شود غسل كند. بيت:

سخنى كز تو گشت آلوده‏                   گرچه خوبست گشت بيهوده‏

و اگر آميزش وسوسه ما سخن حق را متغيّر نكردى هفتاد و دو ملّت نشدى اهل قبله زيرا همه از قرآن حجّت مى‏‌آرند چون با غرض خود آميختند همچو آبى كه با خاک بياميزى درو چيزى نتوان ديدن و اگر توان ديدن تمام نتوان ديدن و هركه كلمه اخلاص را باخلاص گويد و از جان و از حقيقت گويد چنان باشد كه آب را با كوزه پاک از جوى پاک برگيرد و غسل كند و اهل نماز و مناجات گردد و اهل خطاب لبّيک گردد. بيت:

هرك را جان عزّ لبّيک است‏               نامه بر نامه پيک بر پيک است‏           

قاسم‏ مى‏‌گويد: «علما را بر چهار قسم يافتم بعضى متروكند همچون اسب افسارگسسته در بيابان سرگردان مى‏‌دود هرک را در چشم غبارى بود پندارد كه بر آن اسب‏ سواريست كه مى‌‏دواند در پى مقصودى در عقب او روان شود در بيابان و هرک را ديده از غبار و ظلمت پاک شد داند كه آن اسب افسار گسسته است پى او نرود و نشان پاى او نگيرد و قسم دوم از علما آنهااند كه دربند آنند كه افسار بگسلد طبع را تيز مى‏‌كنند و دانش مى‌‏ورزند به نيّت آنک سر خويش گيرند و سركشى كنند و قسم سيم آنهااند كه همچو اشتر مست خبر ندارند از افسار و افسار گسستن مستند در لذّت عبادت خدا ايشان را جذب كرده و ربوده شدند و به خود مشغول گردانيد قسم چهارم سخت غريبند واقفند بر احوال عالم كه افسارگسسته كيست و مست كيست و هشيار كيست و آن مصطفى است عليه السّلام و آنها كه ايشان را برادر خواند كه وا شوقاه‏  الى لقاء اخوانى» پس لاجرم فرمود كه: «فاعلم» تو بدان يگانگى مرا كى اين دانستن غير ترا نيست و اين دانش بتحصيل حاصل نشود بلک بسبب خلعت‌هاى ما و كرامات ما پس چنانک خلعت‌هاى ما دريايى بى‏‌پايانست اين علم تو هم درياى بى‌‏پايانست حارث محاسبى مى‏‌گويد: «اوّل علم توحيد گفتن لا إله الّا اللّه بزبان باشد و دوم آن باشد كه چون بپرسند كه خالق چون غير او نيست پس بدى را و كفر را او آفريده باشد و از او باشد چون به نيّت او مى‏‌رود مى‏‌كوش تا بيفزايى» جعفر گفت كه:

«فاعلم انّه لا إله الّا اللّه قطع علّت‌هاست و اسباب از سوى ما هست و از سوى حق تعالى هيچ سببى نه» يعنى قادرست كه بى‏ نان سير كند و بى‏‌آب زمين را زنده كند و اگر خواهد بنان سيرى ندهد و همچنين باقى سبب‌ها كه فاعلم انّه لا إله الّا اللّه و بعضى گويند كه: «لا، نفى ادراكست كه هيچ عقلى و هيچ فهمى محيط نشود به خداى تعالى زيرا آنچ‏ محيط شوند نهايت دارد جنيد فرمود: «علم از معرفت بلندترست و اگرنه فرمودى فاعرف انّه لا إله الّا هو و خدا [را] عالم گويند و عارف نگويند و ابراهيم را خطاب كرد  كه‏ أَسْلِمْ‏  يعنى گردن بنه فرمان مرا گردن نهادن صفت بندگيست لاجرم مبتلا كردند ابراهيم [را] بذبح فرزند و در آتش افتادن تا دعوى او كه‏ أَسْلَمْتُ‏ بر عالميان محقّق شود كه مجازى نيست و مصطفى را فرمود فاعلم بدان و دانش صفت خداييست بس تفضيل مصطفى عليه السّلام باشد اين آيت» بعضى گفتند كه: «علم حجّت است‏  پس به همه كس برسد بكافر و مؤمن كه اگر حجّت بدو نرسد او كافر نباشد كافر آن باشد كه از حجّت رو بگرداند و امّا معرفت حاليست كه عارف را فروگيرد مغلوب كند نتوان نشان آن دادن الا اندكى با محرمى» حسين‏  مى‏‌گويد كى: «مصطفى عليه السّلام معدن علم بود چنين نگويند چنين دانايى را كه بدان الّا معنيش اينست كه آنچ مى‏‌دانى بگفت آر كه ايشان ناگفته فهم نمى‏‌كنند» و گويند:

