رسول جعفریان
بحث تکنیک و ارتباط آن با مسائل حقوقی و فقهی، یکی از مسائل قابل تأمل است که کاربرد آن در برخی از بخش‌ها از جمله قضا و مسائل دیگر و حتی ابوابی مانند طهارت و غیره هم به تدریج اهمیت یافته و همزمان با رشد این تکنیک‌ها، لازم به اصلاح یا تجدیدنظر در برخی از احکام و قواعد قبلی بوده است. یک کار بدیع در اصفهان صفوی که علم نجوم به نسبت قوی بود، ساختن قبله‌نماست.
قبله‌نمایی که سه نمونه‌ی آن تاکنون کشف شده است. و اما حکم مطرح شده این است که آیا می‌شود از این‌ها استفاده کرد یا خیر؟
در مجله‌ی میراث علمی اسلام و ایران، شماره نخست (بهار ۹۱) مقاله‌ای با عنوان «اسرار قبله‌نماهای اصفهان» توسط یان پ. هوخندایک نوشته شد که درباره‌ی چند نمونه قبله‌نما بود که در دوره‌ی صفویه در اصفهان در اختیار بوده و این اواخر کشف شده است. کشف سه مورد از این قبله‌نما‌ها، سبب کنجکاوی شماری از پژوهشگران حوزه‌ی تاریخ علم نجوم شد. نویسنده در این مقاله حاصل آن تحقیقات و آنچه را که خود بدان رسیده آورده است. (صص ۲۱ ـ ۳۷). البته که مقاله خوبی است. اما آنچه بنده در تکمیل آن یافتم، استفتایی است که دربار صفوی درباره‌ی استفاده از قبله‌نما از آقا جمال خوانساری (م ۱۱۲۲) کرده است. این نشان می‌دهد که قبله‌نماهای مزبور به راحتی در اختیار بوده است.
این سؤال یکی از نخستین نمونه‌هایی است که تکنیک جدید با برخی از روش‌هایی که شرع یا متشرعین سابق پیشنهاد می‌کردند، برخورد کرده است. بعد‌ها، البته درباره‌ی طهارت و بسیاری از مسائل دیگر این قبیل برخورد‌ها پیش آمد.
و اما آقا جمال درباره‌ی این سؤال که تکلیف استفاده از قبله‌نما چیست، تقریباً به همان روشی جواب داده که حتی الان نیز معمول است. به طور اصولی، و غالباً فقها زیر بار روش‌های تازه نمی‌روند و مهم برای آن‌ها همان اصول قدیمی است! در عین حال، در پایان بحث، همیشه یک گوشه‌ای را باقی می‌گذارند که راه گریز از معرکه باشد. این البته، حالتی است که معمولاً حقوقدانان دارند و سعی می‌کنند روی اطمینان نزدیک به یقین حرکت کنند.
در اینجا هم آقا جمال استفاده از قبله‌نما را جایز نمی‌داند، نهایت اگر جهت کلی قبله معلوم شد، قبله‌نما می‌تواند در تیامن و تیاسر به ما کمک کند!
متن جوابیه آقا جمال چنین است:
به موقف عرض می‌رساند که، به حسب شرع اقدس اعتماد بر مجرّد قبله‌نما نمی‌توان کرد، بلی اگر در جایی اصل جهت قبله به علامتی از علامات شرعیه معلوم شود، اما تیامن و تیاسر آن معلوم نشود، اگر قبله‌نمای مجربی باشد، بهتر این است که در تیامن و تیاسر بنا بر آن گذاشته شود، و اگر در جایی تحصیل جهت به علامات شرعیه نتواند شد، و قبله‌نمای مجربی باشد، بهتر این است که اوّل نماز به جهتی که از آن مستفاد می‌شود بگذارد، و بعد از آن به سه جهت دیگر احتیاطاً بکند. امید که همواره رعایت شریعت غرّا قبله نظر والا و جهت. اندیشه آن قبله‌نما باد. جم طاب ثراه [جم نشان اختصاری آقا جمال خوانساری است.]
منبع: خبرآنلاین