عبدالکریم سروش، که از متفکران نامدار و تأثیرگذار اصلاح‌طلبی دینی است، در دوره‌ی اخیر فکری خویش روی مسأله‌ی «تجربه‌ی نبوی» (یعنی آن «تجربه»‌ای که محمد بن عبدالله را «نبی» کرد) متمرکز شده و به دلیل اهمیت صدر اسلام برای کل تاریخ اسلام گویا این تصور را دارد که با تفسیر تازه‌ای از تجربه‌ی صدر می‌تواند آن تاریخ را بازنویسی کند. این تلاش به عنوان یک تلاش ذوقی فردی ارزشمند است، اما بعید است که به سرانجام مؤثر راهگشایی برسد 

فراموش نكنيم كه برخي از پهلوانان شاهنامه، همچون زال و رستم مي‌توانسته‌اند تاج بر سر نهند و شاه ايران شوند؛ اما ترجيح داده‌اند پهلوان باقي بمانند. پشت و پناه مردم، شاهان و سرزمين‌شان باشند و هر زمان فر‏‏ّه ايزدي از شاهي، با خارج شدن از مسير داد و دهش، گسست، شاهي دادگر بيابند. در سراسر شاهنامه مهم‌ترين وظيفة پهلوانان غير از دفاع از سرزمين‌شان، نظارت بر كار شاهان است؛ مهار خودكامگي؛ نصيحت شاهان و در صورت لزوم تنبيه آن‌ها و اين همه امكان را با اثبات غمخواري و از خودگذشتگي كسب كرده‌اند. هر زمان لازم بوده از هيچ كوششي براي ياري رساندن به مردم و سرزمينشان فروگذار نكرده‌اند.

 

«اگر بخواهيد دشمنان خود را خوار كنيد، به دوستان خويش نيكي نماييد.» .«بايد اين درس را نيك آموخت كه خوشي و سعادت انسان به رنج و زحمتي كه در تحصيل آن به كار برده است، بستگي و ارتباط دارد. كار و مرارت، چاشني خوش‌بختي است. برماست كه با تمام جهد و قوا، اسباب بزرگي و مردانگي را آماده و حفظ كنيم تا آسودگي خاطر كه بهترين و گرامي‌ترين نعمت‌هاست، به دست آيد و از غم و محنت‌هاي سخت، در امان باشيم.» .«به عقيده‌ي من،‌ زمام‌دار بايد بر ديگر افراد از اين جهت امتياز و برتري داشته باشد كه نه فقط از زندگي سهل و آسان روگردان، بل كه عاقبت‌انديش و با تدبير و پركار باشد.» .«آن كسي تاج سعادت را بر سر دارد كه با استعداد كافي، از راه صواب تحصيل مال كند و آن را در راه مقاصد عالي و شريف صرف نمايد.» .«جهان‌گيري كار عظيمي است اما جهان‌داري كاري بس عظيم‌تر است. به چنگ آوردن امپراتوري در اثر جسارت و جنگ‌آوري است؛ اما حفاظت آن بدون حزم و درايت و مراقبت پيوسته، محال است.» 

درك‌ ناتواني‌ خرد با عقل‌ و بصيرت‌

«هر كه‌ از قلمرو فراخرد، بيشتر بهره‌مند باشد، بيشتر به‌ ناتواني‌ خود نسبت‌ به‌ درك‌ ذات‌ و صفات‌ حق‌ پي‌مي‌برد. آخرين‌ مرحله‌ از كمالات‌ عقل‌ و انديشه، مرحله‌ايست‌ كه‌ خرد در آن، بر ناتواني‌ خود از درك‌ بسياري‌ از موجودات، آگاه‌ مي‌گردد و اين‌ آگاهي‌ بر ناتواني، پيش‌ درآمد اولية‌ قلمرو فراخرد است… درك‌ ناتواني‌ خرد با مقدمات‌ معروف‌ عقل‌ و استدلال، با درك‌ ناتواني‌ آن‌ با معرفت‌ شهودي، فرق‌ و فاصله‌ زيادي‌ دارد. عيناً‌ مانند توجه‌ قوة‌ واهمه‌ به‌ ناتواني‌ خود نسبت‌ به‌ درك‌ حقايق‌ عقلي، در مقايسه‌ با توجه‌ خرد به‌ ناتواني‌ واهمه… .»

 

در دنیا آدم‌های زیادی هستند که خیلی حرف‌ها می‌زنند‌، از خودشان تعریف می‌کنند، فخر می‌فروشند به این‌که در زندگی در این فکر بوده‌اند که به مردم خدمت بکنند، به کسانی که نیاز به کمک داشته‌اند کمک کرده‌اند.

به داد آدم‌های زیادی رسیده و از مخمصه و بلاهای زندگی نجاتشان داده‌اند، از طرفی هم به ملامت و خدمت کسانی لب می‌گشایند که فقط در فکر خودشان هستند و در زندگی باری از دوش کسی برنداشته و دست کسی را نگرفته و هیچ‌کس را از بدبختی نجات نداده‌اند…..انسان شریف و والا آن کسی است که گفتارش با کردارش یکی باشد‌، و آنچه می‌کند با آنچه می‌گوید مطابقت داشته باشد‌. بر همین اساس نمی‌شود به حرف خیلی‌ها اعتماد کرد.

