آيا مولوي، مثنوي معنوي را في البداهه سروده است؟ آيا مثنوي مبتني بر يك طرح از پيش‌تعيين شده است؟ مي‌توان براي مثنوي قائل به ساختاري دقيق شد؟ آيا مولوي از ابتدا براي سرودن مثنوي براساس ضوابط ساختاري مشخصي حركت كرده است؟ سؤالاتي از اين دست همواره ذهن مولوي پژوهان را به خود مشغول كرده است. چه بسا گاهي عده‌اي از افراد به اين سؤالات صريح پاسخ گفته‌اند و عده‌اي ديگر از متفكران براساس شواهدي از مثنوي معنوي چنين پاسخي را برنتابيده‌اند.

حزين اگرچه شاعر و متصوّف و … و … بود، جهانِ پيرامونِ خود را بسيار جدّي موردِ تأمّل قرار مي‌داد و با چشمانِ باز دنيايِ فراخِ أطرافِ خود را مي‌نگريست. به عبارتِ ديگر، او – برخِلافِ كثيري از هَمخِرقگانِ همروزگارش – دل در دنيا نبستن را با جدّي نگرفتنِ دنيا و زندگي خَلط نكرده است. از همين راه، چون جهانِ پيرامونش را جدّي گرفته، كنجكاوانه و نقّادانه در آن مي‌نگرد

كتاب اعتقادات شيخ بهايي دربردارنده دو قسمت است. قسمت اول پيشگفتار پژوهنده مي باشد كه در بردارنده 6 بخش است وعبارتند از: باورنامه نگاري و پايگاه آن در كلام شيعي، شيخ بهايي و نقد حال او، تكاپوهاي متكلمانه شيخ بهايي، درباره رساله اعتقادات شيخ، شروح و شارحان رساله اعتقادات، درباره  كوشش و پژوهش حاضر. قسمت دوم كتاب كه «متون» نام دارد در بردارنده 4 بخش ديگر است بخش اول متن عربي رساله الاعتقادات شيخ بهايي است.

رساله ردّ پادري، جوابيه حاج محمدحسين حسين عليشاه اصفهاني عارف و فقيه بزرگ اوايل دوره قاجار است كه در جواب ردّيه هنري مارتين (مبلغ مسيحي انگليسي و پيرو مذهب پروتستان )نگاشته است. ردّيه هنري مارتين بر اسلام از جنبه‌هاي گوناگون داراي اهميت است. مارتين نوشته‌هاي بسياري در ردّ قرآن و نبوت خاصه نگاشت كه البته واكنشهاي فراواني برانگيخت. در ميان جوابيه‌هاي متعددي كه تاليف شد جوابيه حسين عليشاه اصفهاني از اهميت به سزايي برخوردار است. مولف در اين رساله كوشيده است به نحو مستدل به اشكالات و شبهات و اعتراضات مارتين پاسخ گويد.

آنان که به ما بیچارگان و « به قاطبه ی زیر دستان صدمه می رسانند از ما خرترند . و مستبدین که نسبت به سایرین به کبر و نخوت و غرور و انیت رفتار می نمایند , به آنها بیشتر صدمه ی روحانی می رسد تا آن کسانی را که طرف ظلم خود تصور می نمایند » . البته نه چنین است ؛ آن کسان از کردار خویش رنج روحانی نمی برند و شرمنده هم نیستند . اما این حرفش با مزه است : این جانور دو پا گمان می کند « اشرف مخلوقات است و آنچه او می پندارد , دیگران نمی دانند . ای انسان مغرور , دانسته باش که آنچه تو می دانی ما نیز می دانیم , و آنچه ما می دانیم شما نمی دانید » .

مرحوم کبودراهنگي از استادشان ميرزاي قمي نقل مي‌کند که از برخي شنيده‌اند که اين فصل را برخي از قشري مذهبها اضافه کرده‌اند و به نام مقدس اردبيلي جا زده‌اند و طبيعي است که مجموعه‌اي احاديث در اين فصل وجود داشته باشد که در هيچ منبع ديگري يافت نشود. حتي علامه مجلسي نيز که پس از مقدس آمده است اين روايات را نياورده است.کساني که در سده‌هاي اخير منتسب به فلسفه و تصوف بوده آند بدون هيچ شکي بهترين و پاکترين علماي شيعه مي‌باشند و هيچ لکه‌اي بر دامن حياتشان وجود ندارد.

