بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
بعد از سپاس بى حَدّ و قياس پروردگارى را كه رنگ آمادگى و قابليّت هر چيز را در كارگاه جمعيّت پناه «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً» چنانچه بايست نقش بست، و درود بيكران بر سرورى كه به نام حقيقت نشانِ او بنياد آن كار شده تمام انجام گشت.
اشارت دولت بشارت از صوب صواب دلالت وقت چنين رسيد كه در بيان معنى «قابليّت» و مصدر تحقّق آن به زبان تحقيق ترجمان محرمان پرده سراى ختمى و اهالى آن ولايت چيزى مىبايد نوشت. و چون مسأله از غوامض علوم ايشان است كه بسى از اصول حقايق مهمّه بر آن مبتنى است ظاهراً و باطناً، از آن جمله تحقيق معنى افعال و اعمال عِباد و عُبّاد و مناط اوضاع و احكام شرعى كه رهروان شاهراه فكر و نظر از بس كه در تكاپوى آن مقصود كوشيدهاند و به سر حدّ آن راه نبرده، چندى سر در بيابان فلسفه نهاده سرگردان ماندهاند، و چندى در كُنج اعتزال گريخته، و چندى در سر كوى توقّف و تردّد ايستاده كه:
جبر تند آمد و قَدَر ويران مركبِ عدل در ميان ميران
هر آينه واجب شد فصلى درين باب كه گشايش امثال اين مقاصد و غيره از آن رهگذر مىشود نبشتن، و بنياد از سخنان اساطين اوليا و ساكنان مسالک كمال انسانى كه در حلّ اين عقده كوشش نمودهاند و به زبان رمز و اشاره از اين مُخَدَّره خانواده ولايت خبر داده كردن، و بعد از آن آنچه فاتحان ابواب حضايص ختمى كه احياء علوم دين محمّدى از قدم و قلم ايشان در ميان عالَم و عالميان هويدا و روشن گشته بر مقتضاى حكم وقت در اجتلاء آن مخدّره كريمه گفتهاند بر منصّه اظهار در جلوه آوردن به منهج صواب اقرب ديد از آن رو كه خاصّه شريفه ختمى آنگه روشن گردد و فهواى گفته:
وَ إِنّي وَ إِنْ كُنْتُ الأخِيرَ زَمَانه لَآتٍ بِما لَمْ تَسْتَطِعْهُ الأَوائِلُ
بر ذائقه مدارک هوشمندان هويدا شود كه با گفتههاى قُدما در رشته انتظام كشيده آيد تا مُقصّران بازار تميز و ناقدان دكّانِ عقل و اختبار، بلندى مرتبه هر يک را فهم نموده، رايج از بهرج جدا كنند، و تفاوت قدر همه بر صحائف اظهار آشكاره گردد.
نقدها را بُوَد آيا كه عِيارى گيرند تا همه صومعه‌داران پىِ كارى گيرند
و ابتداء اين سخن از آن شد كه روزى از فُضيل عياض پرسيدهاند كه «بسى مردم به اعمال شاقّه و عبادات نافله مشغول و مواظبند، و جمعى كه ايشان را آنها نيست مىبينيم كه در احوال و مقامات از آن عُمّال و عُبّاد در گذشتهاند؛ از كجاست اين؟ گفت: از تفاوت استعداد».
سائل ديگر گفت: «من أعدّك الأوّل؟» يعنى مفتاح جود نخستين كه استعداد است چه بود؟ ديگرى بشنيد، گفت: «أَنَا أَقَلُّ مِنْ رَبّي بِسَنَتَيْنِ» يعنى بدو صفت از ربِّ خود كمترم، باقى در همه اشتراک دارم: و آن عبارت از وجوب وجود و استغناست. يا: به دو مرتبه از ربّ در پس ماندهام، از آن رو كه منشأ سِوى و غير تعيّن دوم است، و از آنجاست كه عبد را ظهور صورت مىبندد، و بدين دو وجه اين سخن را تأويل كرده‌اند؛ و ليكن دوم به منهج تحقيق أقرب مىآيد.