«اين بيست [و] نه حرف‏  در لام الف پنهانست و الف در لام الف پنهانست و نقطه در الف پنهانست و معرفت دل نهانست همچنين مى‏‌رو تا بعلم اوّل آنک‏ معرفت دل فهم كرد نقطه حاجت نيست آنكه نقطه فهم كرد الف حاجت نيست آنک الف فهم كرد لام الف حاجت نيست و آنك بحرف لا فهم كرد كه چيست نفى كردن باقى حروف حاجت نيست هرچند مستمع عجمى‌‏تر سخن بيشتر مى‏‌افزايد چنانک حكيم فرمود: (هان كه آمد خام  ديگر ديک ديگر برنهيد).

قاسم گفت كه: «استغفر لذنبک دليل مى‏‌كند كه مراد ازين فاعلم علميست كه استغفار بار آورد و بندگى و زارى نه علمى كه تكبّر آورد و سركشى» گويى مى‏‌فرمايد كه: «هيچ ديدى غير من كه هست كند و نيست كند و فانى كند و باقى كند و زيان كند و سود كند و ياد دهد و بيدار كند چون نديدى غير من بدانک منم كه اين‏ها مى‏‌كنم زيرا هيچ ‏چيز به خود فانى و باقى نشود» و گويد: «معنيش‏  اينست كه آنچ مى‏‌دانى بخبر كردن و تقليد بدان بيقين و معاينه» بعضى گويند: «مى‌دانى چيزها را بعلم خود، از خود و از علم خود فانى شو بعلم من بدان و استغفر لذنبک يعنى از علم خود استغفار كن و از آثار عبوديّت كه نشان فناست استغفار كن محو شدن  و معنى محو شدن از خود و از بندگى خود آن باشد كه دريايى  كه اگر بندگى من مى‏‌خواهى سفر كن با من بيا و در من درآى آن شخص از آن مقام روان شود مى‌‏آيد، آن آمدن بندگيست چون آمد بلب دريا گويد: «ديگر چكنم» گويد: «قدم درنه، قدم در نهاد تا آنجا كه پاى او در زمين است هم بندگيست زيرا بفعل خود مى‏‌رود و بقوّت خود و چون دريا او را برداشت او محو شد و فعل او محو شد و قدرت او محو شد چه معنى محو شد يعنى گشتن او بعد ازين به خود نيست بفعل خود و بقوّت خود نيست اين تحقيق لا حول و لا قوّة الّا باللّه [است‏] الحول از حالى بحالى گشتن و تحويل كردن، از فانى هست شدن بباقى و از گفتن اين كلمه‏  توحيد استغفار كن زيرا تا اكنون به خود مى‏‌گفتى اكنون منت در گفت مى‏‌آورم» و گويند: «قوله فاعلم يعنى بمير از حيوة جهل ظلمانى زنده شو به حيات علم نورانى».

