شاه اسماعیل با زبان شعر و ادب بر دل‌های خیل انبوهی از مردمان ترکیه همچنان حکومت می‌کند، محبوبیتی که هیچ کدام از پیروزی‌های نظامی برای سیاستمداران در کشوری دیگر به یادگار نگذاشته‌اند و پیوند علویان به‌عنوان بزرگ‌ترین اقلیت ترکیه با این شخصیت ایرانی چنان محکم هست که از باد و باران نیابد گزند. تأثیر اشعار و تخلص شعری شاه اسماعیل در آناتولی به حدی است که علاوه بر افرادی که از تخلص او استفاده کرده‌اند، وجود تخلص‌هایی مانند جان ختایی، دردیمند ختایی، درویش ختایی، کول ختایی، پیر ختایی، سلطان ختایی و غیره بیانگر نفوذ عمیق افکار و اشعار شاه اسماعیل در ادبیات علویان ترکیه است. همچنین علاوه بر شاعران و تذکره‌گویان علوی در آناتولی برخی از شاعران مردمی‌گوی اهل سنت مانند نماز ایلاهیسی که به نماز هوجاسی نیز معروف است، در شعر کوتاهی که بر پشت یکی از کتاب‌هایش نوشته تخلص ختایی را به کار برده و نکته جالب اینکه بر مضامین حق و اخلاص هم تأکید کرده است. در مجموع آنچه از باورهای علویان ترکیه درباره شاه اسماعیل که در ادبیات و موسیقی آنان هویدا است، بر می‌آید که شاه اسماعیل با توجه به اوضاع اجتماعی و سیاسی زمانه‌اش طریقت و پیشوایی را با شاهی درآمیخته و اشعارش که اغلب به زبان ترکی هستند در ادبیات آذربایجان و ترکیه به‌عنوان الگو و نمونه‌های ادبی به حساب می‌آیند. او میان شیخیه و تصوف وحدت ایجاد کرده و با توصیف و تأکید بر حق و عدالت با تکیه بر مصداق تاریخی آن یعنی علی (ع) و فرزندانش در میان فرقه‌های صوفیانه آناتولی پیوند برقرار کرده است.
دکتر سولماز قلی‌زاده مهدی خان محله – تاریخ‌پژوه و مدرس دانشگاه
شاه اسماعیل به‌عنوان یکی از مشاهیر هفتگانه در ادبیات جامعه علویان ترکیه به حساب می‌آید، در واقع یکی از پادشاهان ایران که در پژوهش‌های تاریخی دوره معاصر گمانه‌زنی‌های بسیاری را به خویش کشانده در ادبیات یک اقلیت بزرگ در کشور همسایه که بنا به آمار دولت ترکیه دوازده میلیون و بنا به برآورد خود علویان بیست و پنج میلیون از جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند، چنان جایگاه اعتقادی-ادبی یافته که هر ایرانی اهل دل را به وجد می‌آورد. این در حالی است که پیروزی‌ای که اسلحه گرم برای سلیم عثمانی در دشت چالدران به مورخه ۳۱ مرداد ۸۹۳ ه.ش/۲۳ اوت ۱۵۱۴ م در برابر شاه اسماعیل و ایرانیان به بار آورد، نتوانست برای سلطان عثمانی در هیچ‌کدام از جریان‌های اعتقادی-اجتماعی رایج در ایران جایگاهی به ارمغان آورد. علویان به‌عنوان یکی از جریان‌های اعتقادی-اجتماعی تأثیرگذار در ترکیه، حضورشان در خاک این کشور سابقه طولانی دارد، پایه و مبانی باورهای آنان بر علاقه و محبت به اهل بیت حضرت محمد (ع) بویژه امام علی (ع) و سایر امامان شیعه استوار است و مفاهیم اجتماعی مانند عدالت و برابری نزد آنان جایگاه والایی دارند که در اشعار و موسیقی آنان تبلور یافته است. به‌عنوان نگارنده این گفتار آنچه طی سال‌ها رفت و آمد و ارتباط با جامعه ترکیه دریافته‌ام، این است که علویان ترکیه باورهای افراطی نداشته و اشتراکات زیادی با شیعیان دوازده‌امامی دارند. بر اساس منابع تاریخی سابقه حضورشان در آناتولی (ترکیه) بسیار به پیش از روی کار آمدن شاه اسماعیل در ایران باز می‌گردد. پیرامون پیوند خاندان صفوی با ساکنان آناتولی روایت‌هایی چند وجود دارند که پرداختن به آن‌ها از محدوده این گفتار بیرون است.