و ديگرى از اوليا بشنيد گفت: «لَيْسَ بَيْني وَ بَيْنَ رَبّي فَرْقٌ سِوى أَنِّي تَقَدَّمْتُ بِالْعُبُودِيَّةِ» يعنى: تا عبد به صفت ذاتى خود كه عبوديت است ظاهر نگردد، ربّ كه مالک است به ربوبيّت او مخصوص نتواند شد، چنانچه مولانا جلال‌الدّين رومى در اين معنى گويد:
من آن مومم كه دعوى من آن است كه من فولاد را فولاد كردم
شيخ ابوطالب بشنيد گفت: «هُوَ خالقُ الْعَدَمِ كَما هُوَ خالِقُ الْوُجُودِ»، يعنى تقدّم ذاتى و فاعليّت ربّ موقوف بر وجود اوست. چه همچنان كه وجود يک پرتوى است از انوار كمالش، عدم نيز كه در مقابل او واقع گشته همين سبيل دارد. پس هر دو در مخلوقيّت مشتركند، و شک نيست كه خالق به هر حال مقدّم خواهد بود.
و حسين منصور درين باب گفته است:
ولدت امّي أباها إنّ ذا مِنْ أعْجَباتِ إنّني طفلٌ صغيرٌ في حُجُور المُرضِعاتِ
يعنى مادر قابليّت كه هرچه در ولادت وجودى از بطن او به درآمده پدر خود را، يعنى: آنكه هرچه هست حتّى قابل در ولادت ظهورى از ظهر او پيدا مى‌تواند شد بزاد، و آن عبارت از فاعل است، چرا كه قابل در ظهور به صورت مقبوله خودش در عالم كه ولادت ظهورش آنست محتاج به فعل فاعل و ظهور اثر اوست، و حال آنكه فاعل مذكور يكى از فرزندان قابل اوّل است كه مادر وجودى همه اوست.
و عطّار هم نزديک اين قصد كرده آنجا كه گفته:
از آن مادر كه من زادم شدم بار دگر جفتش از آنم گبر مىخوانند كه با مادر زنا كردم
اينها سخنان اولياء پيشين است در اين باب.
فامّا سخن آن بزرگ كه فاتح ابواب خصايص حضرت ختمى اوست، اين است كه: «مِن شَأْنِ الحُكْمِ الإِلهِيِّ أَنَّهُ ما سَوّى مَحَلًّا إِلَّا وَ لا بُدَّ أَنْ يَقْبَلَ الْفِيْضَ التَّجَلّي الدَّائِم الَّذي لَمْ يَزَلْ وَ لا يَزالُ رُوحاً إِلهِيّاً عَبّرَ بِالنَّفْخِ فِيه، وَ ما هُوَ إلَّا حُصُولُ الاسْتِعْدَادِ مِنْ تِلْكَ الصُّورَةِ الْمُسَوّاةِ فَما بَقي إلَّا قابِلٌ، وَ الْقابِلُ لا يَكُونُ إِلَّا مِنْ فِيْضِهِ الأَقْدَسِ».
مودّاى اين سخن آن است كه از شأن حكم الهى كه هرچه واقع شدنى است از او مى تواند شد آن است كه هيچ محلّ به مرتبه تعديل و تسويه نرسد الّا آنكه قابل روح گردد و مخصوص به افاضت كرامت حيات شود به حسب آن مرتبه كه تسويه يافته باشد. و اين قبول است كه در عبارت شريعت معبّر به نفخ گشته در مرتبه آدمى، آنجا كه فرموده: «وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي»*، پس هرگاه كه قبول قابل به نفخ فاعل در حرم اتّحاد و يگانگى درآمدند، در پس پرده بيگانگى نماند، مگر ذات قابل، و آن ذات از فيض اقدس پيدا شده، يعنى موطن آن منزّه است از آنكه فائض از فيضش جدا باشد، و در ميان ايشان اثنينيت و دويى گنجد.
