کوروش بزرگ و سیاست رواداری مذهبی

بینش و انگیزه

«هرگاه می‌توانید، به‌عنوان یک آزادی‌بخش عمل کنید. آزادی، کرامت، ثروت، این سه با هم بالا‌ترین خوش‌بختی برای بشریت است. اگر شما هر سه این‌ها را به مردم خود اعطا کنید، عشق آن‌ها برای شما هرگز نمی‌میرد.» [۱]

در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، کوروش، شاه انشان، با شکست پادشاه ماد امپراتوری هخامنشیان را بنیان نهاد. قلمرو این امپراتوری تحت فرمانروایی کوروش- ۵۵۰ تا ۵۳۰ پیش از میلاد- از بالکان تا آسیای مرکزی را در بر می‌­گرفت. [۲] طبق رکوردهای جهانی گینس، امپراتوری هخامنشیان، بزرگ­‌ترین امپراتوری در طول تاریخ از نظر درصد جمعیت بوده است که حدود ۵۹ میلیون نفر از ۱۱۲ میلیون جمعیت جهان در آن زمان، یعنی ۴۴ درصد جمعیت جهان در این امپراتوری زندگی می‌­کردند. [۳] به علاوه متکثر‌ترین امپراتوری جهان بود و اقوام، قبایل، زبان­‌ها و فرهنگ­‌ها و ادیان مختلف را در بر می‌­گرفت. تسامح و رواداری از بارز‌ترین مشخصه‌­های این امپراتوری بود. [۴]

از مهم­‌ترین وقایعی که در دوران امپراتوری کوروش به وقوع پیوست، لشگرکشی کوروش به سمت بابل در سال ۵۳۹ پیش از میلاد و شکست بُختُنَصر، پادشاه بابل بود. با شکست بابل در مقابل کوروش بزرگ، بابل تحت حکومت هخامنشیان قرار می‌­گیرد. علاوه بر موقعیت استراتژیک بابل که به کوروش امکان کنترل مسیرهای تجاری را می‌­داد، [۵] این واقعه از حیث اقدامات کوروش پس از فتح بابل بسیار حائز اهمیت است. کوروش پس از فتح بابل منشوری صادر کرد که بیانگر عقاید وی در خصوص حقوق ملت­‌ها و اقوامی بود که تحت سلطنت وی قرار داشتند. این اقدامات سبب ماندگاری نام کوروش در طول تاریخ تا به امروز شده است. منشور کورش، علاوه بر شرح فتح بابل و شکست بخت‌نصر، بیانگر آزادی ادای وظایف مذهبی و زندگی بر طبق عقاید و ایمان ملل و اقوام مختلف است. هم­چنین طبق منشور، آن­هایی که به عنوان اسیر جنگی به بابل منتقل شده بودند، اجازه پیدا می‌­کنند که به سرزمین خودشان برگردند. یکی از این اقوام یهودیان است که حتی به آن­‌ها کمک مالی و سیاسی هم داده می‌­شود تا به سرزمین خود بازگردند و معبد اورشلیم را بازسازی نمایند. [۶] منشور کوروش از این حیث یک سند حقوقی بسیار مهم است و نشانگر اهمیت آزادی مذهبی و تسامح و مدارای مذهبی است. [۷]

ریچارد فرای، ایران­‌شناس برجسته آمریکایی، در مورد کوروش می‌­نویسد: «تصویر کوروش در طول تاریخ فرا‌تر از یک مرد بزرگ که یک امپراتوری را بنیان نهاد، ثبت و حفظ شده است. کوروش تبدیل به مظهر صفات والایی گردید که از یک فرمانروا در دوران باستان انتظار می‌­رفت، و دارای ویژگی­‌هایی قهرمانانه به عنوان فاتحی بردبار، بزرگوار و شجاع و متهور بود. شخصیت وی یونانیان و اسکندر بزرگ را تحت تأثیر قرار داد و از آن­جا که حکایت وی توسط رومی­‌ها منتقل شد، حتی امروزه بر طرز تفکر ما تأثیرگذار دانسته می‌­شود.» [۸]

اهداف و مقاصد

 شیوه فرمانروایی کوروش آشکارا با پادشاهان سابق متفاوت بود چون نظام سیاسی تازه‌ای را بنیان نهاده بود و اخلاق متناسب با آن را هم باید ارائه می‌کرد. کوروش تسامح و احترام به عقاید و سنت­‌ها و آداب و رسوم دیگر اقوام را سیاست خود قرار داد. این خصوصیات برای وی احترام و تجلیل مردم تحت فرمانروایی‌اش را به ارمغان آورد و یکپارچگی حکومت جهانی او را تضمین کرد. کوروش در فتح بابل خود را به عنوان یک آزادی­بخش و جانشین مشروع پادشاهی معرفی کرد و نه یک فاتح جنگی. وی سعی نکرد مردم تحت فرمانروایی خود را مجبور به تغییر دین و عقایدشان کند. در واقع با اجازه به یهودیان به ترک بابل و بازگشت به سرزمینشان و کمک به آن­‌ها در بازسازی معبد اورشلیم کوروش در پی برقراری ثبات سیاسی و نظم و صلح در امپراتوری گسترده و متکثر خود بود. [۹] بهترین سندی که بر این امر صحه می‌­گذارد و وی را به عنوان «بازآورنده نظم و پیام‌­آور صلح در جهان» [۱۰] نشان می‌­دهد، منشور کوروش است:

«سپاهیان گسترده‌­ام با آرامش، درون بابل گام برمی­داشتند. نگذاشتم کسی در همه سومر و اَکد هراس­‌آفرین باشد. در پیِ امنیت شهرِ بابل و همه جایگاه­‌های مقدسش بودم. برای مردم بابل… که بر خلاف خوا ست خدایان یوغی بر آن­‌ها نهاده بود که شایسته‌­شان نبود، خستگی­‌هایشان را تسکین دادم (و) از بند‌ها ر‌هایشان کردم.» [۱۱]

