پروفسور فدی دائو ـ استاد دانشگاه کاتولیک وابسته به واتیکان
اشاره: چندی پیش دهمین دور گفتگوی دینی بین مرکز بین‌المللی گفتگوی ادیان سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و کلیسای کاتولیک واتیکان با عنوان اصلی: «خشونت و افراط‌گرایی به نام دین؛ کدام رویکرد به دین؟» به میزبانی شورای پاپی گفتگوی ادیان واتیکان در شهر رم برگزار شد و تنی چند از دانشوران ایرانی و غیر ایرانی به ایراد سخن پرداختند. آنچه در پی می‌آید، سخنان استاد دانشگاه کاتولیکی واتیکان است که از دیدگاهی متفاوت با دیدگاه ما به موضوع مهم افراط‌گری دینی نگریسته و راه‌حل پیشنهاد کرده است.
کمک به درک مسائل افراط و خشونت به نام مذهب و تشخیص دلایل و پاسخ لازم، کار ساده‌ای نیست. این موضوع بسیار پیچیده و حساسی است. با وجود این مهم است بدانیم که نه سخنان قربانی‌ساز برخی منابع مذهبی که مسئولیت کلی را بر دوش دشمنان ضدمذهب و غالبا مرتبط با نظریه توطئه می‌اندازد، و نه موضعی که هرگونه مسئولیتی را با مخالفت با «مذهب واقعی»، بدون تفکیک آن از انحراف‌های نامرتبط، رد می‌کند، هیچ کدام نمی‌تواند کسانی را قانع کند که به دنبال راه‌حلی اصیل برای چنین مشکل جدی هستند.
به جای رد هرگونه ارتباط میان مذهب و افراط و اتخاذ نگاهی صرفاً تدافعی، بهتر است درباره مشکلی داخلی و نه ذاتی بپردازیم که نمایندi «تناقض قدسیت» است و این مسئله را بپذیریم که نظامی‌گری مذهبی می‌تواند هر دو شکل خشن و صلح‌طلب را بسته به مقتضیات فرهنگی، تاریخی و سیاسی، به خود بگیرد؛ لذا نقش رهبری مذهبی و فعالان ایمان‌محور در مقابله با افراط بسیار ضروری می‌شود؛ زیرا میانجی‌ها و مفسران قدسیت می‌توانند خشونت را به نام مذهب، نامشروع کنند و بر گرایش مذاهب بزرگ جهان به سمت عشق و بخشش تأکید نمایند. اسکات آپلبی می‌نویسد: «من معتقدم تناقض قدسیت، منبعی قدرتمند برای صلح‌سازی غیرخشن، مهربانی و عشق به دشمن است. در زمینه خشونت مذهبی و صلح‌سازی مذهبی، همه چیز به هرمنوتیک مربوط می‌شود، منازعه قطعی بوده و تلاش شخصیت‌های درونی و بیرونی هم در آن عادی است.»
چیستی افراط‌گری
آزادی‌های بنیادین به شکل آزادی آگاهی، تفکر و بیان، حق پذیرش تفکرات افراطی و به چالش‌کشیدن واقعیات یا نظام‌های تثبیت‌شده را تضمین می‌کند، تا جایی که مبلغ خشونت نبوده و در چارچوب قانون باقی بمانند. سؤالی که مارتین لو‌تر کینگ مطرح کرد، این نبود که آیا ما افراط‌گرا هستیم یا خیر، بلکه این بود که: چه نوع افراط‌گرایانی خواهیم بود… ملت و جهان سخت نیازمند افراط‌گرایانی خلاق است!
اسقف دسموند توتو افراط‌گرایی را به این شکل تعریف می‌کند: «وقتی امکانی برای دیدگاه متفاوت قائل نمی‌شوید، وقتی دیدگاه خود را کاملا انحصاری می‌دانید، وقتی امکانی برای احتمال اختلاف هم قائل نمی‌شوید.» بر اساس تعریف جدید یونسکو، «عقاید و اعمال کسانی که از خشونت دارای انگیزه عقیدتی و با هدف رسیدن به دیدگاه‌های افراطی ایدئولوژیکی، مذهبی یا سیاسی، حمایت می‌کنند.»
بر این اساس متوجه می‌شویم که دیدگاه ما نسبت به «دیگران» و پذیرش یا عدم پذیرش اختلاف، جزء بنیادین افراط‌گرایی است. هرچند آزادی بیان یکی از شروط بنیادین آزادی مذهب است، می‌دانیم که این موضوع با سخنرانی‌های مذهبی تند و انحصاری همراه است که ممکن است بشر بودن دیگران را رد کند. عبارت «تکفیری» به معنی انحصارگرایی در عقاید مذهبی و انگ «کفر» زدن به دیگران است که در خاورمیانه اکنون با «افراط‌گرایی» هم‌معنی شده است. این مسئله نشان‌دهنده نیاز به بررسی تأثیر افراط‌گرایی الهیاتی بر افراط‌گرایی است. در واقع میان رادیکالیسم الهیاتی و احترام به حقِ متفاوت بودن، نوعی تناقض وجود دارد. سخنان نفرت‌آلود و تبعیض علیه دیگران در اینجا خطوط قرمز هستند، در حالی که تکثرگرایی و روابط میان مذهبی و همکاری، قرار است جوانب مثبت همین واقعیت باشند.
استفاده مسئولان سیاسی از گفتار مذهبی می‌تواند اعتبار و ظرفیت درونی آن را در مقوله خودانتقادی خدشه‌دار کند و به همین دلیل است که جوانان به سمت منابع دانشی درباره مذهب، به‌ویژه از طریق شبکه‌های رسانه اجتماعی می‌گردند که اصالت اطلاعات آن ممکن است زیر سؤال باشد.