جوانان هند‌و که تحصيلات انگليسي د‌اشتند‌ و غالباً د‌ر نهاد‌هاي مبلغين [مسيحي] تعليم د‌يد‌ه بود‌ند‌ د‌ر حالي که  مسلمانان از اين اماکن د‌وري مي کرد‌ند‌، تمام شغلهاي د‌ولتي را گرفتند‌ و مسلمانان را کاملاً از اين مشاغل کنار زد‌ند‌. تعد‌اد‌ي مشاغل بي اهميت د‌ر د‌ست مسلمانان باقي ماند‌ که سال به سال و روز به روز تعد‌اد‌ آن نيز کمتر مي شد‌. 

این فراز و فرود و قبض و بسط لازمه عرفان و عارف بودن است، چون عارف هر چه باشد بشری است خاکی و تخته بند ادیم دنیا. نمی توان آن گونه که غلات می پندارند، توقع داشت پیامبر موجودی فوق العاده یا فرشته باشد و همه امور به غیب و ملکوت حوالت دهد و گره از همه کارها به سرپنجه عنایات آسمانی بگشاید.

اينكه رئيس صنعت گردشگري ايران بگويد: <ملا‌ئك مرتب در عرصه كشور در حال پرواز هستند> يا <حضور كوروش در ايران از سرمايه‌گذاري‌هاي خداوند است> يا <گردشگري بزرگ‌ترين عبادتي است كه انسان‌ها را در دنيا به‌هم نزديك مي‌كند(اعتماد ملي 16/7/87) چندان عجيب نيست زيرا غالب دولتمردان اين مرز و بوم فضاي ادبيات سياسي و اقتصادي خود را با اصطلا‌حات ديني، به‌ويژه نام مبارك حضرت ولي‌عصر(عج) آكنده ساخته‌اند و طبيعي است كه جواني براي بقاي خود در قدرت و از اينكه از كاروان رياست و سياست عقب نماند از سويي كوروش را سرمايه خداوند و از سوي ديگر گردشگري را از مقوله عبادات بداند. اگر گوينده اين سخن بهره كافي از مسائل ديني مي‌داشت، مي‌دانست كه عبادات به‌اصطلا‌ح فقها <توقيفي> است و نمي‌توان هر كاري را از مقوله عبادات دانست.  

زمان، مبانی فکری، نوآوری‌های عرفانی، جایگاه ادبی و به طور کلی: میراث عرفانی عطار، در مجموع آثار منتشر شده وی قابل استخراج است. اما آنچه در پی می‌آید، جنبه‌ای جدید است که زاویه‌ای ناگفته و ناگشوده را مطرح می‌کند و طی آن، دکتر شفیعی به تبیین جایگاه معرفتی عطابر نیشابوری می‌پردازد:
دکتر شفیعی کدکنی: حقیقت این است که بسیاری از داستان‌های مثنوی، مقوله‌هایی است بیرون از عالم حس و تجربه، چیزی که از آن می‌توان تعبیر به «لازمان» کرد، اما این تعبیر از مولانا نیست، بلکه کسی که نخستین بار آن را مطرح کرده است، عطار نیشابوری است. ما با کلمه «لامکان» آشنا هستیم، از آن رو که در ادبیات و عرفان از آن زیاد سخن به میان آمده است، هرچند که ممکن است ماهیت آن را ندانیم و به ابعاد عقلانی آن نیندیشیم. همین مقدار می‌دانیم که آنچه در مکان است، از میز و تخته و دیوار تا کهکشان‌ها، از لوازم وجود جسم و جرم فیزیکی است، اما «لامکان» چیست؟ تردید نداریم که این واژه و واژه‌هایی از این دست، به احتمال زیاد برآمده از ذهن‌های فلسفی است که ایرانی‌ها به آن تمایل نشان داده‌اند و این البته قضیه‌ای تاریخی است که ایرانی‌ها همواره ذهنی فلسفی داشته‌اند.

. اما بالاخره پیامبر چیزی گفته است، دینی آورده است و امام علی هم از همه به او نزدیکتر بوده است و آن اصحاب علی هم که شیعیان اولیه بودند از همه به علی نزدیکتر بودند و بالاخره گونه¬ای از اسلام را روایت کرده¬اند. من به دنبال آن اسلام هستم و معتقدم این اسلام در قرآن شاخصهایی دارد که در آنها خدا محور است پیامبر هم محور نیست چهبرسد به ائمه! هر متن، دعا و روایتی که این شاخص را از دست داد یعنی به جای اینکه خدا محور باشد بشر محور بود را با تردید نگاه کنید. شاخص اصلی این است که خدا در اندیشه مسلمان، چه شیعی و چه غیر شیعی، چه نقشی دارد؟آنجا که مي‌گوییم یهود مي‌گویند خدا دنیا را خلق کرد و بعد هم رفت خوابید که قرآن بحث «غلت ایدیهم» را ذکر مي‌کند که انگار دست خدا بسته است. این نکاتی هم که برخی در مورد ائمه قائل¬اند چه فرقی مي‌کند با حرفی که یهود در مورد خدا مي‌گفته اند؟