در متون تاریخی یهودی و بابلی از کوروش با عنوان اصلاح­گر و نجات­بخش در سرزمین­‌هایی یاد می‌­شود که در آن­‌ها افراد ناصالح در رأس امور قرار داشتند و موجبات ناخرسندی مردم و خدایان را فراهم کرده بوند. مهم­‌تر از همه اینکه کوروش بزرگ‌نگرش و رویکرد متفاوتی به رواداری مذهبی به منطقه آورد. [۱۲] در این راستا کمبوجیه و داریوش بزرگ نیز اقدامات کوروش را الگو قرار دادند و به ساتراپ­نشین­‌ها (ولایات) اجازه داند که قوانین و ارزش­‌های مذهبی و فرهنگی خود را حفظ کنند. این امر در ثبات و موفقیت سیاسی امپراتوری هخامنشیان بسیار حائز اهمیت بود. بسیاری بر این باورند که سیاست­‌های کوروش متأثر از آموزه‌­های مذهب زرتشت بود. [۱۳]

در هر حال، نمی‌­توان این نکته را نادیده گرفت که ملاحظات سیاسی در این میان نقش مهمی داشته است. کنترل قلمروی گسترده پادشاهی کوروش و جلوگیری از وقوع شورش علیه امپراتوری، مستلزم پیروی از یک استراتژی ایدئولوژیک جهت فراهم کردن شرایط همکاری با نخبگان محلی بود. درواقع این امر یکی از دلایلی است که کوروش از سیاست حفظ سنت­‌های محلی در راستای اهداف خود در بلندمدت استفاده نمود و خود را به عنوان حافظ معابد و اماکن مقدس معرفی کرد. [۱۴] اثر عملی چنین اقداماتی در درجه اول خشنودسازی روحانیون و نخبگان محلی بود که با کمک آن­‌ها کوروش می‌­توانست آن­‌ها را وارد ساختار سلطنتی جدید کند و به قدرت خود در منطقه با حمایت آن­‌ها استحکام بخشد. [۱۵] به علاوه اینکه تاریخ­دانان بر این عقیده­‌اند که از دیگر اهداف کوروش در فرمان به بازگشت یهودیان به سرزمین خود این بوده که با استقرار آن­‌ها در سرزمین یهودا از آن­‌ها به عنوان سدی میان قلمروی خود و مصری­‌ها استفاده کند. [۱۶]

رهبری

 کوروش، فرزند کمبوجیه اول، در سال ۵۵۸ پیش از میلاد به پادشاهی انشان- یک ایالت ایلامی مهم در ایران باستان و در ناحیه غربی استان فارس امروزی- رسید و مانند پدر خود به حکومت ماد‌ها در ایران وفادار بود. در سال ۵۵۳ پیش از میلاد، کوروش برای رهایی از سلطه ماد‌ها و با همکاری برخی از نجبای ماد که از سیاست‌­های آستیاگ، آخرین پادشاه ماد، ناراضی بودند، علیه او قیام کرد. [۱۷] جنگ میان پارس­‌ها و ماد‌ها سرانجام در سال ۵۵۰ پیش از میلاد به پایان رسید و کوروش بر تخت پادشاهی ایران تکیه زد. [۱۸] با فتح لیدیه- پادشاهی باستانی در غرب آناتولی و در ترکیه امروزی- و بعد هم بابل، امپراتوری هخامنشیان به پادشاهی بزرگی تبدیل شد که بخش عظیمی از آسیای امروزی تحت حکومت آن قرار داشت.

کوروش در منشور، پادشاهی خود را پادشاهی شاد معرفی می‌­کند: «منم کوروش، شاه جهان، شاه بزرگ، شاه نیرومند، شاه شهر انشان، نوه کوروش، شاه بزرگ، شاه شهر انشان، نواده چیش پیش، شاه بزرگ، شاه شهر انشان، دودمان جاودانه پادشاهی، که خدایان بِل و نَبو فرمانرایی‌اش را دوست می‌­دارند (و) پادشاهی او را با دلی شاد یاد می‌­کنند.» [۱۹]

به علاوه، کوروش در کتاب مقدس یهودیان به جایگاه بی­‌نظیری دست یافته است و از او با عنوان برگزیده و «مسیح خداوند» یاد شده است: «و درباره‌ کورش‌ می‌گوید که‌ او شبان‌ من‌ است‌ و تمامی مسرت‌ مرا به‌ اتمام‌ خواهد رسانید و درباره‌ اورشلیم‌ می‌گوید بنا خواهد شد و درباره‌ هیکل‌ که‌ بنیاد تو نهاده‌ خواهد گشت‌. خداوند به‌ مسیح‌ خویش‌ یعنی‌ به کوروش‌ که‌: دست‌ راست‌ او را گرفتم‌ تا به‌ حضور وی‌ امت‌ها را مغلوب‌ سازم‌ و کمرهای پادشاهان‌ را بگشایم‌ تا در‌ها را به‌ حضور وی مفتوح‌ نمایم‌ و دروازه‌ها دیگر بسته‌ نشود چنین‌ می‌گوید.» [۲۰]

برخی از علما و محققین اسلامی نیز مانند ابوالکلام آزاد، علامه طباطبایی و مرتضی مطهری معتقدند که «ذوالقرنین» در سوره کهف در قرآن، اشاره به کوروش کبیر دارد. [۲۱] هرچند، این مسأله مورد اختلاف است. قرآن در سوره کهف از ذوالقرنین به عنوان حاکمی عادل و برگزیده نام می‌­برد: «ما او را در زمین تمکن و قدرت بخشیدیم و از هر چیزی رشته‌ای به دست او دادیم. او هم رشته‌ای را پی گرفت.» [۲۲]

کوروش در کتاب­‌های تاریخی نیز جایگاه برجسته‌­ای را به خود اختصاص داده است. هرودوت، تاریخ­‌نگار بزرگ یونانی در کتاب خود می‌­نویسد که ایرانیان کوروش را «پدر» می‌­نامیدند، چرا که او حاکمی مشفق و مهربان بود و همواره برای مردمش امور نیک را تدبیر می‌­کرد. [۲۳] گزنفون، تاریخ­دان و سرباز یونانی نیز در قرن چهارم پیش از میلاد کتاب «کوروش­نامه» را در وصف زندگی و عقاید کوروش بزرگ به عنوان یک حاکم ایده­‌آل و بردبار به رشته تحریر در آورد. وی در ستایش کوروش می‌­گوید: «رفتارش با ملل مغلوب پدرانه بود و حتی در گوشه­‌های دوردست امپراتوری‌­اش… عموم رعایا در فراخی و نعمت به سر می‌­بردند و اوامرش را مانند دستورات پدر مهربانی اطاعت می‌­کردند. در روزگار کدام پادشاهی غیر از کوروش سراغ داریم که حتی پس از مرگ کسانی که بنیاد پادشاهی­شان به دست او برچیده شده است، وی را پدر و ولی‌نعمت خویش بخوانند! در واقع باید اذعان کرد که کوروش فقط یک فاتح چیره‌­دست نبود بلکه رهبری خردمند و واقع‌­بین و برای ملت خویش پدری مهربان و گران­مایه بود.» [۲۴] در واقع، سیاست «تسامح و رواداری بر مبنای احترام به حقوق افراد، گرو‌‌ه‌­های قومی، مذاهب دیگر و نظا‌‌‌‌م­های پادشاهی باستانی» برای مردمی که به سیاست‌های سخت و خشن پادشاهان آشوری و بابل عادت داشتند، در حکم یک معجزه بود. [۲۵]