علم نور است‏ و دل‌هاى علما همچو قنديل‌هاست افروخته و نشان آن علم كه الهى باشد ترس‏گارى باشد و تواضع باشد اوّل در علم باز شود بوک بعد از آن كه شكر آن بگويد در توحيد باز شود زيرا اوّل فاعلم گفت آنگه لا إله الّا اللّه علم را بر توحيد مقدّم داشت توحيد آنست كه صد كس در دريا افتاده‏‌اند دريا ايشان را مى‏‌گرداند و بر موج مى‌‏آورد و فرومى‌‏آورد و چپ مى‌‏برد و راست مى‌برد و وقتى گرد مى‏‌گرداند اين حركات صد كس يک چيز مى‏‌كند و آن واحدست و چون بيرون بودند هر يكى را گرداننده جدا بود صد گردنده را صد گرداننده بود امّا در دريا اگر موافقت كنند همه بسوى راست روند آن موافقت از ايشان نيست از توحيدست و اگر مخالفت كنند هم از ايشان نيست شرح اين درازست ان شاء اللّه خداى راه نمايد و چون درآيد در مقام توحيد غرقه شود در روشنايي‌ها يعنى بزند آن روشنايى بر اندرون دل او و اثر كند بر تن او تا چنانک تن او از طعام و شراب لذّت مى‌‏يافت از آن نور نيز بيابد و ازين بوده است كى چهل روز و پنجاه روز نخورده‏‌اند و سست و بى‏‌قوّت و خشك‌‏دماغ نشده‏‌اند تا بعضى حكيمان گويند كى: «رنجور باشد آن‏كس كه چهل روز و پنجاه روز چيزى نخورد و اگر تن درست بودى هلاک شدى».

سبب آنست كى عوانى كه تقاضاى طعام مى‌‏كرد مشغول شد بگداختن مادّه غليظ به تقاضا نمى‏‌پردازد الّا چون مشغولى او مكروهست حالت او رنجوريست و مشغولى طبيعت، مرد رياضت را چون غذاى او عشقست حالتش عشقست اين خود نظر حكماء دنياست و اگر ايشان را تمامى نظر بودى و وقوف بودى بر حالت ذوق عشّاق كى در آن ظلمات صبر كردندى؟! در ظلمات علم قياسى.

مرغى كى خبر ندارد از آب زلال‏                 منقار در آب شور دارد همه سال‏

تا منقار او در آب شورست و مى‌بينى مى‏‌دان كه اين كار باقى است بعضى گويند: «فاعلم بدان دانش سه نوعست دانش احكام بكن و مكن و دانش ايقان يعنى دل را يقين شود چنانک از بيرون خانه سخنى شنود داند كه اندرين خانه مرديست بيقين و اگر بانگ حيوان شنود داند كه‏ حيوانست بيقين و اگر دود برآيد داند كه آتش است بيقين اگرچه بعيان نديده است آن مرد را و آن آتش را پس دانستيم كه علم يقين ديگرست و علم تقليد ديگر، تقليد آن بود كه بگويد كسى ترا كه: «درين خانه مردى هست يا قومى برين در خانه ايستاده‏‌اند به حرمت چنينى بدست گرفته» بدانى كى اينجا در خانه كسى هست امّا بتقليد بنا بر فعل بيرونيان يا گفت ايشان و ليكن يقين نباشد چون عطسه شنوى يا سلفه‏  يا خنده يا گريه از اندرون يقين شود و از تقليد بيرون آيى چنانک گفت:

يک چشمه آب‏  از درون خانه‏              به زان جويى كه از برون مى‌‏آيد

اگر هزار گفت از بيرون با تو بگويند كى درين خانه مردى هست يا شيرى هست چنان نباشد كه از درون يک نفسى بشنوى اكنون علم تقليد در گفت آورد آدمى را زيرا كه اين علم او بگفت حاصل شده است كه از گويندگان شنيده است و بگفت بيفزايد آن علم و اگر بگويندش كى نيست كم شود و آن علم دوم كى يقين است از اندرون آوازى شنيده است او را اشتياق و غم افزايد كى بارى ديگر اثرى بشنود و آن علم سيم كه عيانست نزديكى افزايد و قربت و دولت بى‌‏پايان بى‏‌غم و بى‌‏اندوه، بى‏‌حسرت و آن از آن انبياست فاعلم انّه لا إله الّا اللّه كى اى از علم تقليد گذشته و [از] علم يقين گذشته بعلم عيان بدان». شيخ ابوسعيد خرّاز مى‏‌گويد: «فاعلم يعنى علم خود را صاف كن از ياد غير من و از انس گرفتن بغير من».

قوله تعالى‏ أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ*

دلهاست‏  كه بر آن دلها قفلهاست نتواند تفكّر كردن و زبانهاست كه بر آن زبانها قفلست نتواند خواندن كلام حق را أ فلا يتدبّرون تدبّر آن باشد  كه بدانى كه پس اين حال چنين حالتى آيد و پس اين فعل چنين اثرى خواهد زاييدن چنانک باغبان در شاخ درخت نگرد بدان علمى كه او را داده‌‏اند در رنگ درخت و تازگى او بداند كه ازو چه زايد و بعد ازين رنگ و شكوفه چه برون آيد و ديگران در آرايش شاخ مى‌نگرند و از آنچ بعد از آن آيد خبر ندارند و اين قفلها در دلها و زبانها از بهر آن نهادند كه ايشان خيانت كردند، اندكى ايشان را بر حق واقف كردند ايشان از حسد آن را پوشانيدند و بخلاف آن گواهى دادند و آن روشنايى را شكر نگفتند شكر آن گواهى حق دادن بود و ترک حسد كردن بود از آنک قفل ديدند توبه نكردند و مستغفر نشدند قفل سختر بايد كه توبه كنند و بازگردند كه اگر توبه قبول نخواست كردن دگر قفل نكردى و بندگان را تنبيه نكردى.

قوله تعالى‏ وَ لَوْ نَشاءُ لَأَرَيْناكَهُمْ‏

اگر خواستيمى‏  ترا اى محمّد مطّلع كرديمى بر نهاني‌هاى ايشان يعنى از بهر آنک بر تو ظاهر نكرديم‏ تا توانى پند دادن كى اگر مطّلع شدى بر ناقابلى ايشان از نصيحت بازماندى و حكمتى هست درين نصيحت كه بعضى را شاد كنيم و بعضى را غمگين كنيم كه آن غم هم سودشان دارد تا رحمت همه عالم باشى اگرچه مطّلع نگردانيديم بر سيمايى ايشان ترا الّا. لتعرفنّهم فى لحن القول بدان بر لحن قول و سخن گفتن چنانک لحن مردان از لحن مخنّثان آسان توان فرق كردن و اللّه يعلم اسرارهم يعنى آنچ خدا نوشت در ازل شقاوت، سعادت، آن را خداى مى‏‌داند كه هر يک را چه نوشته‏ ست در سابق ازل بعضى مشايخ‏ گويند كه: «درين آيت اشارت است كه شيخ بداند حال مريد را در سؤال و جواب مريد و در سخن گفتن مريد» و بعضى گويند: «يعنى بدانى كه قرائت هركسى به رياست يا باخلاص بلحن قرائتش و بدانى در لحن وعظ واعظ كه غرضش نصيحتست تا خلق از بند و دام شيطان برهند يا غرضش آنست كه به دام خود خلق را بند كند.