سواد مذهبی و تاریخ مشترک
افراط‌گرایی را نمی‌توان با «اعمال روایتی رسمی و میانه‌رو» درباره ایمان و مذهب از بین برد. این کار نیازمند تضمین فضایی برای بحث سالم در درون و بین جوامع مذهبی است که امکان ایجاد گفتارهای الهیاتی معتبر در زمینه تنوع و به رسمیت‌شناسی حق «دیگران» در فضای عمومی را فراهم کند.
به علاوه سواد مذهبی به عنوان یک روند یادگیری باز و قابل مذاکره، نیازی فوری برای واکنش به عدم درک مذهب و خطر سوءاستفاده از احساسات مذهبی است. سواد مذهبی در کنار توانایی تفکر انتقادی، به مردم امکان می‌دهد تا تفاسیر متفاوت را متنی و تاریخی کنند و از توسعه فرقه‌گرایی و گفتارهای الهیاتی تک‌راوی، جلوگیری نمایند.
در کنفرانس جهانی «ضد افراط‌گرایی و تروریسم» در دانشگاه الازهر، متوجه تأیید تکثر تفکرات و گفتارهای مذهبی در مقام روشی بهنجار برای ایجاد فاصله از افراط‌گرایی بودیم. در آنجا گفته شد ما مسلمانان و مسیحیان شرق برادریم، ملت و تمدنی یگانه داریم، قرن‌ها در کنار هم زندگی کرده و مصمم به تداوم زندگی در کنار هم در کشورهایی آزاد و مستقل هستیم که با تمامی شهروندان به تساوی برخورد کند و به آزادی‌های آن‌ها احترام بگذارد. در واقع تکثر مذاهب و مکاتب فکری، یک رخداد تصادفی در تاریخ مشترک ما نیست، بلکه منبع الهامی برای آنان و جهان بوده و خواهد بود، چیزی که تاریخ نشان داده است.
آموزش ارزش‌های فراگیر
شناسایی و تقویت مجموعه‌ای مشترک از ارزش‌های زندگی عمومی برای شهروندی و همزیستی که به توسعه انسجام و یکپارچگی اجتماعی منجر شود، اهمیت دارد. آموزش نقش مهمی در توسعه‌ای ارزش‌ها در هر دو رویکرد سکولار و ایمان‌محور دارد. در واقع رسیدن به انسجام در نظام ارزش میان این دو بعد آموزشی بسیار مهم است. بر همین اساس، آموزش می‌تواند فضای مناسبی برای همکاری‌های میان‌مذهبی در توسعه منابع و آموزش جوانان درباره ارزش‌های زندگی عمومی از دیدگاه‌های ایمان‌محور و بین‌ادیانی باشد. این نوع آموزش باید به تقویت سازگاری و همزیستی میان هویت‌های شهروندی و مذهبی منجر شود و مداخله مدنی مشترک را به عنوان راهی برای تبدیل جامعه و کمک به تبدیل شهروندی فراگیر به واقعیتی برای همگان، معرفی کند.
تلاش‌های مقابله با افراط‌گرایی باید شامل بازبینی سیاست‌ها و دوره‌های درسی نیز باشد. حذف محتوای تبعیض‌آمیز بر اساس ایده‌های فرقه‌گرایانه موضوعات مختلف مرتبط با عناوین درسی (زبان، ادبیات، تاریخ، فلسفه، آموزش مدنی، مذهب و غیره) و متکثر‌تر کردن کتب درسی، به علاوه تقویت آموزش فلسفه و علوم انسانی به ایجاد ظرفیت تفکر انتقادی میان کودکان و رویکردی فراگیر‌تر و انسانی‌تر در برابر مسائل اخلاقی و اجتماعی منجر می‌شود. توسعه آموزش معلمان درباره روش‌ها و ارزش‌های تکثر و فراگیری نیز در رسیدن به اهداف اصلاحی، بسیار مهم است.
گفتگوهای مذهبی
اشکال مختلف برنامه‌های گفتگوی مذهبی در دهه گذشته ایجاد شد که هدفشان درک متقابل و ایجاد انسجام میان ادیان بود. به هرحال در فضای کنونی، و با ظهور «افراط‌گرایی دارای نمود مذهبی»، گفتگوی میان ادیان نیاز به تجدید این برنامه و بازنگری ساختار آن دارد تا امکان پاسخ به چالش‌های جدید به روشی نوآورانه فراهم شود.
متاسفانه روزی نیست که خبری درباره خشونت، درگیری، آدم‌ربایی، حملات تروریستی، کشتار و تخریب نشنویم. وحشتناک است که گاهی برای توجیه چنین بربریتی، از نام مذهب یا نام خداوند استفاده می‌شود. باشد که چنین دیدگاه‌های تبهکارانه که به نام خدا و بشر بی‌احترامی می‌کنند، به صورت کلی محکوم شوند. باشد جای آن در همه جا برخورد صلح‌آمیز با مؤمنان و آزادی مذهبی واقعی ترویج شود. مسئولیت ما در پیشگاه خداوند، بشریت و آینده، بسیار عظیم است؛ نیازمند تلاشی مداوم و عاری از دورویی هستیم. نیازی که از ما می‌خواهد تا مسیری را مشترک با هم و در راستای خوبی همگان و همراه با امید برگزینیم. باشد که مذاهب مأمن زندگی، محمل مهربانی و عشق خداوند به انسان‌های زخمی و نیازمند باشد؛ باشد که درهای امید، دیوارهای برافراشته با ترس و غرور را در هم شکند.
منبع: روزنامه اطلاعات