فضای مدنی

 در متون تاریخی از بُختُنَصر، فرمانروای پیشین بابل به عنوان پادشاهی ستمگر یاد می‌­شود که به خدایان و برگزاری مراسم و آیین‌های مذهبی توجهی نشان نمی‌­داد [۲۶] و در منشور کوروش آمده که این اقدامات وی موجب خشم خدای بابل گردیده بود: «او در آیین‌ها دست برد و … درون پرستشگاه‌ها برقرار] کرد [. در دلش به ترس از مردوک- شاه خدایان- پایان] داد. هر روز به شهرش (= شهر مردوک) بدی روا می‌داشت… همه مردمانش (= مردمان مردوک) را با یوغی‌‌ رهانشدنی به نابودی کشاند. اِنلیل خدایان (= مردوک)، از شِکوِه ایشان بسیار خشمگین شد.» [۲۷] کوروش خود را برگزیده و منتخب مردوک، خدای بابل، برای نجات شهر می‌دانست. «شاهی دادگر را جست‌و‌جو کرد که دلخواهش باشد. او کوروش، شاه (شهر) انشان را به دستانش گرفت، و او را به نام خواند، (و) شهریاری او را بر همگان به آوای بلند بَرخواند.» [۲۸]

بُختُنَصر در سال ۵۹۷ پیش از میلاد با حمله به سرزمین یهودیه و تصرف اورشلیم، شاه یهودا و خانواده وی را به همراه فرماندهان و مقامات مملکتی به اسارت به بابل برد. با شورش پادشاهی که منصوب بُختُنَصر در یهودیه بود، در سال ۵۸۶ پیش از میلاد، بُختُنَصر مجدد به اورشلیم حمله کرد. [۲۹] حکایت این حمله در عهد عتیق بدین صورت آمده است: «و خانه خداوند و خانه‌ پادشاه‌ را سوزانید و همه‌ خانه‌های‌ اورشلیم‌ و هر خانه‌ بزرگ‌ را به‌ آتش‌ سوزانید. و تمامی‌ لشکر کلدانیان‌ که‌ همراه‌ رئیس‌ جلادان‌ بودند، حصارهای اورشلیم‌ را به‌ هر طرف‌ منهدم‌ ساختند. و نبوزرادان‌، رئیس‌جلادان‌، بقیه قوم‌ را که‌ در شهر باقی‌ مانده‌ بودند و خارجین‌ را که‌ به‌ طرف‌ پادشاه‌ بابل‌ شده‌ بودند و بقیه جمعیت‌ را به‌ اسیری‌ برد. اما رئیس‌ جلادان‌ بعضی‌ از مسکینان‌ زمین‌ را برای باغبانی‌ و فلاحی‌ واگذاشت‌.» [۳۰] از این واقعه از «به اسارت بردن یهودیان به بابل» یاد می‌­شود.

یهودیان در طول اسارت خود در بابل به عنوان اسیر رنج بسیار کشیدند. آن­‌ها غالباً و به ویژه در ابتدای سکونتشان در بابل مورد آزار و اذیت مقامات حکومتی و هم­چنین مردم عادی قرار می‌­گرفتند. [۳۱] با این وجود، هویت مذهبی و روح ملی خود را با این امید که روزی به سرزمین خود بازگردند، حفظ کردند. [۳۲] کوروش در سال ۵۳۹ پیش از میلاد به سوی بابل لشکرکشی کرد و با شکست بُختُنَصر، بابل را تحت حکومت خود قرار داد. یهودیان بابل از وی به عنوان آزادی‌­بخش استقبال کردند. [۳۳] کوروش به طور رسمی آزادی یهودیان از اسارت در بابل را اعلام کرد و به آن­‌ها اجازه داد که به سرزمین خود بازگردند. [۳۴] طبق کتاب عزرا، جمعاً حدود پنجاه هزار نفر از یهودیان به سرزمین یهودا بازگشتند. [۳۵] کوروش هم­چنین اجازه بازسازی معبد اورشلیم را به یهودیان داد و از خزانه برای این امر مقرری تعیین نمود. [۳۶] هم­چنین دستور داد که اشیاء قیمتی یهودیان که بخت­نصر از اورشلیم آورده بود، به یهودیان پس داده شود. [۳۷]

فرمان کوروش در کتاب عزرا به این ترتیب آمده است: «کورش‌ پادشاه‌ فارس‌ چنین‌ می‌فرماید: یهوه‌ خدای‌ آسمان­‌ها جمیع‌ ممالک‌ زمین‌ را به‌ من‌ داده‌ و مرا امر فرموده‌ است‌ که‌ خانه‌ای‌ برای‌ وی‌ در اورشلیم‌ که‌ در یهودا است‌ بنا نمایم‌. پس‌ کیست‌ از شما از تمامی‌ قوم‌ او که‌ خدایش‌ با وی باشد؟ او به‌ اورشلیم‌ که‌ در یهودا است‌، برود و خانه‌ یهوه‌ را که‌ خدای‌ اسرائیل‌ و خدای حقیقی است‌، در اورشلیم‌ بنا نماید. و هر که‌ باقی‌ مانده‌ باشد، در هر مکانی از مکان‌هایی که‌ در آن­‌ها غریب‌ می‌باشد، اهل‌ آن‌ مکان‌ او را به‌ نقره‌ و طلا و اموال‌ و چهارپایان‌ علاوه‌ بر هدایای‌ تبرعی‌ به‌ جهت‌ خانه‌ خدا که‌ در اورشلیم‌ است‌ اعانت‌ نمایند.» [۳۸]

