روزشمار: ۳ اسفند؛ روز جهانی زبان مادری

روز جهانی زبان مادری از طرف یونسکو در ۲۱ فوریه سال ۱۹۹۹ به منظور کمک به تنوع زبانی و فرهنگی نامگذاری شد.در همین روز: درگذشت «شاه عباس صفوی» در بهشهر مازندران (۱۳۰۸ قمری) • به توپ بستن مجلس به فرمان محمدعلی شاه و آغاز دوره استبداد صغير (۱۳۲۶ قمری) • زادروز شاه طهماسب صفوی (۱۵۱۴ میلادی) • مرگ «آنتوان ساسی» بزرگ‌‏ترين خاورشناس فرانسوی (۱۸۳۸ میلادی) • مرگ «فردریک بانتينگ» پزشک كانادایی و كاشف انسولين (۱۹۴۱ میلادی)

طاهره پوریوسفی

 روز جهانی زبان مادری از طرف یونسکو در ۲۱ فوریه سال ۱۹۹۹ به منظور کمک به تنوع زبانی و فرهنگی نامگذاری شد.

 بعد از استقلال بنگلادش از پاکستان و به درخواست این کشور، برای اولین بار سازمان یونسکو در ۱۷ نوامبر سال ۱۹۹۹، روز ۲۱ فوریه را برای حفظ تنوع زبانی و فرهنگی روز جهانی زبان مادری نامید و از سال ۲۰۰۰ این روز در بیشتر کشورها گرامی داشته می‌شود و برنامه‌هایی در ارتباط با این روز برگزار می‌شود.

مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز به دلیل اهمیت زیاد آن، سال ۲۰۰۸ را سال جهانی زبان‌ها اعلام کرد. سال زبان‌ها، همزمان با «روز جهانی زبان مادری» (۲۱ فوریه) آغاز می‌شود. این مراسم به‌صورت رسمی در مقر یونسکو در شهر پاریس و با سمیناری آغاز می‌شود که در آن شرکت‌کنندگان از سراسر دنیا، برنامه‌های منطقه‌ای و ملی خود را برای حفظ تنوع زبانی اعلام می‌کنند.

حدود نیمی از زبان‌های دنیا در معرض نابودی قرار دارند. مرگ هر زبان به معنای از دست رفتن مجموعه‌ای از فرهنگ، تاریخ و آداب گروهی از ساکنان زمین است.

«دیوید هیکس» سردبیر یک سرویس خبری فعال در زمینه زبان‌های کوچک اروپایی معتقد است:

تنوع زبانی، قسمتی از تنوع زیستی است. وقتی حیوانات و جانوران از بین می‌روند، به ضرر سیاره‌ی ما است اما به نظر من اگر زمانی زبان‌های دیگر از بین بروند و تنها انگلیسی و فرانسه یا چینی باقی بمانند، جهان ما فقیرتر شده است.
زبان، بازتاب‌دهنده فرهنگ مردمی است که به آن زبان سخن می‌گویند، نماینده هویت آنهاست و دنیای آنها را تشریح می‌کند. زبان پدیده‌ای است که همچون موجودی جاندار با مردمی که به آن زبان سخن می‌گویند زندگی می‌کند، آنها را در بیان و درک دنیایشان یاری می‌دهد و حتی گاهی می‌میرد. در یک کلام، زبان هم با گویندگانش زنده است. در اینجاست که لفظ زبان مادری به ذهن خطور می‌کند.

در زبان اسکیموها، مسافت به «فرسنگ» یا «کیلومتر» محاسبه نمی‌شود، بلکه با واحد «خواب» سنجیده می‌شود. بله تعجب نکنید. اسکیموها می‌پرسند: «چند بار باید خوابید و بیدار شد تا به مقصد رسید؟». در زبان‌های دیگر نیز می‌توان مشابه این مثال را یافت. مثلاً عبارت «خسته نباشید» در زبان فارسی که ترجمه آن به زبان‌های دیگر به شنونده امر می‌کند که نباید خسته باشد! یا اصطلاح «دستت درد نکند». چرا باید دست کسی که آدرسی را توضیح داده است درد گرفته باشد؟ در واقع برای درک مفهوم درست عباراتی از این دست که در زبان‌ها و لهجه‌های مختلف به وفور یافت می‌شوند و گاهی برگرداندنشان به زبان دیگر، معنایی کاملاً متفاوت به خود می‌گیرد، باید پیشینه آن زبان و فرهنگ مردمان آن‌ را شناخت.

