دکتر اسماعیل حاکمی – دانشیار دانشگاه تهران
«یلدا» لغت سریانی است و در آن لسان همان کلمه‌ی میلاد عربی است که عبارت از زمان ولادت عیسی است و در اصطلاح نجوم آخرین شب پاییز و یا اولین لیله‌ی زمستان است کـه دراز‌ترین شب‌ها در تمام سال می‌باشد.
در قاموس سریانی به انگلیسی (پاین اسمیت) عیناً «یلدا» را به معنی ولادت و میلاد تفسیر کرده و گویا به معنی میلاد عیسی را که از قبیل علم بالغلبه باشد نیز متعرض شده…
ابوریحان بیرونی گوید: «و فی اللیلة التی یتقدم‌ها الخامس و العشرون من هذا الشهر (کانون الاول) و هو لیلة علی مذهب الروم عید یلدا، و هو میلاد المسیح و کانت وقئذ لیلة الخمیس، فاکثر الناس یذهبون الی ان هذا الخمیس کان الخامس و العشرون و لیس کذالک انما هو السادس و العشرون…».
از بعض اشعار پارسی نیز رابطه‌ای بین مسیح و یلدا ادراک می‌شود.
ایزد دادار مهر و کین تو گویی از شب قدر آفرید و از شب یلدا
زانکه به مهرت بود تقرب مؤمن زانکه بـه کینت بود تفاخر ترسا
وحید، بهمن ۱۳۵۱ – شماره ۱۱۰ (صفحه ۱۲۷۱)
***
به صاحب‌دولتی پیوند اگر نامی همی جویی
که از یک چاکری عیسی چنان معروف شد یلدا
(سنائی)
از همین بیت سنائی بعض فرهنگ‌نویسان (از جمله مؤلف برهان) پنداشته‌اند که یلدا نام یکی از ملازمان عیسی بوده است، و چنین نامی در زمره‌ی ملازمان او در مأخذی دیده نشده. (چاکری عیسی) کردن هم در بیت سنائی به معنی اختصاص یافتن زمان مزبور به ولادت وی می‌باشد.
مؤلف (صحاح الفرس) آورده است:
یلدا شبی را گویند در سال که از آن شب دراز‌تر نباشد و در آخر فصل پاییز بود (بامدادش اول زمستان باشد). امیر معزی گفته:
تو جان لطیفی و جهان جسم کثیف است تـو شمع فروزنده و گیتی شب یلدا
گذشته از «درازی مدت ایـن شـب، شاعران به سیاهی و تیرگی آن هم توجه داشته‌اند. چنانکه در شعر امیر معزی دیده می‌شود. و ناصر خسرو گوید:
قندیل فروزی بـه شب قدر به مسجد مسجد شده چون روز و دلت چون شب یلدا
و خاقانی شروانی راست:
گر آن کیخسرو ایران و تو راست چرا بیژن شد این در چاه یلدا
صاحب غیاث‌اللغات می‌نویسد:
«یلدا بالفتح، شب تاریک و درازشبی است که در آخرین درجه قوس واقع شود یعنی در منتهای ماه آذر که به هندی پوس گویند واقع شود و آن شب دراز‌تر از همه شبهای سال است و آن را نحس گرفته‌اند و صاحب کـشف از زمـان گویا نقل کرده که شب یازدهم که آفتاب در جدی باشد یعنی شب وحید» بهمن ۱۳۵۱ – شماره ۱۱۰ (صفحه ۱۲۷۲)
یازدهم ماه دی که آن را به هندی‌ماه گویند و آنچه مؤلف را از علم تنجیم تحقیق شده آنست که روزی که آفتاب یـازدهم‌‌درجـه‌ی بـرج قوس طی نماید کوتاه‌تر از همه روزهای سال همان روز است و دراز‌تر از همه شبهای سال شب آنروز است و این اتفاق در عشره‌ی دوم آذر مطابق پوس باشد به اندک تفاوت».
انوری گوید:
شب محنت من ز امداد فکرت درازی شبهای یلدا گرفته
باید دانست که جشن میلاد مسیح که در ۲۵ دسامبر تثبیت شده طبق تحقیق محققان در اصل جشن ظهور میترا (مهر) بوده است که عیسویان در قرن چهارم میلادی آن را روز تولد عیسی قرار دادند. پس مهر در این روز متولد شده و در روزگاران قدیم نزد مهرپرستان این روز مخصوص جشن مهر بوده است. در اوستا مهر، فرشته‌ی روشنایی و پاسبان راستی و پیمان است و در فارسی بـه معانی: خورشید و ماه هفتم سال و روز شانزدهم هر ماه و محبت آمده است.
مسعود سعد سلمان این معانی را در یک بیت آورده است:
روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان مهر بفزای ای نگار ماه‌چهر مهربان
رومیان قدیم عقیده داشتند که مهر از سنگ خارا تولد یافته و کلاهی مخصوص بر سر دارد و در یک دسـت خـنجر و در دست دیگر مشعل گرفته و برای روشن کردن به وجود آمده… ما شب (یلدا) را که شب اول دی‌ماه است شب چله نـامیده و آداب و رسـومی خـاص در این شب داریم مانند: خوردن میوه‌هایی کـه در تابستان و پاییز فراوان و در این وقت نزدیک به تمام شدن است…
مرحوم محمد‌علی تربیت در تـذکره دانشمندان آذربایجان در احوال آقا اسـماعیل یـلدا می‌نویسد:
«از اهل ماکو اسـت در تاریخ ۱۲۵۸ تولد یافته و در سنه ۱۲۱۳ وفات کرده اسـت. دیوانی دارد مرکب از پارسی و ترکی. این بیت ترکی مشهور از اوست:
یلدا گجه سی بر دور ایلده بر او لور پیدا بیلمم بونجه آیدور آیده ایکی یلدا دور
همچنانکه قـبلاً اشارت رفت شاعران و گویندگان ما بین یلدا و مسیح رابطه‌ای احساس کرده و در گفته‌های خود بدان اشاره کرده‌اند.
ناصرخسرو گوید:
گر زی قول ترسا مجهولست معروف نیست قول تو زی ترسا
او بر دوشنبه و تو بر آدینه تو لیل قدر داری و او یلدا