البته همه یهودیان بابل تصمیم به بازگشت نگرفتند و بسیاری از آن­‌ها به این دلیل که در بابل ریشه و تعلق شخصی و تجاری پیدا کرده بودند، تصمیم گرفتند آن­جا بمانند. اما تحت حکومت کوروش از آزادی مذهبی و انجام آیین­‌های دینی خود بهره‌­مند بودند. [۳۹] سیاست رواداری مذهبی کوروش تنها متوجه یهودیان در قلمروی وی نبود، اگرچه به دلیل انعکاس گسترده رفتار وی با یهودیان پس از فتح بابل در متون تاریخی و مذهبی یهودیان، این موضوع در طول تاریخ توجه بیشتری به خود جلب کرده است. در منشور کوروش از پیروان دین خاصی سخن به میان نمی‌­آورد و آزادی و رواداری مذهبی به طور عام و در خصوص همه مردم ذکر می‌­شود. به علاوه، شیوه اداره و پادشاهی کوروش به صورت غیرمتمرکز و مبتنی بر اعطای آزادی به واحدهای اداری در سراسر قلمروی پادشاهی خود بود. قلمروی پادشاهی هخامنشیان به ایالت‌­های مختلف با عنوان ساتراپی تقسیم می‌­شد که هرکدام از این ساتراپی­‌ها خود به واحدهای کوچک­‌تر تقسیم می‌­شدند و تحت نظارت یک حاکم محلی قرار داشتند. این واحد‌ها از استقلال و خودمختاری در امور گوناگون از جمله امور مذهبی برخوردار بودند. [۴۰]

پیام و مخاطب

 کوروش همانطور که نظام سیاسی تازه‌ای بر پا کرد که قبلاً نمونه نداشت از بسیاری جهات رفتاری و فرهنگی نیز حامل پیامی جدید برای مردم تحت سلطنت خود بود. از کوروش در رفتار با مردم بابل و یهودیان به عنوان فرمانروایی نیک­خواه یاد می‌­شود. [۴۱] سیاست تسامح و مدارای مذهبی کوروش که منجر به بازگشت اسیران به سرزمین خود و بازسازی معابد شد، در منشور کوروش به ثبت رسیده است. اگرچه منشور صراحتاً از یهودیان نامی نمی‌­برد، در کتب تواریخ و کتاب عزرا ذکر شده که یهودیان جزء افرادی بودند که به دست کوروش آزاد شدند. قلمرو تحت حکومت کوروش یک قلمرو وسیع و متکثر و چندقومی بود و کوروش بر این باور بود که سیاستمداری معقول ایجاب می‌­دارد که به ملل مختلف اجازه پرستش خدایان و انجام آداب و رسوم مذهبی و فرهنگی خود داده شود. [۴۲] آزادی­‌های مذهبی در موفقیت سیاسی کوروش دارای نقش و اهمیت برجسته‌­ای بود. [۴۳]

شرح اقدامات کوروش در این خصوص علاوه بر عهد عتیق در منشور ثبت شده است: «اَکد، سرزمین اِشنونَه، شهر زَمبَن، شهر مِتورنو، دِر، تا مرز گوتی، جایگاه‌های مقدس آنسوی دجله که از دیرباز محراب­‌هایشان ویران شده بود، خدایانی را که درون آن­‌ها ساکن بودند، به جایگاه­‌هایشان بازگرداندم و (آنان را) در جایگاه­های ابدی خودشان نهادم. همه مردمان آنان (=آن خدایان) را گرد آوردم و به سکونتگاه­‌هایشان بازگرداندم و خدایانِ سرزمین سومر و اَکد را که نبونئید- در میان خشم سرور خدایان- به بابل آورده بود، به فرمان مردوک، سرور بزرگ، به سلامت به جایگاه­‌هایشان بازگرداندم، جایگاهی که دلشادشان می‌­سازد.» [۴۴]

در واقع، منشور کوروش دارای سه پیام مهم است: برابری نژادی، زبانی، و مذهبی برای مردم تحت حکومت، اجازه به برده­‌ها و اسیران در بابل برای بازگشت به سرزمین خود، و بازگرداندن خدایان به جایگاهشان و بازسازی معابد ویران‌شده. [۴۵] در نتیجه، علاوه بر اینکه به یهودیان اجازه داده شد تا به سرزمین خود بازگردند و معبد خود را بازسازی نمایند، معابد بابل نیز بازسازی شد و خدایان به جایگاه خود باز گردانده شدند و خدایان دروغین که از نظر کاهنان توهین‌­آمیز تلقی می‌­شدند، از بین رفتند. [۴۶]

فعالیت­‌های فراگستر

 صدور منشور کوروش بازتاب رسم دیرینه‌­ای است که در میان­رودان وجود داشت. پیرو این رسم، پادشاهان سلطنت خود را با اعلام اصلاحات آغاز می‌­کردند. [۴۷] در این میان می‌­توان از اصلاحات اوروکاژینا فرمانروای لاگاش در حدود ۲۳۵۰ سال قبل از میلاد و نیز کد اورنامو و حمورابی نام برد. منشور در سال ۱۸۷۹ میلادی در یک حفاری باستان­‌شناسی در بابل عراق پیدا شد و از آن زمان در موزه بریتانیا در لندن نگهداری می‌­شود. [۴۸] از این منشور عمدتاً به عنوان اولین سند حقوق بشر یاد می‌­شود. [۴۹] منشور کوروش به شش زبان رسمی سازمان ملل متحد ترجمه شده است [۵۰] و یکی کپی از آنکه توسط رژیم پهلوی به سازمان ملل هدیه داده شده بود، اکنون در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک وجود دارد. [۵۱]

سیاست تسامح، عدالت و آزادی مذهبی توسط کوروش هم در زمان وی و هم در قرن‌­های بعد بر افراد زیادی تأثیر گذارد. رهبران بزرگی هم­چون اسکندر و توماس جفرسون و بنجامین فرانکلین با خواندن «کوروش‌نامه» از کوروش الهام گرفتند. [۵۲] کمبوجیه، فرزند کوروش، نیز پس از به قدرت رسیدن، راه پدر خود را در احترام به خدایان محلی به ویژه پس از فتح مصر ادامه داد. به همین ترتیب داریوش بزرگ نیز از مذهب به عنوان یک ابزار سیاسی برای تحکیم قدرت امپراتوری خود استفاده نمود. وی به خدایان ساتراپی­‌ها احترام می‌­گذاشت گرچه خود را پیرو اهورامزدا می‌­دانست. [۵۳] لوحه‌­های ایلامی­زبان که در پرسپولیس کشف شده حاکی از این است که داریوش به پیروان مذاهب مختلف در قلمروی خود اجازه داد که به پرستش خدایان اجدادی خود بپردازند و حتی از خزانه خود برای تسهیل این امر مقرری مشخص نمود. [۵۴] بازسازی معبد اورشلیم نیز در زمان داریوش و با حمایت مالی وی در سال ششم پادشاهی او به پایان رسید. [۵۵]