قوله تعالى‏ وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدِينَ مِنْكُمْ وَ الصَّابِرِينَ‏

يعنى از بهر آن لازم كردم‏  بر متعبّدان اخلاص بندگى را تا بقدر اخلاص بزرگ دارم بندگى كردن ايشان را و عزيز دارم عبادت ايشان را يعنى اعتبار بسيارى عبادت را نيست اخلاص عبادت راست چنانک فرمود: «ما فضّل ابوبكر بكثرة صيام و لا بكثرة صلاة و لكن  بشي‏ئ وقر فى صدره» گفت: «ابوبكر را تفضيل نكردم بر ديگر ياران براى بسيارى روزه‏‌اش و نه‏ براى بسيارى صدقه‏‌اش و ليكن بسبب آن چيزى و روشنى و اخلاصى كه در دل او نهاده شده است بدان اخلاص او فضل يافت بر ياران ديگر و طاعت او فضل يافت بر طاعت‏هاى ايشان».

قوله تعالى‏ يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ‏

فرمان خداى كنيد در حرمت داشتن رسول عليه السّلام و او را نايب حق دانستن و فرمان بريد پيغام‏بر را در آنچ مى‏‌فرمايد شما را از تعظيم خدا و باطل مكنيد عمل‌هاى خود را بديدن آن و اعتماد كردن بر آن.

فارس‏ مى‏‌گويد: «عاقل طاعت كند و خود را تارک طاعت داند و جاهل طاعت كند و خود را مطيع داند» بعضى گويند: «باطل كردن عملها بريا و خويشتن‌‏بينى بود».

حسين گويد: «باطل كردن عملها آن بود كه بر خلق بزرگى كند كه من طاعت كردم زيرا طاعت براى ترک تكبّر و بزرگى است چون سبب تكبّر شد پس باطل شد يعنى طاعت او صورت بى‏ معنى شد صورتش سود و معنيش زيان».

قوله تعالى‏ إِنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ*

بعضى گفته‏‌اند كه:

«ما اهل  دنيا را بر چهار قسم يافتيم يک به غفلت مزه‏هاء دنيا مى‏‌جويند و مى‏‌گيرند و قوم ديگر از اهل دنيا از صحّت در علّت و بيمارى در مى‏‌آيند از غايت جهل و بعضى خود از بستر مرگ و رنجورى در گور مى‏‌روند قسم چهارم از گور بعذاب نقل مى‏‌كنند ازين چهار حالت خالى نباشند اهل دنيا مگر كى عنايت دررسد».

قسم اوّل را تا چندانک مزه را مى‏‌بينند زيان را هم بينند چنانک مزه دنيا مى‏‌جستند  خلاص جويند از مزه دنيا و طلب مزه آخرت كه نبرّد عشق را جز عشق ديگر. و آنها كه از صحّت برنجورى مى‏‌روند چون عنايت دررسد توفيق يابند بكارى كه از رنجورى خلاص يابد يا در رنجورى راحتش دهند كه رنجوريش راحت نمايد و باقى همچنين مى‌‏دان.

قوله تعالى‏ وَ اللَّهُ الْغَنِيُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ سهل مى‏‌گويد: «سرّ خداى تعالى همه در درويشى است» پس خداى تعالى داند فقر را و آن‏كس كه خداى تعالى بنمايدش نه آن‏كس كه تفسير و احوال فقر را از كتب فقرا مطالعه كند زيرا او محتاج كتاب بود و فقير از غير خدا مستغنى است در ادراک علم دين نه از كسيش حاجت آيد بآموختن از مطالعه كتب كه‏ الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ‏.

