به عقيده قاضى، صوفيان اوّليه مانند بايزيد و معروف كرخى و ابراهيم ادهم و شقيق بلخى، از شاگردان يا مستفيدان از محضر امامان شيعه بوده‏اند و كسانى از اصحاب امامان مانند كميل و بهلول و اويس در سلك رجال طريقت جاى داشته‏اند و به اين ترتيب سلسله‏هاى صوفيانه و طريقت‏هاى ايشان – به‏استثناى نقشبنديه – به امامان شيعه منتهى مى‏شود.

سابقه ی حضور این مرغ اساطیری در فرهنگ ایرانی به پیش از اسلام می رسد.آن چه از اوستا و آثار پهلوی بر می آید، می توان دریافت که سیمرغ، مرغی است فراخ بال که بر درختی درمان بخش به نام "ویسپوبیش" یا "هرویسپ تخمک" که در بردارنده ی تخمه ی همه ی گیاهان است،آشیان دارد.در اوستا اشاره شده که این درخت در در دریای "وروکاشا" یا "فراخکرت" قرار دارد.کلمه ی سیمرغ در اوستا به صورت "مرغوسئن" آمده که جزء نخستین آن به معنای "مرغ"است و جزء دوم آن با اندکی دگرگونی در پهلوی به صورت "سین" و در فارسی دری "سی " خوانده شده است و به هیچ وجه نماینده ی عدد 30 نیست ؛ بلکه معنای آن همان کلمه ی"شاهین" می شود.شاید مقصود از این کلمه (سی) بیان صفت روحانیت آن مرغ بوده است. 

خطبه ی داستان اشاراتی گذرا به ارجمندی خرد و سخن سنجیده و بخردانه گفتن دارد و نیز به اندیشه ناخوش که به پستی و حقارت و رسوا شدن نزد خردمند می کشد. هر چند سرنوشت مردمان عیب خود ندیدن است و اعتقاد آنان خوی و خصلت خود را پسندیده دانستن, به نظر استاد طوس اگر بناست عدالت اجرا شود و بر جای بماند باید آراسته و پیراسته و نغز در معرض دید و نظر مرد دانا قرار گیرد, اگر پسند خاطر دانشی مرد قرار گرفت عزیز و گرامی و مقبول نیز خواهد گشت. پیداست که فردوسی در آنچه بیان کرده است تعریض گونه ای به نابخردی کاووس شاه و اندیشه های ناروا و کردارهای نابخردانه ی او دارد.  

بیش از نیمی از اشعار او را به دلیل اهانت به ساحت شیخ وگربه زاهد و شخص جناب عابد وآقایان اهل فتوا و منبرو واعظین  و ریاکاری و تزویر این جماعت هفت خط ، و درنقطه مقابل به زیارت رفتن میخانه و گوشه خرابات و کوی می فروشان و این که : حدیث عشق زحافظ شنو نه از واعظ ، واین که : اگر امام جماعت طلب کند امروز     خبردهید که حافظ به می طهارت کرد  ، وخیلی اشعارسخیف دیگر که آبرو برای اسلام و شیعه و مختصاتش باقی نگذاشته ، غیرقابل چاپ دانسته و زیربسیاری از اشعار استغنایی او را باقلم قرمز خط کشیده اند و چندتاعلامت تعجب جلوی هرکدامشان ! یکی از متصدیان حتی کار را بدانجا رسانده که با اسناد ومدارک و اعترافاتی  که از متن اشعار حافظ بیرون کشیده ، وی را مستوجب زندان و شلاق و حتی اعدام دانسته و یکجا به مهدورالدمی وی تاکید ورزیده است  

در اين ميان كسانى كه در حفظ ظاهر و باطن كوشيدند، جمع ميان شريعت و طريقت كردند و شيعه على و اولاد او شدند و به‏ناگزير چون هنگام تقيّه بود نام صوفى بر خود گذاشتند، تا شناخته نشوند. آنها در دو كار اهتمام ورزيدند: نخست در حفظ ظاهر اسلام و شيوه ائمّه هدى عليهم‏السّلام و پيروى از ظاهر شريعت مصطفوى به‏شيوه مسلّط و رايج در زمان. امّا در باطن به تحقيق و فهم فقه شيعى اشتغال داشتند. زيرا دستور حضرت ختمى مرتبت(ص) اين بود كه هنگام سلطنت غيرمعصوم درصورت حفظ ظاهر اسلام با آن به‏مبارزه برنخيزند. 

بدین گونه ره بر سکندر ببست**بر او آشکار و مسلم شکست /بدانست جز مرگ در پیش نیست **ورا تا عدم یک قدم بیش نیست / چو نزدیک شد لحظه واپسین **به میدان آورد گفت این چنین:/((بدان ای سکندر پس از مرگ من **پس از ریزش آخرین برگ من /توانی گشایی در پارس را**نهی بر سرت افسر پارس را/به تخت جم و کاخ شاهنشهان **قدم چون نهی با دگر همرهان/مبادا شوی غره از   خویشتن**که ایران بسی پرورد همچو من))  

ثمره هر درختي مطابق با خاكي است كه در آن ريشه دارد و لذا سالك در مسير حق نمي تواند اتباع اوامر و اجتناب از نواهي نازله آن حق نداشته باشد و اين دو لازم و ملزوم يكديگرند چنان كه مشايخ صوفيه گفته اند: <شريعت امر بود به التزام بندگي و حقيقت، مشاهدت ربوبيت بود. هر شريعت كه مويد نباشد به حقيقت، پذيرفته نبود و هر حقيقت كه بسته نبود به شريعت، با هيچ حاصل نيايد… شريعت پرستيدن حق است و حقيقت، ديدن حق است. شريعت قيام كردن است به آنچه فرمود و حقيقت، ديدن است آن را كه قضا و تقدير كه دست و پنهان و آشكار كه دست.> 

سکوت رازدارانه هم از مراتب سکوت سالکانه است. سالک طریق وقتی در خور تعلیم‌پذیری می‌شود که ادب رازداری را بیاموزد، یعنی سرّی را که می‌آموزد با نامحرمان در میان ننهد. این رازداری البته گاه از آن‌رو بود که مبادا معارف انفسی از حدّ فهم نامحرمان نا‌آشنا فراتر رود و به گمراهی ایشان بینجامد، یا نااهلان، آن معارف را دامی برای فریب خلایق سازند. گاهی هم این رازدانی بنا به ملاحظاتی سیاسی یا اجتماعی بود: چه بسا افشای   معارف انفسی خصوصاً  در جامعه شریعت‌ مدار عوام آشوبی کند و سر سرداران سرّدان را بر سر دار کند.

 در شاهنامه حکیم کسی است که علم لدنی دارد و مورد تعلیم الهی قرار گرفته است. او صرفاً فلسفه‌ورز نیست و حتماً باید اهل عمل هم باشد. حکمت در شاهنامه چنین معنایی دارد. به همین جهت می‌توان گفت که حکمت در شاهنامه معنایی بس وسیع‌تر از آنچه ما از فلسفه مراد می‌کنیم دارد . حکمت در شاهنامه اعتقاد به یک نظام اخلاقی هم معنا می‌دهد. حکیم در این منظومه فردی است که به دنبال انطباق رفتارش با مبانی فطری است.