در عصر جدید هم کورش الهام‌بخش بوده است. هنگامی که جفرسون، سومین رئیس‌جمهور آمریکا، و دیگر بنیانگذاران ایالات متحده، افکار مترقیانه کوروش بزرگ را پذیرفتند، هنوز سال­‌ها تا کشف منشور کوروش باقی بود. جفرسون صاحب دو نسخه از کتاب «کوروش­نامه» بود و این کتاب آن­چنان بر وی تأثیر نهاده بود که در نامه‌­ای خطاب به نوه‌­اش به وی توصیه کرد که آن را بخواند. [۵۶] این امر اهمیت کوروش و عقاید و باورهای وی را در نظر نویسندگان قانون اساسی آمریکا نشان می‌­دهد. بنا به گفته جان کرتیس، سرپرست نمایشگاه موزه بریتانیا، «استوانه کوروش و اشیاء مرتبط با آن درحکم سرآغاز تازه‌ای برای خاورمیانه باستان به شمار می‌رود.» در واقع، «فکر آزادی دین برای بنیانگذاران ایالات متحده، سرزمینی که ابتدا به صورت مستعمره اروپاییان گریخته از آزار مذهبی درآمد، جذابیت داشت.» [۵۷]

امروزه نیز از کوروش کبیر به عنوان یکی از رهبران برجسته در طول تاریخ نام برده می‌­شود. در سال ۱۹۹۲، کوروش در رتبه‌بندی مؤثر‌ترین چهره‌های تاریخ، نوشته شده توسط مایکل هارت، اخترفیزیکدان و نویسنده یهودی آمریکایی، رتبه ۸۷ را به خود اختصاص داد. [۵۸] شیرین عبادی در سخنرانی خود هنگام گرفتن جایزه صلح نوبل در ۱۰ دسامبر ۲۰۰۳ بیان داشت: «من یک ایرانی هستم، از نسل کوروش کبیر. امپراتوری که در اوج قدرت در ۲۵۰۰ سال قبل اعلام کرد که «بر مردم حکومت نخواهد کرد اگر او را نخواهند.» و او وعده داد هیچ کسی را مجبور نخواهد ساخت تا مذهب و عقیده خود را تغییر دهد. او آزادی را برای همه تضمین کرد. اعلامیه کوروش کبیر یکی از با ارزش‌ترین اسنادی است که به عنوان تاریخ حقوق بشر باید مطالعه شود.» [۵۹]

 Wikipedia

Babylonian Captivity. Wikipedia. EN.

Babylonian Captivity. Wikipedia. FA.

Cyrus the Great. Wikipedia. EN.

Cyrus the Great. Wikipedia. FA.

Articles & Documents

«ترجمه متن استوانه کوروش بزرگ»، ترجمه دکتر شاهرخ رزمجو، موزه بریتانیا، پاراگراف ۲۶-۲۴. http: //www. britishmuseum. org/pdf/cyrus-cylinder_translation-persian. pdf

دریایی، تورج، «کوروش بزرگ پادشاه باستانی ایران»، ترجمه آذردخت جلیلیان، وبسایت تورج دریایی، صص ۲۲ و ۲۴. http: //www. tourajdaryaee. com/wp-content/uploads/Daryaee-Cyrus-Persian. pdf

«The Cyrus Cylinder: Placing Law Over a Barrel.» HARRIS & GREENWELL. http: //www. harris-greenwell. com/uploads/HGS/Cyruscylinder. pdf

«The Cyrus Cylinder». FEZANA Journal. ۴ July ۲۰۱۳. http: //cyruscylinder۲۰۱۳. com/wp-content/uploads/۲۰۱۳/۰۸/FEZANA_Journal_۲۰۱۳_Summer. pdf

Netzer، Amnon. «Some Notes on the Characterization of Cyrus the Great in Jewish and Judeo-Persian Writings». The Circle of Ancient Iranian Studies. http: //www. cais-soas. com/CAIS/PDF/cyrus_charecterization_judeo-persian. pdf

Van Der Spek، R. J. «Cyrus the Great، Exiles and Foreign Gods: A Comparison of Assyrian and Persian Policies on Subject Nations». Published in Wouter Henkelman، Charles Jones، Michael Kozuh and Christopher Woods (eds.)، Extraction and Control: Studies in Honor of Matthew W. Stolper. Oriental Institute Publications. Chicago: Oriental Institute of the University of Chicago. ۲۰۱۴. http: //dare. ubvu. vu. nl/bitstream/handle/۱۸۷۱/۵۰۸۳۵/Stolper_FS_۲۲_VdSpek_Cyrus. pdf؟ sequence=۱

«اسرائیل: آشنایی با «حضرت کوروش منجی یهودیان»»، ایران­وایر، ۲۹ سپتامبر ۲۰۱۳. http: //iranwire. com/blogs/۶۲۶۴/۲۸۶۷/

«چرا کوروش کبیر ذوالقرنین است؟»، عصر ایران، ۲۵ فروردین ۱۳۹۰. http: //bit. ly/۱wBpTmF

«سرگذشت یهودیان ایران – نمایشگاهی در تل آویو»، دویچه وله فارسی، ۲۰ ژانویه ۲۰۱۱. http: //dw. de/p/QtJX

ترهون، لیا، «جفرسن و دموکراسی ایالات متحده از فرمانروای ایران باستان تأثیر پذیرفتند»، IIP Digital، وزارت امورخارجه ایالات متحده، ۱۳ مارس ۲۰۱۳. http: //iipdigital. usembassy. gov/st/persian/article/۲۰۱۳/۰۳/۲۰۱۳۰۳۱۳۱۴۴۰۸۲. html#axzz۳Q۲c۹FZIE

«Cyrus Cylinder.» British Museum Website. http: //www. britishmuseum. org/explore/highlights/highlight_objects/me/c/cyrus_cylinder. aspx