مرد عاقل اگر بيابانيست‏                   جان او لوح سرّ ربّانيست‏

بعضى گويند: «فقير محتاج بود يعنى اگر آن غنى كه او بدو محتاج است غنى راستين بود فقير غنى راستين را فقير راستين بود و اگر محتاجست بغنى فانى دروغى آن فقير نيز هم دروغين است». حسين بن سمعون‏ گويد: «هر چيزى را فقريست يعنى كه هر چيزى را محتاجست‏  و نيازمند بدان چيزى كه بايست اوست» از همه حاجت‌هاى عالم و درويشى‏‌هاى عالم زيان‏كارتر و مضرّتر حاجت‌هاى نفس امّاره است و از همه فقرها و حاجت‌ها شريف‏تر و عزيزتر فقر و حاجت عقل است كه او در آن حاجت جز به خداى تعالى محتاج نيست زيرا چون نفس من فقير شود و محتاج در حال طلب دنيا [كند] كه مبغوض خداست زيرا خدا او را اين خاصيت داده است كه دورى طلبد از خدا چنانک خفّاش را و كرم‌هاى شب‏رو را اين خاصيت دادست كه از ضعف ديده نخواهند الّا شب را هرچند هستى ايشان از آفتابست كه آفتاب قوام همه ارواح [انسا] نى است و چون دل من محتاج شود ملكى طلبد كه حجاب [شود] مرا از ملک باقى و چون عقل من فقير شود و محتاج، طلب نكند الا غذاى خويشتن و آن علمست و حكمت زيرا حق تعالى عقل را از نور عقل و حكمت آفريده است و كلّ شى‏ئ  يرجع الى اصله و جنسه و چون محتاج شود همّت من كه شاخيست از شاخ‌هاى درخت عقل وجد خواهد يعنى يافتن دردى خواهد زيرا درد مقدّمه درمانست هرچه اوّل درد آن را داشتى آنگه آن را يافتى روح را درد قالبى بود سليم تا آنچ مى‏‌خواهد به آلت تن بجا آورد و اگر آنش ياد نيست كى چون طالب قالب بود اين ساعت در هر پيشه كه هست اوّل درد طلب آن پيشه بود و هر هم‏نفسش كى هست اوّل در  طلب او بود آنگه‏ يافتن او و شرح اين دراز است و چون وجد يافت يعنى درد يافت صرت حرّا آزاد شدم از دردهاى ديگر چنانک حكيم فرمود:

آن جهان‏  و اين جهانت را به يك‏دم دركشد                 گر نهنگ درد دين ناگاه بگشايد دهن‏

و اگر از آن درد بزرگ غافل شوم باز اين دردهاى كوچک همچو شب روان در جنبش آيند حس يابندگى آفتاب وجد رفت از خانه دل.

قوله تعالى‏ وَ اللَّهُ الْغَنِيُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ زيرا حاجت لايق بندگانست‏ هرک را لباس حاجت پوشيده ديدى دانک وى غلامانه پوشيده است به خدا مگيرش اگر آفتاب است محتاجست به آسمان و بمشرق و بمغرب و در وقت كسوف محتاجست بصيقل كه روى او را بزدايد و صد هزار حاجت ديگر آفتاب را در هر دمى هست كه آن احتياج ازينجا پيدا نباشد چنانک پادشاهى دنيا ابلهان او را مستغنى‌‏تر دانند از ديگران و عاقلان دانند كه از همه محتاج‏تر اوست همچو شخصى دست شكسته و پاى شكسته و ميان شكسته و صد پاره تخته رنگين آورده و بهر عضوى پيچيده كودک خرد مى‏‌گويد: «كاشكى مرا نيز ازين تخت‌هاى رنگين ببستندى» بعضى گويند كه: «غنى آن بود كه قائم بنفس خود بود بر زمين سوار نبود و بر آب سوار نبود و بر نفس محتاج نبود و بر غذا محتاج نبود و غير آن و او را اوّل نبود زيرا پيش از آن اوّل فنا بود پس محتاج بود به هست‏ كننده».

قوله تعالى‏ وَ إِنْ تَتَوَلَّوْا يَسْتَبْدِلْ قَوْماً غَيْرَكُمْ.

گر عدل كنى تو نام نيكو ببرى‏            ور تو نكنى آنک كند او ببرد

بعضى گفته‏‌اند: «بسياران‏ بر بساط عبوديّت آيند و ليكن ثبات نكنند و صبر نكنند باز بسوى هوا و آزاد باشى‏  گريزند الّا قومى كه ايشان را سبق عنايت بود ايشان را شروع دگر بود و ثبات ديگر».

 از کتاب معارف ترمذی