زبان مادری را گاهی نخستین زبانی به شمار می‌آورند که کودک یاد می‌گیرد. این تعریف مورد مناقشه است. کودکان مهاجر و کودکان قوم‌ها یا حتی مذاهبی که در اقلیت به دنیا می‌آیند، الزاماً زبان مادرانشان را یاد نمی‌گیرند یا به اندازه زبان کشور میزبان و قوم حاکم، به آن تسلط ندارند.

به عبارتی، زبان مادری الزاماً مهم‌ترین زبانی نیست که در زندگی یک فرد می‌ماند و نقش ایفا می‌کند. «دکتر محمدرضا باطنی» یکی از زبان‌شناسان برجسته ایران، درباره تعریف زبان مادری می‌گوید:

زبان مادرى همان‌طور که از اسمش برمى‌آید، یعنى زبانى که کودک از مادر خودش براى اولین بار مى‌شنود و آن زبان را یاد مى‌گیرد. ولى این اصطلاح گاهى گمراه‌کننده است، چون زبان مادرى همیشه مهم‌ترین زبان در زندگی کودک نیست. از این رو امروزه زبان‌شناسان به جاى زبان مادرى اصطلاح زبان اول را بکار مى‌برند؛ مى‌گویند زبان اول. زبانى را که بعداً یاد مى‌گیرند، مى‌گویند زبان دوم و به همین ترتیب.
خطر روزافزون نابودی زبان‌ها از میان رفتن قبیله‌ها و قوم‌های کوچک بر اثر از میان رفتن زیستگاه‌های طبیعی، یا کوچ دادن آنها به حاشیه شهرهای بزرگ و اردوگاه‌ها، یکی از تهدیدهای زبان مادری است. در چند دهه گذشته بسیاری از قبیله‌های جنگل‌نشین به این شکل زبان و هویت قومی‌شان را از دست داده‌اند. جنگ‌های داخلی و مهاجرت وسیع قوم‌های مغلوب به کشورهای همسایه نیز از دیگر دلیل‌های فراموش شدن بعضی از زبان‌ها هستند.

عصر مدرن و تغییراتی که در ساختار سنتی زندگی بشر پدید آمده، عرصه زندگی گروه‌های کوچک را تنگ کرده و باعث گسترش و تسلط چند زبان در میان اکثریت جامعه جهانی شده است. زبان‌های شفاهی که تعدادشان حدود ۱۲۰۰ زبان تخمین زده می‌شود، بیشتر در معرض خطر نابودی قرار دارند. بخش عمده این زبان‌ها متعلق به مردم قاره آفریقاست که به ۲ هزار زبان سخن می‌گویند.

روز جهانی زبان مادری مطابق برآورد یونسکو، از حدود ۶ هزار زبانی که در جهان شناخته شده است، بیش از سه هزار زبان در حال نابودی هستند. این زبان‌ها هم‌اکنون نیز توسط گروه‌های بسیار کوچکی به کار برده می‌شوند و تقریباً هیچ‌کدام شانسی برای بقا ندارند. ۹۶ درصد از زبان‌ها تنها در بین ۴ درصد از جمعیت جهان رواج دارند.

برای نمونه، در جزایر پاپوآ گینه نو واقع در اقیانوس آرام، بیش از ۸۰۰ زبان وجود دارد که بعضی از آنها متعلق به جمعیتی کمتر از ۲۰۰ نفر هستند. تعداد کل ساکنان این جزایر به هفت میلیون نفر نمی‌رسد. به باور سازمان یونسکو، باید تلاش کرد تا زبان‌هایی که گسترش زیادی ندارند در کنار زبان‌های فراگیر شانس ادامه حیات داشته باشند. چنین تلاشی با توجه به نقش زبان در شکل‌گیری شخصیت فردی و هویت فرهنگی قوم‌ها و ملیت‌ها، می‌تواند فرهنگ جهانی را شکوفاتر کند.

در همین روز:

• درگذشت «شاه عباس صفوی» در بهشهر مازندران (۱۳۰۸ قمری)
• به توپ بستن مجلس به فرمان محمدعلی شاه و آغاز دوره استبداد صغير (۱۳۲۶ قمری)
• زادروز شاه طهماسب صفوی (۱۵۱۴ میلادی)
• مرگ «آنتوان ساسی» بزرگ‌‏ترين خاورشناس فرانسوی (۱۸۳۸ میلادی)
• مرگ «فردریک بانتينگ» پزشک كانادایی و كاشف انسولين (۱۹۴۱ میلادی)

منبع: کجارو