«Cyrus the Great». New World Encyclopedia. http: //www. newworldencyclopedia. org/entry/Cyrus_the_Great#cite_note-۱۵

«The British Museum lends the Cyrus Cylinder to the National Museum of Iran.» British Museum Website. ۱۰ Sep. ۲۰۱۰. http: //www. britishmuseum. org/about_us/news_and_press/statements/cyrus_cylinder. aspx

«Babylonian Exile». Encyclopædia Britannica. ۲۵ Nov. ۲۰۱۴. http: //www. britannica. com/EBchecked/topic/۴۷۶۹۳/Babylonian-Exile

«Cyrus Cylinder: How a Persian Monarch Inspired Jefferson». BBC News. ۱۱ Mar. ۲۰۱۳. http: //www. bbc. com/news/world-us-canada-۲۱۷۴۷۵۶۷

«CYRUS iii. Cyrus II The Great». Encyclopædia Iranica. ۱۰ Nov. ۲۰۱۱. http: //www. iranicaonline. org/articles/cyrus-iii

«History of Iran: Cyrus The Great»، Iran Chamber Society. http: //www. iranchamber. com/history/cyrus/cyrus. php

Chiacu، Doina. «Cyrus Cylinder، Ancient Decree of Religious Freedom، Starts U. S. Tour». Reuters. ۷ Mar. ۲۰۱۳. http: //www. reuters. com/article/۲۰۱۳/۰۳/۰۷/us-usa-cyrus-idUSBRE۹۲۶۰Y۸۲۰۱۳۰۳۰۷

Ebadi. Shirin. «Nobel Lecture». Nobelpriz. org. ۱۰ Dec. ۲۰۰۳. http: //www. nobelprize. org/nobel_prizes/peace/laureates/۲۰۰۳/ebadi-lecture-e. html

Eduljee، K. E. «Cyrus the Great Liberator». Heritage Institute. http: //www. heritageinstitute. com/zoroastrianism/achaemenian/cyrus. htm

Ferguson، Barbara G. B. «The Cyrus Cylinder—Often Referred to as The «First Bill of Human Rights».» Washington Report on Middle East Affairs. May ۲۰۱۳. http: //www. wrmea. org/۲۰۱۳-may/the-cyrus-cylinder%E۲%۸۰%۹۴often-referred-to-as-the-first-bill-of-human-rights. html

Frye، Richard N. «Cyrus II | Biography – King of Persia». Encyclopedia Britannica. http: //www. britannica. com/EBchecked/topic/۱۴۸۷۵۸/Cyrus-II

Ghasemi، Shapour. «History of Iran: The Cyrus the Great Cylinder». Iran Chamber Society. http: //www. iranchamber. com/history/cyrus/cyrus_charter. php

Hassani، Behzad. «Human Rights and Rise of the Achaemenid Empire: Forgotten Lessons from a Forgotten Era». The Circle of Ancient Iranian Studies. June ۲۰۰۷. http: //www. cais-soas. com/CAIS/History/hakhamaneshian/human_rights. htm

Horne، Charles F. «History of Iran: The Kurash Prism Cyrus the Great; The decree of return for the Jews، ۵۳۹ BCE». Iran Chamber Society. http: //www. iranchamber. com/history/cyrus/cyrus_decree_jews. php

Largest empire by percentage of world population. Guinness World Records. http: //www. guinnessworldrecords. com/world-records/largest-empire-by-percentage-of-world-population

Price، Roger. «What if Cyrus had not freed the Jews؟». Jewish Journal. ۲۴ Sep. ۲۰۱۳. http: //www. jewishjournal. com/judaismandscience/item/what_if_cyrus_had_not_freed_the_jews

Stephan، Annelisa. «Why the Cyrus Cylinder Matters Today». The Getty Iris. ۳ Oct. ۲۰۱۳. http: //blogs. getty. edu/iris/why-the-cyrus-cylinder-matters-today

The First Global Statement of The Inherent Dignity and Equality of All، United Nations، ۱۰ Dec. ۲۰۰۸. http: //www. un. org/en/events/humanrightsday/۲۰۰۸/history. shtml

Books

عهد عتیق، کتاب اشعیا، مرکز پژوهش­های مسیحی. http: //www. farsicrc. com/index. php؟ option=com_content&view=category&id=۱۵۳&Itemid=۱۷۰

عهد عتیق، کتاب دوم پادشاهان، مرکز پژوهش­های مسیحی. http: //www. farsicrc. com/index. php؟ option=com_content&view=category&id=۱۴۲&Itemid=۱۵۹

عهد عتیق، کتاب عزرا، مرکز پژوهش­های مسیحی. http: //www. farsicrc. com/index. php؟ option=com_content&view=category&id=۱۴۵&Itemid=۱۶۲

قرآن، ترجمه مهدی محیی‌الدین الهی قمشه‌ای، سوره کهف.

گزنفون، کوروش‌نامه، ترجمه رضا مشایخی، تریبون زمانه. https: //www. tribunezamaneh. com/archives/۲۴۹۴۲

هرودوت، تاریخ هردوت، ترجمه غ. وحید مازندرانی، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲.

Abbott، Jacob. Cyrus the Great. New York: Harper & Brothers، ۱۹۰۰. Print.

Aharoni، Yohanan. The Land of the Bible: A Historical Geography. Philadelphia: Westminster، ۱۹۷۹. Print.

Boardman، John. The Cambridge Ancient History، Volume ۱۰: Persia، Greece and the Western Mediterranean، C. ۵۲۵ to ۴۷۹ B. C. Cambridge: Cambridge UP، ۱۹۸۸. Print.

Boyce، Mary. Zoroastrians، Their Religious Beliefs and Practices. London: Routledge & Kegan Paul، ۱۹۷۹. Print.

Briant، Pierre. From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Winona Lake، IN: Eisenbrauns، ۲۰۰۲. Print.

Dandamaev، M. A. A Political History of the Achaemenid Empire. Leiden: E. J. Brill، ۱۹۸۹. Print.

Farrokh، Kaveh. Shadows in the Desert: Ancient Persia at War. Oxford، U. K.: Osprey، ۲۰۰۷. Print.

Finkel، Irving. The Cyrus Cylinder: The King of Persia «s Proclamation from Ancient Babylon. London: I. B. Taurus، ۲۰۱۳. Print.