شاه اسماعیل صفوی در کنار سید علی عمادالدین نسیمی، محمد فضولی، فاضل اوغلو محمد متخلص به یمینی، ویرانی، پیر سلطان ابدال حیدر معروف به پیر سلطان ابدال و کول همت، مشاهیر هفتگانه در ادبیات علویان ترکیه را تشکیل می‌دهند که حتی در باورهای این جریان قداست یافته‌اند. در هنگام به قدرت رسیدن شاه اسماعیل به سال ۸۸۱ه.ش در ایران، نفوس زیادی از محبان اهل بیت در سرزمین آناتولی زندگی می‌کردند و شاه اسماعیل در آنجا اقدام به تبلیغ و ترویج آموزه‌های شیعی نمود.
بی‌شک یکی از ابزار تبلیغ او، شعرهایی است که با تخلص ختایی به زبان ترکی سروده است. این اشعار موزون با وزن‌های هجایی و عروضی، به زبان مردمی در نهایت سادگی و تأثیرگذاری هستند.
شاه اسماعیل در اشعارش که قرن هاست ورد زبان دراویش و نوازندگان سنتی ترک هستند، به مردم، قهرمانان و جنگاوران بسیار اشاره کرده است. جلال‌الدین اولوسای محقق ترک، درباره سبب انتخاب تخلص ختایی توسط شاه اسماعیل می‌گوید که ختایی به معنای گل، زینت‌یافته با گل و حتی پارچه هند هم معنا می‌دهد، به‌گونه‌ای که باورهای متنوع مانند یک گل زیبا و خوشبو هستند و شاه اسماعیل به هدف خوشحالی نوع انسان این تخلص را برگزیده است. به باور برخی همان‌طور که یک صنعتگر از گیاهان، کرم ابریشم و پشم گوسفندان، نخ درست و به پارچه تبدیل می‌کند، شاه اسماعیل اینچنین برای تشریح هنر سرایش خویش از تخلص ختایی استفاده می‌کرد. در کتابخانه اردبیل دیوانی از شاه اسماعیل در قالب‌های غزل، مثنوی و رباعی وجود دارد، در عین حال یک توصیف‌نامه از او با عنوان شاه مردان (دهنامه) در قالب مثنوی باقی هست، یک بخش از اشعارش نصیحت‌نامه نام دارد. شاه اسماعیل همان شاه ختایی در ادبیات علویان در کودکی با شرایط دشواری مواجه بود که بر شخصیت ادبی‌اش تأثیرگذار بوده است. دل دادن به خدا، محبت اهل بیت و انسان کامل در اشعار شاه اسماعیل محوریت دارند.
شاه اسماعیل در تصنیف‌های علویان به زبان ترکی جایگاه خاصی دارد، در یکی از مهم‌ترین آثار مکتوب آنان به نام معراج‌نامه، در همان آغاز به شکل نظم به شاه اسماعیل پرداخته شده است. در مجالس آیینی علویان که به معراج و کرکلار (چهل‌ها) معروف هستند، بنا به باور آن‌ها شاه اسماعیل از کسانی هست که روحش در آن مجالس حاضر می‌شود. پیران و دده‌های علوی در جم با ساز منقبت شاه اسماعیل را می‌خوانند و حاضرین سماع می‌کنند. پرداختن به شاه اسماعیل و خدمات او در راه اهل بیت و محبان اهل بیت صرفاً در محافلی چون معراج خلاصه نمی‌گردد، بلکه در همه آیین‌هایی که علویان در جم برگزار می‌کنند اذکاری از شاه اسماعیل خوانده می‌شود.
در آغاز جشن به ذکر خدمات دوازده‌گانه شاه اسماعیل مشغول می‌شوند، نکته جالب اینکه در اشعار و اذکار مکتوب و غیرمکتوب علویان ترکیه اغلب به‌طور مستقیم به اسم شاه اسماعیل اشاره نمی‌کنند و به او شاه ختایی می‌گویند، این لفظ می‌تواند ناشی از حساسیت نظام عثمانی نسبت به شاه اسماعیل و صفویان در تاریخ باشد، به‌گونه‌ای که تخلص ادبی شاه اسماعیل در میان علویان ترکیه به صورت رمز درآمده است. وجود اذکاری چون ذکر چراغ ختایی، ذکر قربان ختایی، ذکر ساکای ختایی، ذکر دار ختایی و غیره که در آیین‌های علویان در جم اعم از شهرهای بزرگ و کوچک و روستا‌ها همراه با ساز و سماع اجرا می‌شوند، جملگی دال بر تأثیر عمیق اعمال و اشعار شاه اسماعیل بر خاطره تاریخی محبان اهل بیت در آناتولی دارند. همان‌طور که عامه اجتماع علویان ترکیه نسبت به شاه اسماعیل احساس ارادت و محبت دارند، بلکه قشر باسواد و اهل ادب آنان هم در پردازش به آثار و ابیات منسوب به او کوتاهی نمی‌کنند.