«چون وصل در نگنجد هجران چه كار دارد»
و تمام تحقيق اين سخن آن است كه فيض از سه گونه مى‌تواند بود، و اين سه مرتبه مرتّب واقع شده، از آن رو كه هرچه از مبدأ فيّاض صادر مىشود با واسطه اسباب و موادّ است يا نه، و اوّل را خلق و ايجاد و فعل گويند، و ساير كاينات بدين فيض موجود گشته‌اند؛ و ثانى دو قسم مىشود، چرا كه آنكه بى واسطه اسباب است، يا شائبه تعدّد و تكثّر دارد، يا نه، اوّل كه بى واسطه اسباب است و ليكن شائبه تعدّد و تكثّر دارد آن را فيض مقدّس خوانند، و ساير اسماء حق و اعيان ثابته از اين فيض صورت تحقّق پذيرفتهاند؛ و مرتبه ثالث كه خالى از واسطه اسباب است، و منزّه از شائبه تعدّد و تكثّر آن را فيض اقدس خوانند، و قابل از اين فيض هويدا گشته است.
هرگاه كه اين تقسيم بر خاطر هوشمند قرار گرفت روشن شد كه قابل با مبدأ خود در حريم اتّحادند، پرده تعدّد و تكثّر حاجز نمىتواند بود. پس پوشيده نماند كه قبول كه اثر اوست بايد كه عين نفخ باشد كه اثر مبدأ است. و الّا تعدّد لازم آيد، و اين خلاف فرض است و اين مرتبه كه احد المتقابلين يعنى قابل با آن مقابل ديگر، يعنى فاعل، در موطن اتّحاد و متعانق گشته‌اند.
از مَنْهَل خاصّ ختمى است و مشرب عَذْب حىّ كمالى آن حضرت، چنانچه فحواى گفته:
تعانقت الأطراف عندي و انطوى بساط السّوى عدلًا بحكم السّويَّة
بدان مُفْصِح و گوياست. ديگرى را حدّ آن نيست كه پيرامون آن تواند گشت.
هر سرزده اى ز كار ما آگه نيست هر بي‌خبرى در خور اين درگه نيست
گر بابتِ دردى تو بى ما بنشين ورنه سر خويش گير كاين جا ره نيست
اينجا يک سخن ديگر مانده است؛ بيان آنكه چگونه تحقيق مسأله جبر و قدر از اين اصل مىشود، و آن محتاج ذكر مقدّمه‌اى است كه معلوم كنى هرگاه كه قابليّت قابل از فيض اقدس باشد، لازم آيد كه عالميّت عالم تابع اوصاف و خصايص معلومات باشد، چنانچه مولانا گويد:
غلامم خواجه را آزاد كردم منم كاستاد را استاد كردم
يعنى هرچه قابل به لسان استعداد خواسته عالِم كه استاد كارخانه ظهور و اظهار است او را بر آن وجه دانسته و بر طبق همان ايجاد او فرموده و ظاهر گردانيده و شک نيست كه بنده در افعالى كه مىكند بر طبق علم مى‌تواند بود، و عِلم حق تابع صورت استعدادى و خواسته قابليت اوست. «يَداكَ أَوْكَتا وَ فُوكَ نَفَخَ» و از اين سخن فحواى فرموده: «فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ» بر صحايف اظهار و اشعار آشكار مىگردد. هر كه را ديده هوشمندى بسبيل تقليد است رسمى مبتلا نگشته باشد.
آن كس كه ز شهر آشنايى است داند كه متاع ما كجايى است
بيش از اين حاجت نمىداند بيان.
و السّلام على من تمَّ بوجوده الأتمّ كلُّ تمام، عليه و آله السّلام. تمّ الكتابَة في شهر رجب المرجّب، سنة ۱۰۹۱.
از رسائل ملا محسن فیض کاشانی