Forbes، Steve، and John Prevas. Power Ambition Glory: The Stunning Parallels between Great Leaders of the Ancient World and Today — and the Lessons You Can Learn. New York: Crown Business، ۲۰۰۹. Print.

Herodotus. The History of Herodotus. Trans. G. C. Macaulay. McLean، VA: IndyPublish. com، ۲۰۰۲. Print.

Pasachoff، Naomi E.، and Robert J. Littman. A Concise History of the Jewish People. Lanham، MD: Rowman & Littlefield، ۲۰۰۵. Print.

Slatyer، William. Life/death Rhythms of Ancient Empires – Climatic Cycles Influence Rule of Dynasties: A Predictable Pattern of Religion، War، Prosperity and Debt. PartridgeIndia، ۲۰۱۴. Print.

The Captivity of the Jews: And Their Return from Babylon. London: Religious Tract Society، ۱۸۴۰. Print.

Xenophon، and Larry Hedrick. Xenophon» s Cyrus the Great: The Arts of Leadership and War. New York: Truman Talley /Saint Martin «s، ۲۰۰۶. Print.

Multimedia

«اهمیت و نقش آزادی­‌های مذهبی در موفقیت سیاسی کوروش کبیر»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۷ اوت ۲۰۱۳. http: //www. bbc. co. uk/persian/iran/۲۰۱۳/۰۸/۱۳۰۸۲۷_l۹۳_cyrus_book

«نیل مک گرگور: ۲۶۰۰ سال تاریخ در یک شی»، تد، ژوئیه ۲۰۱۱، http: //www. ted. com/talks/neil_macgregor_۲۶۰۰_years_of_history_in_one_object؟ language=fa

[۱] Xenophon، and Larry Hedrick. Xenophon» s Cyrus the Great: The Arts of Leadership and War. New York: Truman Talley /Saint Martin «s، ۲۰۰۶. ۱۱۹. Print.

[۲] Ferguson، Barbara G. B. «The Cyrus Cylinder—Often Referred to as The «First Bill of Human Rights».» Washington Report on Middle East Affairs. May ۲۰۱۳. http: //www. wrmea. org/۲۰۱۳-may/the-cyrus-cylinder%E۲%۸۰%۹۴often-referred-to-as-the-first-bill-of-human-rights. html

[۳] Largest empire by percentage of world population. Guinness World Records. http: //www. guinnessworldrecords. com/world-records/largest-empire-by-percentage-of-world-population

[۴] Barbara G. B. Ferguson. Ibid.

[۵] Forbes، Steve، and John Prevas. Power Ambition Glory: The Stunning Parallels between Great Leaders of the Ancient World and Today — and the Lessons You Can Learn. New York: Crown Business، ۲۰۰۹. ۳۴. Print.

[۶] «اسرائیل: آشنایی با «حضرت کوروش منجی یهودیان»»، ایران­‌وایر، ۲۹ سپتامبر ۲۰۱۳. http: //iranwire. com/blogs/۶۲۶۴/۲۸۶۷/

[۷] «The Cyrus Cylinder: Placing Law Over a Barrel.» HARRIS & GREENWELL. http: //www. harris-greenwell. com/uploads/HGS/Cyruscylinder. pdf

[۸] Frye، Richard N. «Cyrus II | Biography – King of Persia.» Encyclopedia Britannica. http: //www. britannica. com/EBchecked/topic/۱۴۸۷۵۸/Cyrus-II

[۹] «History of Iran: Cyrus The Great». Iran Chamber Society. http: //www. iranchamber. com/history/cyrus/cyrus. php

[۱۰] دریایی، تورج، «کوروش بزرگ پادشاه باستانی ایران»، ترجمه آذردخت جلیلیان، وبسایت تورج دریایی، صص ۲۲ و ۲۴. http: //www. tourajdaryaee. com/wp-content/uploads/Daryaee-Cyrus-Persian. pdf

[۱۱] «ترجمه متن استوانه کوروش بزرگ»، ترجمه دکتر شاهرخ رزمجو، موزه بریتانیا، پاراگراف ۲۶-۲۴. http: //www. britishmuseum. org/pdf/cyrus-cylinder_translation-persian. pdf

[۱۲] دریایی، پیشین، صص ۲۱ و ۲۲.

[۱۳] Hassani، Behzad. «Human Rights and Rise of the Achaemenid Empire: Forgotten Lessons from a Forgotten Era». The Circle of Ancient Iranian Studies. June ۲۰۰۷. http: //www. cais-soas. com/CAIS/History/hakhamaneshian/human_rights. htm

[۱۴] Briant، Pierre. From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Winona Lake، IN: Eisenbrauns، ۲۰۰۲. ۷۹. Print.

[۱۵] تورج دریایی، پیشین، ص ۲۴.

[۱۶] Abbott، Jacob. Cyrus the Great. New York: Harper & Brothers، ۱۹۰۰. ۲۲۲. Print.

[۱۷] ر.ک. هرودوت، تاریخ هردوت، ترجمه غ. وحید مازندرانی، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲، صص ۱۰۳-۹۷.

[۱۸] Dandamaev، M. A. A Political History of the Achaemenid Empire. Leiden: E. J. Brill، ۱۹۸۹. Print.

[۱۹] «ترجمه متن استوانه کوروش بزرگ»، پیشین، پاراگراف ۲۲-۲۰.

[۲۰] عهد عتیق، کتاب اشعیا، مرکز پژوهش­های مسیحی، ۴۵: ۱ – ۴۴: ۲۸. http: //www. farsicrc. com/index. php؟ option=com_content&view=category&id=۱۵۳&Itemid=۱۷۰

[۲۱] «چرا کوروش کبیر ذوالقرنین است؟»، عصر ایران، ۲۵ فروردین ۱۳۹۰. http: //bit. ly/۱wBpTmF

[۲۲] قرآن، ترجمه مهدی محیی‌الدین الهی قمشه‌ای، سوره کهف، آیات ۸۴ و ۸۵.

[۲۳] Herodotus. The History of Herodotus. Trans. G. C. Macaulay. McLean، VA: IndyPublish. com، ۲۰۰۲. ۳. ۸۹. Print.

[۲۴] گزنفون، کوروش نامه، ترجمه رضا مشایخی، تریبون زمانه. https: //www. tribunezamaneh. com/archives/۲۴۹۴۲

[۲۵] Boardman، John. The Cambridge Ancient History، Volume ۱۰: Persia، Greece and the Western Mediterranean، C. ۵۲۵ to ۴۷۹ B. C. Cambridge: Cambridge UP، ۱۹۸۸. ۴۲. Print.