بی‌شک بزرگی شاه اسماعیل نزد آنان ناشی از اعمال و خدمات او در عزت بخشیدن به محبان اهل بیت ناشی می‌شود و ارتباط پایداری که اشعار این شخصیت تاریخی ایرانی با این قشر از مردم برقرار کرده با هیچ قوه نظامی امکان‌پذیر نبوده و نیست، به گونه‌ای که خاطره شاه اسماعیل بعد از قرن‌ها در جشن‌ها و سنت‌های آیینی علویان ترکیه تکرار و یادآوری می‌گردد.
اشعار زیادی در ترکیه با تخلص ختایی به شکل مکتوب و محاوره‌ای منسوب به شاه اسماعیل هستند، چه بسا بسیاری از آنان را او نسروده بلکه کسانی با سبک، تخلص و مضامین شعری او سروده‌اند. صبری کوز، ارسلان اوغلو و نجات بیر دوغان از صاحبنظران ترکیه‌ای این اشعار را بررسی و ارزیابی کرده‌اند. بر اساس اظهارات این افراد صدوپنجاه و شش شعر ترکی منسوب به شاه اسماعیل یافته‌اند که در بسیاری از اینکه او آن‌ها را سروده باشد، شک‌ها و شبهات فراوانی وجود دارد، گویا افرادی به سبب ارادت به شاه اسماعیل با تخلص ایشان شعر گفته و در میان مردم پراکنده‌اند یا اینکه آنان هم به‌عنوان شاعران حقیقی این تخلص را انتخاب کرده‌اند.
تأثیر اشعار و تخلص شعری شاه اسماعیل در آناتولی به حدی است که علاوه بر افرادی که از تخلص او استفاده کرده‌اند، وجود تخلص‌هایی مانند جان ختایی، دردیمند ختایی، درویش ختایی، کول ختایی، پیر ختایی، سلطان ختایی و غیره بیانگر نفوذ عمیق افکار و اشعار شاه اسماعیل در ادبیات علویان ترکیه است. همچنین علاوه بر شاعران و تذکره‌گویان علوی در آناتولی برخی از شاعران مردمی‌گوی اهل سنت مانند نماز ایلاهیسی که به نماز هوجاسی نیز معروف است، در شعر کوتاهی که بر پشت یکی از کتاب‌هایش نوشته تخلص ختایی را به کار برده و نکته جالب اینکه بر مضامین حق و اخلاص هم تأکید کرده است. در مجموع آنچه از باورهای علویان ترکیه درباره شاه اسماعیل که در ادبیات و موسیقی آنان هویدا است، بر می‌آید که شاه اسماعیل با توجه به اوضاع اجتماعی و سیاسی زمانه‌اش طریقت و پیشوایی را با شاهی درآمیخته و اشعارش که اغلب به زبان ترکی هستند در ادبیات آذربایجان و ترکیه به‌عنوان الگو و نمونه‌های ادبی به حساب می‌آیند. او میان شیخیه و تصوف وحدت ایجاد کرده و با توصیف و تأکید بر حق و عدالت با تکیه بر مصداق تاریخی آن یعنی علی (ع) و فرزندانش در میان فرقه‌های صوفیانه آناتولی پیوند برقرار کرده است.
در واقع شاه اسماعیل با زبان شعر و ادب بر دل‌های خیل انبوهی از مردمان ترکیه همچنان حکومت می‌کند، محبوبیتی که هیچ کدام از پیروزی‌های نظامی برای سیاستمداران در کشوری دیگر به یادگار نگذاشته‌اند و پیوند علویان به‌عنوان بزرگ‌ترین اقلیت ترکیه با این شخصیت ایرانی چنان محکم هست که از باد و باران نیابد گزند.
منبع: روزنامه ایران