شيخ حزين متصوّف نيز هست، و در نظر به شخصيّتِ حِكمي و كلاميِ او، بناگزير جنبة صوفيانة اين شخصيّت را نيز ـ كه در آثار و اشعارِ وي و گزارش‌هائي كه از احوال خود به دست مي‌دهد نمودي انكار ناپذير دارد ـ ، بايد ملحوظ داشت. ربط حزين با تصوّف خود موضوعي است كه به مُداقّة جداگانه حاجت دارد. در تاريخ و سفرنامه‌اش مي‌نويسد:«… از شيراز به بلدة فسا… رفتم و از آن‌جا عزمِ  بلدة22 كازرون كردم. در آن حدود حقيقتِ حالِ عارفِ رّباني قدوة الكاملين شيخ‌سلام‌اللهِ  شولستانيِ شيرازي كه در آن حدود انزوا از خلق گُزيده و دركوهي مقام گرفته بود دريافتم

معروف کرخی بدست ثامن الحجج علی بن موسی الرضاعلیه السلام اسلام آورد و بوّاب آن حضرت بود در مشارق برسی آمده است که: جاءه بعض اهل البحروتشکی … خلاصه اینکه بعضی از دریانوردان در نزد (( معروف)) از طوفان و آشوب دریا شکایت کردند،((معروف)) بآنان گفت:هرگاه دریا آشوب شد او را به سَر((معروف))سوگنددهید، آرام می شود،بدستورعمل کردند و بهره مند شدند،امام(ع) به معروف فرمود: این مقام را از کجا بدست آورده ای؟ عرض کرد:مولای من سَری که عمری در آستانۀ ولایت شما فرود آمده است،او را نزد خداوند این حدّ قدر نباید باشد؟ 

چطور شد علم فقه و اصول به ((مدرس)) نیاز دارد! درس و بحث می خواهد، برای هر علم و صنعتی در دنیا استاد و مدرس لازم است، کسی خود رو و خود سر در رشته ای (( متخصص)) نمی گردد، فقیه و عالم نمی شود! لیکن علوم معنوی و اخلاقی که هدف بعثت انبیاء و از لطیف ترین و دقیق ترین علوم است به ((تعلیم و تعلم)) نیازی ندارد و خود رو و بدون ((معلم)) حاصل می گردد؟!

کراراً شنیده ام سید جلیلی معلم اخلاق و معنویات استاد فقه و اصول مرحوم ((شیخ انصاری)) بوده است.

آقا محمّد علي‌ سه‌ نفر از أولياي‌ خدا را كشت‌. سوّمي‌ آنها بُدَلا بود كه‌ فرمان‌ قتل‌ او را صادر كرده‌ بود. بُدلا به‌ او گفت‌: اگر مرا بكشي‌، تو قبل‌ از من‌ خاك‌ خواهي‌ رفت‌! آقا محمّد علي‌ به‌ وي‌ گفت‌: مظفّر عليشاه‌ و سيّد معصوم‌ عليشاه‌ كه‌ از تو مهمتر بودند چنين‌ معجزه‌اي‌ نكردند، تو حالا ميخواهي‌ بكني‌؟! بدلا گفت‌: همينطور است‌. چون‌ آنها كامل‌ بودند، مرگ‌ و حيات‌ در نزدشان‌ تفاوت‌ نداشت‌؛ ولي‌ من‌ هنوز كامل‌ نشده‌ام‌ و نارس‌ هستم‌. اگر مرا بكشي‌ به‌ من‌ ظلم‌ كرده‌اي‌! آقا محمّد علي‌ به‌ حرف‌ او اعتنا نكرد و او را كشت‌. هنوز جنازة‌ بدلا روي‌ زمين‌ بود كه‌ آقا محمّد علي‌ از زير دالاني‌ عبور ميكرد ناگهان‌ سقف‌ خراب‌ شد و در زير سقف‌ جان‌ سپرد. چون‌ ايشان‌ عالم‌ مشهور و معروف‌ كرمانشاه‌ بود و احترامي‌ مخصوص‌ در ميان‌ مردم‌ داشت‌ فوراً جنازه‌اش‌ را تشييع‌ و دفن‌ كردند، امّا در اين‌ أحيان‌ كسي‌ به‌ بدلا توجّه‌ نداشت‌ و جنازة‌ وي‌ در گوشه‌اي‌ افتاده‌ بود و هنوز دفن‌ نشده‌ بود.