[۲۶] تورج دریایی، پیشین، ص ۲۲.

[۲۷] «ترجمه متن استوانه کوروش بزرگ»، پیشین، پاراگراف ۹-۷.

[۲۸] همان، پاراگراف ۱۲.

[۲۹] Pasachoff، Naomi E.، and Robert J. Littman. A Concise History of the Jewish People. Lanham، MD: Rowman & Littlefield، ۲۰۰۵. ۴۳. Print.

[۳۰] عهد عتیق، کتاب دوم پادشاهان، مرکز پژوهش­های مسیحی، ۱۲-۹: ۲۵. http: //www. farsicrc. com/index. php؟ option=com_content&view=category&id=۱۴۲&Itemid=۱۵۹

[۳۱] The Captivity of the Jews: And Their Return from Babylon. London: Religious Tract Society، ۱۸۴۰. ۷۴. Print.

[۳۲] «Babylonian Exile». Encyclopædia Britannica. ۲۵ November ۲۰۱۴. http: //www. britannica. com/EBchecked/topic/۴۷۶۹۳/Babylonian-Exile

[۳۳] «History of Iran: Cyrus The Great»، op. cit.

[۳۴] Farrokh، Kaveh. Shadows in the Desert: Ancient Persia at War. Oxford، U. K.: Osprey، ۲۰۰۷. ۴۵. Print.

[۳۵] عهد عتیق، کتاب عزرا، مرکز پژوهش­های مسیحی، ۶۵ – ۶۴: ۲. http: //www. farsicrc. com/index. php؟ option=com_content&view=category&id=۱۴۵&Itemid=۱۶۲

[۳۶] Farrokh. op. cit. ۴۵.

[۳۷] کتاب عزرا، پیشین، ۱: ۷.

[۳۸] همان، ۴-۲: ۱.

[۳۹] Farrokh. op. cit. ۴۵.

[۴۰] Aharoni، Yohanan. The Land of the Bible: A Historical Geography. Philadelphia: Westminster، ۱۹۷۹. ۴۱۱. Print.

[۴۱] دریایی، پیشین، ص ۲۲.

[۴۲] Stephan، Annelisa. «Why the Cyrus Cylinder Matters Today». The Getty Iris. ۳ Oct. ۲۰۱۳. http: //blogs. getty. edu/iris/why-the-cyrus-cylinder-matters-today/

[۴۳] «اهمیت و نقش آزادی­‌های مذهبی در موفقیت سیاسی کوروش کبیر»، بی‌بی‌سی فارسی، ۲۷ اوت ۲۰۱۳. http: //www. bbc. co. uk/persian/iran/۲۰۱۳/۰۸/۱۳۰۸۲۷_l۹۳_cyrus_book

[۴۴] «ترجمه متن استوانه کوروش بزرگ»، پیشین، پاراگراف ۳۴-۳۱.

[۴۵] Farrokh. op. cit. ۴۴.

[۴۶] Ibid.

[۴۷] «Cyrus Cylinder». British Museum Website. http: //www. britishmuseum. org/explore/highlights/highlight_objects/me/c/cyrus_cylinder. aspx

[۴۸] «The British Museum lends the Cyrus Cylinder to the National Museum of Iran». British Museum Website. ۱۰ Sep. ۲۰۱۰. ۲۰۱۵. http: //www. britishmuseum. org/about_us/news_and_press/statements/cyrus_cylinder. aspx

[۴۹] The First Global Statement of The Inherent Dignity and Equality of All، United Nations، ۱۰ Dec. ۲۰۰۸. http: //www. un. org/en/events/humanrightsday/۲۰۰۸/history. shtml

[۵۰] Ghasemi، Shapour. «History of Iran: The Cyrus the Great Cylinder». Iran Chamber Society. http: //www. iranchamber. com/history/cyrus/cyrus_charter. php

[۵۱] Finkel، Irving. The Cyrus Cylinder: The King of Persia» s Proclamation from Ancient Babylon. London: I. B. Taurus، ۲۰۱۳. ۸۲. Print. ; «The Cyrus Cylinder». FEZANA Journal. ۴ July ۲۰۱۳. ۶۲. Internet. http: //cyruscylinder۲۰۱۳. com/wp-content/uploads/۲۰۱۳/۰۸/FEZANA_Journal_۲۰۱۳_Summer. pdf

[۵۲] Chiacu، Doina. «Cyrus Cylinder، Ancient Decree of Religious Freedom، Starts U. S. Tour». Reuters. ۷ Mar. ۲۰۱۳. http: //www. reuters. com/article/۲۰۱۳/۰۳/۰۷/us-usa-cyrus-idUSBRE۹۲۶۰Y۸۲۰۱۳۰۳۰۷

[۵۳] Slatyer، William. Life/death Rhythms of Ancient Empires – Climatic Cycles Influence Rule of Dynasties: A Predictable Pattern of Religion، War، Prosperity and Debt. PartridgeIndia، ۲۰۱۴. ۷۵. Print.

[۵۴] Boyce، Mary. Zoroastrians، Their Religious Beliefs and Practices. London: Routledge & Kegan Paul، ۱۹۷۹. ۵۶. Print.

[۵۵] کتاب عزرا، پیشین، ۱۵-۶: ۱.

[۵۶] ترهون، لیا، «جفرسن و دموکراسی ایالات متحده از فرمانروای ایران باستان تأثیر پذیرفتند»، IIP Digital، وزارت امورخارجه ایالات متحده، ۱۳ مارس ۲۰۱۳. http: //iipdigital. usembassy. gov/st/persian/article/۲۰۱۳/۰۳/۲۰۱۳۰۳۱۳۱۴۴۰۸۲. html#axzz۳Q۲c۹FZIE

[۵۷] ه‌مان.

[۵۸] «Cyrus the Great». New World Encyclopedia. http: //www. newworldencyclopedia. org/entry/Cyrus_the_Great

[۵۹] Ebadi. Shirin. «Nobel Lecture». Nobelpriz. org. ۱۰ Dec. ۲۰۰۳. http: //www. nobelprize. org/nobel_prizes/peace/laureates/۲۰۰۳/ebadi-lecture-e. html

منبع: توانا